ЖАС КЕЛІНШЕКТЕРГЕ БАЙЛАНЫСТЫ БІРНЕШЕ САЛТ-ДӘСТҮР

АУЫЛДЫҢ АЛТЫ АУЫЗЫ

«Сөз анасы - сәлем». Сәлемдесудің түрі көп. Әр сәлемнің өз үлгісі мен ерекшелігі бар. Біз бүгін келін сәлеміне тоқталсақ дейміз. Ол туралы қазақ келіндерінің символына айналған апамыз - жазушы, атақты батыр Бауыржан Момышұлының келіні Зейнеп Ахметовамен пікірлескен едік... 

Келін сәлемінің мәні зор, мағынасы терең. Өз үйінен кетіп, түскен босағасына бірінші рет кіргенде келін шаңыраққа үш қайтара сәлем салған. Жас келіннің екі жағында екі жеңгесі, яғни сол шаңырақтың бұған дейінгі түскен келіндері (абысындары) үлкендерге иіліп сәлем салғызған. Қайын енесі мен абысындары жас келінге әулеттегі үлкен адамдарды таныстырып, сәлем салуды ескертіп, олардың алдынан кесіп өтпеуді қадағалап отырған. Білмегенін үйретіп қамқорлық танытып жүрген. 

Беташар кезінде бір жағы - қазақ халқы жеті санын киелі санағандықтан, бір жағы - қысқа да нұсқа етіп, ең қадірлі, ең сыйлы деген адамдарға - ата-ене, қайнаға-әпкелерге, апа-жезделерге арнап жеті рет сәлем салғызған. Өкінішке қарай, бүгінгі беташарда жас келін отыз-қырық адамға сәлем салады. Жаңағы сансыз адамның аты аталып біткенше тойға жиналғандар да жалыға бастайды. Әрі сонша адам өздерінің аттары атала сала бет ашатын өнерпаздың алдындағы табаққа ақша тастауды дәстүрге айналдыра бастады. Ең сорақысы сол, қазіргі кезде жаңа түсіп жатқан келіннің сәлемін осылай сатып алып жүрміз. Біздің келін түсіру тойларымызға осындай келеңсіз көрініс дендей еніп барады.

Салт-дәстүрдің тереңіне бойламай, мағынасын түсінбей, қателесіп жүргеніміз жасырын емес. Олай дейтінім, бұрынырақта той иесі бет ашқан адамға арнайы сый-сыяпатын өзі жасаған. Әл-ауқатына қарай бет ашқан адамды риза етіп аттандыра білген, құр қол қайтармаған. Яғни беташар барысында аты аталып, келін сәлем салған адамдарды әуреге салмаған. Үйлену тойларындағы тағы бір келеңсіздік - жас келінге алты-жеті жасар балаға дейін иілтіп сәлем салғызатынымыз. Ескеретін жайт, келін күйеуінен жасы кіші адамға еш уақытта сәлем салмаған. Иіліп сәлем салу - үлкенді сыйлаудың белгісі. Келін түсіру тойындағы тағы бір жағымсыз көрініс - келіннің екі жағындағы екі жеңгесіне қатысты. Үлбіреген келіннің екі жағындағы орамал салмаған, жалаңбас, ол аз десеңіз, шалбар киіп алған екі жеңгені - «современный» абысындарды бәріңіз көріп жүрсіздер. Олар жаңадан босаға аттаған жас келінге қандай өнеге көрсетіп тұр? Сәлем салғандағы шалбарланған екеудің іс-әрекеті сырт көзге қалай көрінер еді? Міне, осыған мән бере бермейміз. Бұл - біздің үлкен қателігіміз. Қазір салт-дәстүрді білмейтін, келінімен жарысып, ашық-шашық киінетін, күйеу баласымен стақан қағыстыратын «современный» енелер де аз емес. Олар келінге дұрыс бағыт көрсетіп, жөн сілтей алмағандықтан, ұрпақ тәрбиесі де белгісіз арналарға бұрып кетіп, зиян шеккізіп жүр. 

Үлкенге иіліп сәлем салу арқылы «Көп жаса!», «Бақытты бол, айналайын!» деген тәрізді ақ бата, жақсы сөз, игі тілек еститін келіннің бағы артады, алдынан кесіп өтпей, бетіне бедірейіп қарамай, сәлем салған келінге үлкендер жағы да риза болады. Сол кішкене сәлемнің өзі сыйластық қарым-қатынасқа бастар үлкен жол емес пе?! Өкініштісі сол, бүгінде сәлем салуды, келін сәлемін тек кітаптан оқып, кіріптар болып жүрміз. 

