Мұнай және газ химиялық өнеркәсіптің дамуы

Химия пәні мұғалімі, Абай атындағы жалпы орта білім беретін мектебі.

Павлодар қаласы Ертіс ауданы Голубовка ауылы.

Табиғи газды өнеркәсіпте және күнделікті өмірде отын ретінде қолдануға болады. Сонымен қатар, оның бірқатар артықшылықтары бар. Бұл газдың пайдасы келесідей: түтін мен түтінсіз толық жану; жанудан кейін күл жоқ; жеңіл жалын және жалынды реттеу; тұтынушыға тасымалдау жеңілдігі; зиянды жану өнімдерінің жоқтығы. Газ өндірудің салыстырмалы түрде арзан екендігі маңызды рөл атқарады. Егер газ көмірмен салыстырылса, әдеттегі отын түрінде 1 тонна газ құны көмірдің 10% ғана құрайды. Газ ұлттық экономиканың металлургиялық, цемент, жеңіл, тамақ өнеркәсібінде отын ретінде пайдаланылады. Газ химия өнеркәсібі үшін де шикізат ретінде пайдаланылады. Жиі газ көмір, мазут немесе шымтез сияқты дәстүрлі отындардың орнын ауыстырады. Газдың жоғары сапасының арқасында оны қолдану өндірістің тиімділігін арттырады. Мысалы, металлургия өнеркәсібінде газды пайдалану қымбат коксты үнемдейді, пештердің тиімділігін арттырады және өндірілген металлдың сапасын жақсартады. Жылу электр станцияларында газды пайдалану отын тасымалдауды айтарлықтай үнемдеуге, қазандықтың мерзімін ұзартуға, электр станцияларын басқаруды автоматтандыруға және қажетті кадрлар санын азайтуға мүмкіндік береді. Жақында газды пайдаланудың маңызды бағыты оны автокөліктерге отын ретінде пайдалану болып табылады. Бұл тәсіл автомобиль қозғалтқышы жұмыс жасайтын зиянды заттардың шығарылуын 40-60% -ға азайтады. Өнеркәсіпте газдың 45% пайдаланылады; 35% жылу электр станцияларында пайдаланылады; Газдың 10% тұрғын үй-коммуналдық сектордың қажеттіліктеріне жұмсалады.

Химия өнеркәсібі – ауыр өнеркәсіптің жетекші салаларының бірі. Еңбек заттарын өңдеуде негізінен әдістерді баса қолданатын өндіріс салаларының комплексі. Іштей химия және мұнай-химия, кен-химия (фосфорит, апатит, ас тұзын өндіру және байыту т.б. алу), негізгі химия, жасанды талшық, талшықтар, синтетикалық шайыр және пластикалық массалар, сыр-бояу өнеркәсібі (әк, сыр, эмаль т.б. өндіру), химия және синтетикалық бояғыштар, кен-химия, тұрмыстық химия. Мұндай химия өнеркәсібі синтетикалық каучук негізгі органикалық синтетика өнімдерін өндіру, резина-асбет өнеркәсібі жатады. Химия өнеркәсібінің кәзіргі салаларын (синтетикалық амиак және оны азотты тыңайтқыштарға қайта өңдеу, органикалық шала өнімдер, күрделі анимин бояғыштар, синтетикалық каучук, пластмассалар, жасанды талшық, шина өнеркәсібін) дамытуда [1, 24 б.].

Химия өнеркәсібі республика ауыр индустриясының халық шаруашылығында жалпы ғылыми техникалық прогресті қамтамасыз ететін барынша серпінді салалардың бірі. Бұл салада ешқандай қалдық болмайды. Химия өнеркәсібінің саласы белгілі бір өндірістің қалдықтарын пайдаланып өнеркәсіп үшін тиімді жаңа материалдармен халық тұтынатын тауарлар шығарады. Жоғарғы сатыда дамыған химия өнеркәсібі болмайынша ауыл шаруашылығы тиісті деңгейде өркендеуі мүмкін емес. Ауыл шаруашылығы химия өнеркәсібінен минералды тыңайтқыштар мен улы химикаттарды алып отырады. Қазақстанның химия өнеркәсібі 3 саладан тұрады.

1. Негізгі химия.

2. 
   Кен химия.
   