«Қайынаға иманды болмай, келін ибалы болмайды» 

Келін сәлемінің тағы бір ерекшелігіне байланысты мынадай әңгіме бар: Ертеректе бір байдың ерке де есер жалғыз баласы біреудің жанынан артық көріп бағалайтын жүйрік атын рұқсатсыз мініп кеткен екен. Оның әлімжеттік жасап, өз байлығын місе тұтпай, өзгенің тәуірін иемденгеніне ыза болған ат иесі әлгі әумесердің отауына қарай ашулана беттейді. Қанша ұрда-жық болса да, ат иесінен именіп, айбатынан қорыққан бай баласы қатты сасқаны соншалық, тысқа шығып, істеген қылығы үшін жауап берудің орнына, көзі алақ-жұлақ етіп, үнсіз бүрісіпті. Күйеуінің сасқалақтағанын көрген байдың келіні сол кезде сыртқа шығады да, ызаға булығып, алдындағысын жайпап кетердей болып келе жатқан ат иесінің алдынан шығып, тізесін бүге иіліп, сәлем салады. Қанша айбат көрсетіп, терісіне сыймай ашуланып келген адам мына көрініске таңғалып, кібіртіктеп қалады. Әрі ашуын тежеп, сабырлы қалыпқа түсіп, келінге батасын береді. Өзін сыйлап, иіліп сәлем салған келіннің ізеттілігі оны осындай күйге түсіріпті. Бай да ұлының айыбын жуып, тұлпарын ғана қайтарып қоймай, ат иесіне шапан жауып, ат мінгізген екен. Бұдан нені байқаймыз? Екі үйдің арасында ұрыс-керіс жанжалдың болмауына келіннің иіліп бір ғана сәлем салғаны себеп болған. Бұл күндері кейде, керісінше, сәлем салған келінге не айтарларын білмей абдырайтындар да кездеседі. Сасқандарынан келіннің қолына жармасатын адамдарды да көріп жүрміз. Тізесін бүге иіліп, сәлем салып тұрған келіннің ибалылығына, кішіпейілдігіне, ізеттілігіне қарай «Бақытты бол! Қосағыңмен қоса ағар, көп жаса!» деп бата берген жарасымды емес пе?! «Қайынаға иманды болмай, келін ибалы болмайды» деген мақалдың шығуына кейде өзіміздің білместігіміз себеп бола ма деп ойлаймын. 

Келін сәлеміне қатысты тағы мынадай жайларды баса айтқым келеді. Ата-бабаларымыз аяғы ауыр келінді сәлем салудан уақытша босатқан. Көп жағдайда қайн-ағалары екіқабат келіндерінің алдынан өтпеуге тырысқан. Себебі келінді ыңғайсыз жағдайға қалдырып, ұялтпауды ойласа (үнемі сәлем салып жүргендіктен бір есептен келін де қысылады, именеді), екіншіден, мұндай кезде келінге келін деп емес, болашақ ана деп қарап, құрмет көрсеткен. Оның аяғы ауырлығын «пәленшенің келіні ақ алғысты болыпты» деп жеткізген екен. 

Күйеуі қайтыс болған жағдайда сәлем салудан үлкендер жағы келінді біржола босатқан. «Ендігі жерде басың иілмесін! Жүзің төмен түспесін! Қызымыздай бол!» деген үлкендердің тарапынан көрсетілер үлкендік деп түсінген жөн мұны. Әрі отағасынан айырылған жабырқаулы жанды жұбатудың, арақатынастарының алшақтап кетпеуінің белгісі ретінде іш тартудың, әрі ағайын-туыстан алыстап кетпеудің өзіндік үлгісі деп қабылдау керек бұны. Келіннің иіліп сәлем салғаны сияқты күйеу жігіт те қолын жүрек тұсына қойып, тәжім жасаған. Мұның барлығы, сайып келгенде, қазақы тәрбиенің биік шоқтығы, үлкенді сыйлаудың жарасымдылығы... 
  (Болатханқызы А.//Айқын, 12.01.2010)
ЖҰМБАҚТЫҢ ШЕШІЛУІ

Ұзақ жолдан шаршап келе жатқан бір жігіт бір ауылға келіп түседі. Үй иесі ақсақалды қария екен. Сәлем беріп, үйге кірген жігітке қария:

- Сәлемші болсаң, жоғары шық, мысығым! – дейді. Жігіт іштей «мысығы» несі деп ойлайды да, қисайып жатып көзі ілініп кетеді.

Бір уақыттар шамасында әлгі қария:

- Тұр, арыстаным, тамақ дайын болды, - дейді жігітке.

Жолаушы бұл сөзіне де таңданып, ештеңе демей, тамақ ішіліп болған соң жүруге әзірленеді. Кетерінде ақсақал жігітке:

• 
  Жолың болсын, жыршым! – дейді.
  

- Е, балам, түсінбеген екенсің, - дейді бұған өз аулындағы қария. – Ол ақсақалдың саған айтқандары мыналар еді. Біріншісі, тосын қонақ алғаш рет үйге келгенде «қалай қарсы алар екен» деп жалтақтай келеді. Саған «жоғары шық, мысығым» дегені сол. Екіншісі, қонақ келген соң үй иесі ұялады, «қонақтың көңілін, жай-күйін қалай тапсам екен» дейді. Саған «тұр, арыстаным» дегені сол еді. Ал үшіншісі, қонақ аттанып кеткен соң, көрген сый-сияпатын қай жерде, қалай айтса да өз еркінде. Ақсақалдың саған «жолың болсын, жыршым» дегені сол еді.

Қоңқа бидің жасынан жауға бірге аттанып жылқы алысқан, дауға бірге түсіп олжа табысқан Жыланкөз деген досы болыпты. Екеуі екі ауылдың адамы болғанына қарамастан бір анадан туғандай тату өсіпті. Қоңқа қартайып, жетпістен асқан шағында:

• 
  Қой, мен сол досымды бір көріп қайтайын. Жасымда бірге жүрген
  

Екеуі келе жатса бір жерде көп адам жиналып, көр қазып жатыр екен.

– О, балам,, - дейді Қоңқа би,- анау жиналған топ адам кімдер? Көзің жетік қой, қарашы?- дейді.

Бала қарайды:

- Ата, өлген адамды қойғалы көр қазып жатқан кісілер көрінеді.

– Ендеше, сен барып біліп қайт. Көметіндері өлген адам ба екен, тірі адам ба екен? Соны сұрағын.

Бала шапты да кетті. Барып көр қазып жатқандарға сәлем береді.

- Сіздердің жерлейтіндеріңіз өлген адам ба, тірі адам ба?

Кісі өліп, жаны күйіп тұрғандардың біреуі:

- Не деп былшылдайды мынау? – дейді, екіншісі келіп қамшымен басынан салып жібереді.

– Иттің баласы, не оттап тұрсың?!

Бозбалалардың екі-үшеуі жабыла кетіп еді, бір қариялау кісі:

• 
  Тоқтаңдар! – дейді айқайлап.- Әуелі жөн сұралық. Қайдан келе
  

Бала жөнін айтады.

• 
  Балам, сен не дедің?
  
• 
  Мен көміп жатқандарыңыз өлі адам ба, тірі адам ба дедім.
  
• 
  Қарағым, осы сөзді өзің айтып тұрсың ба, жоқ басқа біреу айтқызды
  

• 
  Қасымда үлкен кісі бар еді. Сол кісінің атқосшысы едім. Мені
  

• 
  Апырым-ай, мұны сұраған қария тегін адам емес екен-ау. Қой,
  

Екі жігіт қуып жетіп, сәлем беріп:

- Ақсақал, бір қадірлі адамымыз қайтыс болып, соны қойып жатыр едік. Ілгергінің жолы, өлікке құран оқып аттаныңыз, - дейді. Қоңқа би:

• 
  Ә, ондай болса, жарайды, - деп атының басын бұрып келеді. Өлікті
  

- Ақсақал, алыстан келе жатыр екенсіз. Өзіңіз де бір қадірлі кісі көрінесіз. Бұл кісі де қадірлі адамымыздың бірі еді. Мына баланы бізге жіберген екенсіз. Бала шауып келді де бізден:

- Қойып жатқан өліктеріңіз өлген өлік пе, болмаса тірі өлік пе?- деді. Соны ауыр көріп, шыдай алмай осындай тентек бозбалаларымыз қол көтерді. Баладан «мұны қалай сұрадың, өзің бе, жоқ саған біреу үйретті мен деп едік, ақсақалым бар еді, сол кісі сұра деді» деп шынын айтты.

• 
  Ә, дұрыс.
  

- Ә, оны дұрыс сұрайсыңдар. Тірі өлік пе дегенім артында өзіндей болатын бала-шағасы бар ма, ас-су беретін мал-жаны бар ма дегенім. Ал өлі өлік пе дегенім, өзіндей болып өсетін артында бала-шағасы жоқ болса, ас-суын беретін мал-жаны жоқ болса, мұның аты шын өлік, шырақтарым. Бұл өлік осының қайсысы?

- Уа, ата, артында баласы бар, ас-суына жарайтын мал-жаны бар, дәулетті кісі.

• 
  Ауылға жүріңіздер, мейман болыңыздар, - дейді көпшілік.
  

• 
  Ата, түздің адамымын дегеніңіз қалай? – деп сұрайды.
  

• 
  Атым – Төле, ата.
  

Бір бай өлер уақытында ұлын шақырып алып:

- Ұлым, мен өлген соң жұма сайын қыз алып, қала сайын үй сал. Ас жесең, бал же,- деп өсиет айтыпты.

Бай дүниеден өтіп, ұлы атасының өсиетін орындай бастайды: жұма сайын қыз алып, қала сайын үй салады. Ас ішсе, бал ішіп, ақшасын бітіреді. Сөйтіп, жігіт далаға шығып біраз жүріп, бір үйілген тастың тасасына отырып, бөркін қолына алып, басын ұстап отырған уақытта, бір жақтан бір шал келіп жігітке сәлем береді. Жігіт сәлемін алған соң, ол адам жанына отырады да, жігітке:

- Неғып отырсың?- дейді.

Жігіт:

Шал:

Жігіт еш нәрсе айтпайды. Шал:

- Сырыңды жасырма! Мен саған жақсылық көрсетемін,- дейді

Жігіт:

Шал:

Жігіт:

Шал тұрып жігітке:

- Сен атаңның өсиетін ұқпаған екенсің, өйткені атаңның: «Жұма сайын қыз ал»,-дегені: «Әйеліңмен сыйлас бол, қадіріңді кетірме. Сонда ғұмыр бойы тату-тәтті өмір сүресің» - дегені. «Қала сайын үй сал» - дегені. «Қала сайын достарың болсын, барғанда түсетін» дегені еді. «Ас ішсең, бал же»- дегені: «Еңбек істеп, ас ішсең, балдан тәтті болады» - дегені еді,- деп, қарт өз жөніне кетіпті.