Республикада химия өнеркәсібін дамытуға қажетті шикізат базасы фосфорит, барит, бром, ас тұзы және калий тұзы, натрий сульфаты өңделген мұнай мен кокс химиясының қалдықтары түсті металлургия кәсіпорындарының күкіртті газы бар. Қаратаудың Батыс беткейінде өсетін дермене Батыс Қазақстанда кездесетін қыша секілді жабайы өсімдіктердің химия өнеркәсібі үшін зор құндылығы бар. Қазіргі уақытта Қазақстанда жақсы дамыған кен химия химия өнеркәсібі мен негізгі химия қазба химиялық шикізаттарды өндіру мен бейорганикалық қышқылдар фосфор, күкірт және минералды тыңайтқыштар өндіру мен шұғылданады. Органикалық синтез химиясының салалары жақсы дамыған. Бұл салада синтетикалық каучук, синтетикалық талшықтар, пластмассалар өнеркәсібі бар. Қазақстанның химия өнеркәсібі Оңтүстік және Батыс Қазақстанда өте мол фосфорит қорларына мұнай, газ өнеркәсібінің дамуына металлургия өнеркәсібінің күкірт газын пайдаға асыруда Солтүстік және Оңтүстік Қазақстандағы әртүрлі тұздарды т.б. химиялық шикізаттарды пайдалануға негізделген. Қазақстанның жер қойнауында Менделеев таблицасының 110 элементтерінің 99-ы аталған 78-і табылған, ал 60-н астамы пайдаланады. Қазақстан фосфариттерінің 64,7%-н, азбестінің 20,1%-і, бариттердің 81,7%-і, калций корбидінің 40%-н өндіреді. Қазақстанда химия өнеркәсібінің дамуына және қалыптасуына Бөген және Шаян өзендерінің жағасында өсетін дермене жусалы негізінде Шымкент Сантанин заводын тұрғызудан қарапайым тұз кәсіпорындарын шағын және желім қайнату кәсіпорындарының пайда болуына мүмкіндік туғызды. Химия өнеркәсібінің дамуы  бірнеше бағытта жүріп келеді.

1. Орасан мол фосфарит қорларын игеру және фосфорлық тыңайтқыштарды өндіру.

2. Түсті және қара металлургияның күкірт қышқылының пайдаға асру.

3. Мұнай, химия синтез өнімдерін өндіру.

4. Шаруашылық айналымға әр түрлі тұз қорларын енгізу және т.б.

Мұнайдың түсі қызғылт, қоңыр қошқыл, кейде ол ашық сарғыш түсті, ақшыл болып та келеді. Мысалы, Әзірбайжанның Сурахана алақында ақшыл түсті мұнай өндіріледі. Мұнай судан жеңіл, оның меншікті салмағы 0,65-0,95 г/см3. Мұнай өз бойынан электр тоғын өткізбейді. Сондықтан ол электроникада изолятор (айырушы) ретінде қолданылады. Осы кезеңде мұнай құрамынан екі мыңнан астам халық шаруашылығына керекті заттар алынып отыр: бензин, керосин, лигроин, парафин, көптеген иіссу түрлері, кремдер, парфюмериялық жұмсақ майлар, дәрі-дәрмектер, пластмасса, машина дөңгелектері тағы басқа. Ол қуатты әрі арзан отын — бір тонна мұнай үш тонна көмірдің, 1,3 тонна антрациттың, 3,3 тонна шымтезектің қызуына тең.

Газ өнеркәсібі – табиғи газ кен орындарына барлау жүргізуді, мұнай, көмір мен тақтатастан жасанды газ өндіруді, өңдеуді, газды тасымалдау және оны өнеркәсіп пен коммуналдық-тұрмыстық шаруашылықта пайдалануды қамтитын отын өнеркәсібінің бір саласы. Газ өнеркәсібі әсіресе, АҚШ -та, Канадада,  Мексикада ерте кезден дамыған.  Англия,  Франция, Бельгия, т.б. елдер 18 ғасырдың соңында тас көмірден жасанды газ өндіру ісін жолға қойды. Ресей мен Қазақстанда 20 ғасырдың алғашқы жартысына дейін табиғи газ өндірілген жоқ, тек мұнай кәсіпшіліктерінен аздаған газ алынып тұрды. Химия өнеркәсібі саласы дүние жүзінде тұңғыш рет Германияда 19 ғасырдың аяғында дүниеге келді. 20 ғасырдың 50 - 70-жылдардың басы химия өнеркәсібінің дәуірлеген “алтын ғасыры” болды. Бұл кезеңде мұнай-газ шикізатын пайдаланушы өндірістің өркендеуімен байланысты осы сала әлемде неғұрлым жоғары қарқынмен дамыды.

Қорытындылай келе айтатын болсақ облыстағы хром өндірісінен ең ластанғаны Ілек өзені. Бұл өзеннің ластануы 1941 жылдан бастау алады, ал 2008 жылғы мәліметтер бойынша нормадан артық ластаушы заттар мөлшері 58%-ға артқан. Бұл өзендегі хром концентрациясының мөлшері 1 л суға 70 мг тең келеді. Осының нәтижесінде адам денсаулығына үлкен зиян келуде, осының салдарынан хром жарасы, астма, өкпе ауруларының қатары көбеюде.

1. 
   Петров А.А., Бальян Х.В., Трощенко А.Т. Органикалық химия. М. ВШ., 1981ж.
   
2. 
   Мұнай және газ геологиясы терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. Жалпы редакциясын басқарған Қазақстанға еңбегі сіңген мұнайшы – геологтар