(Ел аузынан: Шешендік сөздер, ақындық толғамдар, аңыз әңгімелер. Құраст. Б. Адамбаев, Т. Жарқынбекова.- Алматы: Жазушы, 1989.-368 бет. 321-332 беттер)
«ЖАҚСЫЛЫҚ ЕТСЕҢ ӨЗІҢЕ ...»

Бір диуана ел аралап, шаһардан-шаһар кезіп, ұзақты күн қоржын артқан қашырының үстінде жүреді. Айтар сөзі, берер батасы: «Жақсылық етсең өзіңе, жамандық етсең өзіңе» деген мақал болса керек.

Күндердің күнінде есік алдына шығып тұрған еріккен кербез әйел келе жатқан диуананы көріп: «О, сұм неме, міне саған жақсылық та, жамандық та. Ал да же, арам қат!» деп у қосып пісірген бір таба нанды ұстата салады. Нанды қоржынына салып алған диуана ел аралап, жұрттың қол қайырын алып жүре береді.

Диуана шаһардан шаһарға бет алады. Жапан далада шұбап келе жатқан керуенді көреді. Керуен соңында жаяулар да келеді. Керуен жақындай келе диуана қасына келіп тоқтайды.

- Е, диуана, жүрген жерің мейірімді, қайырымды болсын, - деп сәлем береді керуен басы.

- Жүрер жол, басар тауың жеңіл болсын, - деп диуана жауап қатады. Керуен соңында азып-тозған аталы-балалы екеу тұр екен.

–Ей, диуана, біздің күн қараң болды. Азық таусылды. Мына тағдырдың тәлкегіне ұшырап, қарақшыларға тоналған аталы-балалы екеуіне жүрек жалғар бірдеңе болса бер, - дейді керуен басы.

Қайырымды диуана қоржынынан бір таба нан алып екеуіне бөліп береді. Неше күн ашыққан олар нанды қомағайлана асай бастайды. Нанды жеп бола бере әуелі бала, одан кейін әкесі құлайды. Сол құлағаннан тіл бермейді. Неше күн, неше түн жол азабын бірге көріп жалғасып келе жатқан ер азаматтардың өлгендеріне көздері жеткен керуеншілер диуананы бас салып тепкілей бастайды.

Диуананы ауыз аштырмай сабай береді. Бір мезет диуана үн қатады:

- Уа, қайырымды адамзат, жазықсыз мені таяқтадыңдар, ел берген қайыр-садақаны алып жүре бердім. Кімнің не бергенін қайдан білейін. Бірақ мен осы таба нанды берген үйді білемін ...

Ар жағын айтқызбай керуеншілер бастырмалатып кетеді:

- Жүр, баста бізді сол үйге.

Өліктерді артып алады. Диуана керуеншілерді ертіп шаһардағы нан берген әйелдікіне келеді. Керуеншілер түйелерін шөгеріп, өліктерді түсіреді. Жүгіріп далаға шыққан сылқым әйел өліп жатқан өз күйеуі мен жалғыз баласын көріп, өз ісіне өзінің жаны күйзеледі. Ақыры іш құса болып өледі.

Әйелдің зұлымдықпен жазықсыз жанға жауыздық жасамақ әрекеті өз алдына көр болып қазылды.

Міне, «Жақсылық етсең өзіңе, жамандық етсең өзіңе» деген мақал осыдан қалған екен. (Ел аузынан: Шешендік сөздер, ақындық толғамдар, аңыз әңгімелер. Құраст. Б. Адамбаев, Т. Жарқынбекова.- Алматы: Жазушы, 1989.-368 бет. 314-315 беттер)

ІV. ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙ-ПІКІР
БАУЫРЖАН МОМЫШҰЛЫНЫҢ

ЖАС ҰРПАҚҚА АЙТАР СӨЗІ:
Ей, бүгінгі жас қауым, бейтаныс арғы ұрпақ! Әр әке балам бақытты болса екен, үрім-бұтағым үзілмесе екен деп тілейді. Ұлы Отан соғысында қабырғадан қан кешіп жүріп, біз сендерге бақыт әпердік, жас ұрпақ. Ол – қазіргі кең жазира Отаның сенің. Өйткені – Отансыз өмір, онсыз қуаныш жоқ. Соны көздің қарашығындай сақтаңдар. Елді, жерді, қоғамды сақтап қалу – сенің борышың, алғы ұрпақ.

Ұзын бой қысқарады, үлкен дене кішірейеді, адам ақыры өледі. Ол – табиғат заңы. Адам өлгенімен, оның еңбегі өлмейді. Ұлы іс Отанға деген сүйіспеншіліктен, халыққа деген құрметтен, осы екеуі үшін аяусыз еткен еңбек пен ерліктен туады. Өткен Отан соғысында он тоғыз-жиырма жасар азаматтар ерекше ерлік көрсетті. Жиырма жас тарихи ерліктер жасайтын жас. Осыған әрқашан да әзір болу керек.

Жастарымыз отаншыл болсын. Отаншылдық - әр адамға керекті ең ұлы қасиет. Ал отаншылдық өз үйіңнен басталады. Кімде-кім ата-анасын ардақтаса, сол ата-анадан бірге туған бауырларымен тату болса, өзінің өскен ауыл, қаласын, туған ұлтын сыйлап, қадірлесе сол адам отаншыл болады. Өйткені өз әке-шешесін ардақтамаған, өзгенің ата-анасын құрметтемейді. Үйде бауырмал болмаған, түзде интернационалист болмайды. Өз ауылының тасын сыйламаған, өзге ауылдың тауын қадірлемейді. Өз ұлтын жақсы көрмеген, өзге ұлттарды ұнатпайды. Мұны ұлтшылдықпен шатастырмау керек. Екеуі аспан мен жердей екенін жастар ажырата білуі шарт.

Намыс – азаматтың алтын туы. Әке-шешесін сыйлаған балада ғана намыс болады. Оларды ұялтпайын, сүйегіне таңба түсірмейін, өлсем өлейін, бірақ ата-анамды, ағайын-жұртымды жерге қаратпайын дейді. Ер жігіттің елі – ата-анасы. Отаны - өз үйі.

Патриотизм – «Отаным, сені сүйемін. Сен үшін құрбан болуға әзірмін» -деп құрғақ сөзді гүмпілдете беру емес. Ол – формализм. Елді, жерді, Отанды сүйетіндігіңді сөзбен емес, іспен дәлелде. Ата-анасын сыйлаған шәкірт, студент сабағын да жақсы оқиды, тәртібін де дұрыс ұстайды, шаруакер, адал, әділ болып өседі. Іс деген осы, патриотизм осыдан басталады.

Жастардың Отан қорғау қызметін атқарып қайтуы – адамгершіліктің ең асыл парызы. Ал еңбекшілдік, білімділік, тәртіптілік, тәлімділік, шыдамдылық – армия үшін ең қажет қасиет. Әскерде басбұзарлыққа орын жоқ. Өйткені оның қолында елдің тағдыры – қуатты техника бар. Ал жауынгердің ол техниканы тастап қыдырып, қыз қуалап, арақ аңдып, қаңғып кетуіне болмайды.

Жастар араққа үйір болмауы керек. Арақ адамгершіліктің, азаматтықтың, ақылдың жауы. Арақ азғындыққа жетелейді. Араққа бір үйреніп алсаң, одан қашып құтыла алмайсың. Ең алдымен осыдан сақтану керек. Арақ – адамның ішкі жауы. Сыртқы жауды техниканың күшімен құртуға болады. Ал ішкі жауды ешқандай ракетамен атып түсіре алмайсың. Нәпсіқұмарлыққа бір салынып алсаң, оны тоқтатуға ғылымның да, білімнің де шамасы жетпейді.

Ей, жүз жылдан кейінгі, мың жылдың ар жағындағы үрім-бұтақ, жұрағат, жас ұрпақ! Естисің бе менің үнімді, жете ме саған менің дауысым? Жетсе, бүгінгі баламыздан бастап, көп ұлтты Отанымыздың болашақ ұрпақтарына айтар екі ауыз сөзім бар. Ол – Отанды сүйіңдер, оны қорғаңдар, оған қызмет етіңдер! – деген сөз. Ол – халықтар достығын қадірлеңдер, қасиеттеп ұстаңдар! – деген сөз.

Әкемді жиырма сегіз жасында ауылдың старшыны сайлапты. Он жеті жыл старшын боп тұрып, он сегізінші жыл дегенде бұл дәрежесін өз ықтиярымен құрдасы Еркеш деген кісіге берген екен. Әкем жарықтық өмірінің ақырына дейін ел арасында «Тура Момыш» атанып кетті. Қанша жыл аз ауылдың кіші–гірім әкімі болса да бүйірі томпайып, мал біткен емес. Бар байлығы жалғыз аттан артпапты.

Әйтсе де кедейдің қолы жомарт. Әкемнің қызғаншақтық, бақталастық дейтін қу мінезі жоқ, қолы ашық кісі болған. Бары болса, кісі шақырып, той – томалақ өткізуге құмар боп тұрар еді. Дүние, мал жиюды жек көретін. Бір жолы мен, ес біліп, етек жиған кезім, базар барып азын–аулақ ақшаны жаратып қойсам керек, өгей шешеміз мұныма күңкілдеп ұрса берді.

- Әлден ұрма, ақша бітсе шашып жүреді, тұра бара не болады?!

Әкем сонда өгей шешеме жай ғана:

- Е, ақша дегеннің өзі шашуға шығарылған нәрсе де,- деп тастады.

Бала біткен сондықтан әкемді жақсы көретін. Асылы, істеген жақсылығыңды бала тәуір біледі. Кейбір үлкенге істеген жақсылығың зая кетеді. Қолдан келсе, баланы қуанту керек. Ол қуанса – шын қуанады. Ал ересектердің арасында «сырты жылмаң, іші арамдары» кездесетінін, құдайға шүкір көріп жүрміз - деп отыратын. Әкем менің сондай кісі еді, жарықтық.

Ғұмырдың ерте-кешкілігінде жадыңда көмескі тарта бастаған естеліктер аса жарқын әрі айқын көріне бастайды екен. Қараңғылық қоюланған сайын күні кешегі ғайып болып, өткен жылдар елесі еліктіре беретін сияқты. Осыған орай, әкем туралы естеліктер еске түседі, өйткені біраз уақыттан бері ол менің жеке тағдырыма айналып, жан-дүниемді билеп, өз тағлымын тоса беретін сияқты.

Десек те, менің әкем туралы бір ауыз сөз жазбақшы әрбір адамға әңгімені неден бастау оңай емес-ау. Өйткені әкей ғайыптан пайда болған жан емес, керісінше, ұрпақтары, ата-баба рухы оның жүріп өткен жолын қырағы бақылап тұр. Бір кезде біздің бойымызға қан жүгіртіп, тәнімізге ақыл-ой, сезім-түйсік сепкен қасиетті аруақтар ру тайпаның ғана емес, бүтін бір халықтың тарихын жасайды емес пе!? Алайда әр ұрпақтың маңдайына жазылған өз талай-тағдыры, өмірлік тәжірибесі бар. Мұндай тағдыр таңдауы қажет-ақ, өйткені таным қанаты қатайып, жүрек сәулесі ашылмақ емес. Тамыры халықтың таусылмас рухани қазынасымен ұштаса алмаған білім ешқашан ғылымға айнала алмайды. Адам жаны ұлттық арнадан барынша сусындағанда ғана, оның жүрек лүпілі халық деп соғады. Бұл лүпіл сонда ғана өзі үшін емес, халық үшін, соның тағдыры, болашағы, үміт-арманы үшін жалындайды, лаулайды.

Мұндай ой-арман аспаннан түскен жоқ, оған мені тірі кезінде әкем алып келді. Табан тіреп қасарысқан мені ол бұл жолы құлағымнан сүйреп әкеп салып, бағыт сілтеді, осы жолы кездесетін негізгі қағидалардың әліппесімен таныстырды. Оның айтқандары бірте-бірте ұмытылмас ережеге айналса да, мені әлі оның өсиеттерін түгелдей орындап шығуға пісіп жетіле қойған жоқ едім ...

- Халықтың жолымен жүрсең, ешқашан адаспайсың. Халықпен бірге болсаң, ешқашан жалғызсырамайсың, - деген ең басты өсиеті жадымнан шықпайды.

Бір күні ол мені бөлмесіне шақырып алып, қасындағы креслоға отырғызды да:

- Сен қаланың тас кеудесінде өстің, сондықтан сенің тамырың әлсіз. Сен туғанда мен соғыста едім, шинелімнің етегі қанға малшынып, лаулаған оттың түтіні сіңген еді. Сені өзіммен бірге оқтың астына әкете алмадым, өзімнің әкелік парызымды өтеу үшін, саған келе алмадым, себебі мені Отан алдындағы перзенттік борышым жібермеді. Қиырдағы жат жерде жүріп, саған әкелік мейірімімді, әке тәрбиесін бере алмадым. Бұған менің кінәлі емес екенімді сенің түсінуің керек. Бірақ саған ұлттық рухтың дәнін себе алмаған айыбымнан бас тартпаймын. Мен сенің мәңгүрт болып өскеніңе қатты күйінемін, бұған да сенің ешқандай кінәң жоқ екенін жақсы түсінемін. Дегенмен сенің айыбың сол: өзіңнің шыққан жеріңе, өз халқыңа қайта оралуға асығар түрің жоқ. Сен нағыз тас жүрек космополит болсаң да, мен сенен кете алмаймын, бірақ бұл менің жүрегімде айықпас дерт болып қалмақ. Маған бала керек, бірақ менің балам өз халқын мақтан тұтатын әрі басқа ұлттарды өгейсітпейтін қазақ болуы керек. Адамзат үшін өз халқының жолы – оның ең дұрыс жолы, ал кез келген қыңырлық оны сөзсіз бақытсыз етеді, өйткені теріс пиғыл халықтан жырақтатады. Өз халқыңның өгей баласы атансаң, өзгеге де сыймайсың. Осы есіңде болсын, - деген еді.

... Күздің бір кешінде әкем маған келіп, керуеттің шетіне отырды да, темекі тартты, ымырт үйіріле бастаған терезеге ойлана қарап, сөзін бастады:

- Өзімшілдік өкіндіреді. Ұлттық өзімшілдік тек сені ғана сансыратпайды. Бұл жағдай жаппай құлықсыздыққа бастайды. Егер елімізді отбасы деп санасақ, онда қазір біздің отбасымыздың толыққанды емес екенін аңғару қиын емес. Мемлекетіміздің негізгі Заңы, яғни Конституция билігі бар, оны қазақтар Ата Заң дейді. Ал отбасында атамен, яғни әкемен бірге ана да бар ғой. Ендеше біздегі Ана Заңы қайда? Ана Заңы - адамгершілік заңы. Ол адам бойына ұлттық психологияны, ұлттық мінезді ұялатып, халықтың ең асыл, ғасырлар қойнауынан екшелеп өткен әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін, оның дүниеге көзқарасын, мәдениеті мен рухын жаңғыртып, дамытуға жол сілтейді, бағыт-бағдар нұсқайды. Өз сәби кезінде анасының емшегін ембеген бала басқа малдардың сүтімен ауызданады, демек ешкінің сүтін ішкен сүзеген серке, қой сүтін ішкен қой мәнзелдес болып өседі, сиыр сүтімен қоректенгендер өгіздей өкіреңдесе, мегежін сүтін ішкен доңыздай торсаңдайды.

Мен еріксіз күлдім, бірақ әкем қабағын үйіп, шорт тоқтатты:

- Мен мұның бәрін күлкі үшін айтып отырған жоқпын! Бұлар аса қажет нәрселер: сенің оларға күлгенің - өзіңе-өзің күлгенің. Сақ бол, бұл қауіпті. Саған қауіпті болатыны сол: егер сен киелі нәрсеге күлгеніңді қоймасаң, мен сенің тұмсығыңды бұзамын. Мен мұны мүлтіксіз орындайтынымды өзің жақсы білесің.

- Кешір, әке! Мен бәрін жақсы түсінемін, алайда мен сенің теңеулеріңді естігенде, еріксіз күлгенім ғой, - дедім мен.

- Ақымақ! Бұл салыстыру емес, сақтандыру! Күллі қазақ әлемі өзінің болашағына секемденіп қарап тұрғанын сенің түсінуің қажет, бірақ бұл туралы ой-пікірін ана тілінде айта алатын біреу табыла қояр ма екен?! Өйткені оның жан даусы мидай далада естілген жаңғырық сияқты ғана. Ана тілін баяғыда ұмытқан және бөтен тілде шүлдірлеген оның балалары оны естімейді әрі түсінбейді. Тіл дегеніміз – жүрегіңді шарпып, жаныңды жалындататын от. Мен осындай оттың өшіп бара жатқанына қиналамын. Сенен өтінетінім: өз халқыңнан ажырама. Мұны сенен өтініп отырғаным: сен халыққа керексің, өйткені халық тіпті қажетірек, - деп әкем сөзін бітіріп, орнына тұрды да, бөлмеден шықты.

Тағы бірде әкей бәрімізді кабинетіне жинады. Жарқырап атқан таң әлі есімде, бірақ аспан әлемін бүркеп алған қара бұлттай түнеріңкі әрі қатулы.

- Мен сендерге немеремді мәңгүрт жасата алмаймын, - деді ол қатал үнмен. – Бір отбасы үшін бір рухани бейшара жетіп артылады. Ержанның қазақша сөйлегеніне ризамын, бірақ қазіргі ортада бәрінің тез өзгеруі қиын емес, сол кезде орыс тілі оның ана тіліне айналады. Қаланың баласының орыс тілін білмеуі қасірет месе, ана тілінен мақұрым қалу – нағыз сорақылық. Менің байқауымша, ол орыс сөздерін араластырып сөйлейді. Қазір бұған кінәлі Бақыт сенсің, кейін кінәлілер көбейе береді. Бәке, сен сөзіңе мән бермейсің де, орысшаға қарай ауыса бересің, ал бала оныңды естіп-біліп отыр. Былық сөздеріңді доғарыңдар! Мұндай қылығың орыс тіліне де, қазақ тіліне де пайда келтірмейді.

- Бірақ мен қазақша сөйлеуге көбірек талпынып жүр емеспін бе? Әсіресе баламның көзінше, - дедім мен ақталып.

- Мен сенің ондай талабыңды байқаған емеспін, - деді әкей түйіліп. – Тілді үйрену үшін, ең алдымен оның өмірге қажеттігін сезіну қажет. Сондықтан өзіңнің қазақ екеніңді түнде де, күндіз де ұмытпа. Тіпті түсіңде де қазақша сөйле. Сонда ғана қазақ рухы жүрегіңде ұялап, ұлттық намысыңды оятады, ұлттық сезіміңді асқақтатып, өзіңді-өзің тануыңа даңғыл жол ашады. Жұрттың күлгеніне мән бермей, қазақша үздіксіз сөйлеуден жалықпа. Айналаңдағылардың қарғысына қалғанша, сыни күлкісіне қалғаның жақсы. Өйткені, халықтың қарғысынан басқа күшті еш нәрсе жоқ. Ондайдан сені бір Алланың өзі сақтасын! Халық қарғысынан ешқайда қашып құтыла алмайсың.

- Сенен ұзақ жылдар бойы қол үзгеніме қарамастан, қазақ болу үшін мен қолымнан келгеннің бәрін істедім,, - деді әкем біраз үнсіздіктен кейін. – Біздің үйде үнемі қазақша сөйлейтінбіз, өйткені Қазақстанның әртүрлі жерінен Алматыға келген қазақтың жас журналистері үшін біздің үйдің есігі әрдайым ашық еді. Менің арманым ана тілінің әуені біртіндеп сенің қаныңа сіңіп, жатырқамаса деуші едім.

Журналистердің бірсыпырасы туған баламдай болып, саған ағалық көзбен қарайтын. Және де … жыл сайын жазда сені ауылға жіберіп, жусан исі сіңген ауаны мейірлене жұтсын дегенім ғой. Ауылдың өзін сағындырып тұратын әрі адамды тау мен далаға еріксіз жетелеп әкететін бір сиқыры бар. Бұл құпия бірден сезілмейді, бірақ есейген сайын ауыл жиі-жиі есіңе түсіп, жүрегіңді сыздатады. Ауылға барған сайын, туған жердің шипалы ауасын жұтып және ата-бабаның қасиетті топырағын басып тұрып, кеудеңді кере дем аласың. Мұндай кезде тамырың тереңдеп, жаның тазарып, алысты болжайсың және түсінігің артады. Адамға қанат бітіріп, сен бір ауылдың ғана емес, күллі Қазақстанның ұлы екеніңді, оның түкпір-түкпірінде өмір сүріп жатқан туыстарыңның бар екенін сезесің. (Момышұлы Б. Ұшқан ұя.- Алматы: «Санат», 2005. – 224 бет. 216-222 беттер)
БАЛА ШОҚАН

Шыңғыс өзі оқып білім алған және келешек ғылым-білім өрісі орыс мектебінде екенін біле тұрса да, баласына шығыс әдебиеті мен тарихынан хабардар болсын деп, Әубәкір молданы әдейілеп Орынбордан көшіріп алып келгенді. Алдымен балаларын ана тілінде сауаттандырып және өзімен өмірлес шығыс елдерінің мәдениетімен де таныс ету ниеті болған. Сондықтан да ол:

- Шоқанға өзің білетін барлық оқуыңды үйрет. Бұларға енді жеті жұрттың тілін білу керек,- дейтін.

Шыңғыстың бұл тапсырмасын Әубәкір бұлжытпай қолға алды. Шығыстың атақты ақындары Әбілқасым Фердоусидың «Шаһнамасын», Жәмидің, Омар Хайямның рауаяттарын, Науаидың дастанын, Азербайжан ақындары Низами, Ғанжауи, Физулилардың шығармаларымен таныстырды. Шоқанның өте-мөте қызыға оқығаны Ләйлі-Мәжнүн жыры, Хайямның рауаяттары болды. Әсіресе Омар Хайямның ислам діні жөніндегі жансыз сопылық, жалған мүлгушілікке қарсы жазылған өткір хиялы рауаяттарын ұнататын.

Қысқы үйге кіргелі Шоқандардың оқуы құнтты жүрді. Әубәкір молда да, бұрынғыдай ауыл арасының шақыруынан босап, Шоқанға парсы тіліндегі кітаптардан уақиғалы хикаяларды оқытып білім өрісін кеңейте түсуде. Анадағы әжесі айтқан: «Байлық та, бақыт та тыянақсыз, ең тыянақты қасиет өнер-білім. Жеті жұрттың тілін білмеген адам шалағай» деген сөзді өзінің естелік дәптеріне Шоқан жазып қойған-ды. Шоқанның күзден бергі оқуға деген ыждаһатына Әубәкірдің өзі де іштей таңданатын. Ол тек жай оқып қоймайды. Оқыған кітабының уақиғасын бажайлап, түпкі мағынасын білуге ізденеді. Шоқанды аса қызықтырған Жәми ақынның «Ескендір намасы» болды. Әубәкір өзі оқып, Шоқанға мағынасын түсіндірсе, кейбір жерлерін жаздырып отырды. Ескендір Зұлқарнайын туралы шығыс елдері аңыз әңгімелерімен қатар, Жәми жырлаған дастанда сондай қызықты екен. Жас Ескендірді анасының үлкен данышпан ғалымға беріп оқытқаны Айғаным әжесінің «білім-оқуда» деген насихат сөзіне ұштасып жатты. Осыны оқығаннан кейін Шоқан бір күні әжесіне келгенде:

• 
  Әже, сіз Жәми ақынның «Ескендір намасын» оқыған ба едіңіз?- деді.
  
• 
  Қарағым, оны неге сұрадың?
  

- Әже, Ескендірдің шешесі ақылды болған екен. Ескендірді ең үлкен данышпан ғалымның қолына беріп оқытыпты. Сол оқу білімінің арқасында бар әлемді билемек болып үлкен жорық жасапты, - деп Шоқан әжесінің өңіне қарады.

- Қарағым, ол дастанды мен оқығам. Сен де жақсы түсініпсің. Білімділік жақсы, мансапқорлық жаман емес пе. Ол әлемді аузыма қаратам деген озбырлықтан апатқа ұшырады ғой, - деп әжесі сөзін аяқтады.

Шоқан ойланып қалды. Айғаным да сүйкімді немересіне әдеттегі мейірбан ықыласынан басқа ешнәрсе айтқан жоқ. Ханымға амандық айтуға ауыл арасының үлкен кісілері келген кезде ол әжесіне қош айтып қайтып кетті.

Ескіліктің қалмаған есігінде

Бір ғаламат қуат бар есіміңде.

Уақыт сені тұрса да алыстатып,

Ең жақын жан өзіңсің осы күнге.
Қымыз бенен шұбатқа мас халықты

Оятуға құдай да жасқаныпты.

Көне қазақ өзіңмен бітпегенмен,

Жаңа қазақ өзіңнен басталыпты.

Күндіз түгіл түнде де көз ілмеп едің.

Қайдан ұқсын көлденең құпияңды,

Өзге түгіл, өзіңе жұмбақ едің.

Мүсіндепті, бірақ та ішің кекті.

Кекті болмай қайтесің, қайран елің

Бір қызындай орыстың түсінбепті.

Түу биікте, биікте қалықтапсың.

Қыран болып аспанға көтеріліп,

Жұлдыз болып ғарышта қалып қапсың!