Өнімнің сапасы мен ақаулық индекстерін анықтау

Өнім сапасы — өнімнің сатып алушының белгілі бір қажеттерін қанағаттандыруға жарамдылығын сипаттайтын сапалық қасиеттерінің жиынтығы және тиімділігінің өлшемі.

Өнім сапасының көрсеткіштері абсолюттік, салыстырмалы немесе меншікті көрсеткіштер болуы мүмкін. Өнімнің сапалық қасиеттері өнімнің өндірістік және тұтынушылық қасиеттері болып бөлінеді. Өнімнің өндірістік қасиеттері оны әзірлеу барысында қалыптасады және оған өнімді дайындау сатысында қол жеткізіледі. Өнімнің тұтынушылық қасиеттері тұтынушылардың нақты сұранымын қанағаттандыруға бағытталған. Қолданыстағы стандарт талаптарына сай келетін өнім тұтынуға жарамды деп есептеледі. Осы талаптарға сай келмейтін өнім сапасыз өнімге жатқызылады. Жоғары сапалы өнімде жақсартылған немесе жаңа тұтынушылық қасиеттер болуға тиіс және өнімділік, беріктік, төзімділік, материал сыйымдылығы, энергия сыйымдылығы, шикізат шығыны жөнінен орташа көрсеткішпен салыстырғанда елеулі сапалық және сандық көрсеткіштерге ие болуға тиіс. Өнім сапасына қойылатын талаптарды тұтынушылар (тапсырыс берушілер), сарапшылар, дайындаушылар, сондай-ақ мемлекеттік органдар қалыптастырады және тиісті нормативтік-техникалық құжаттар мен шарттарда баянды етіледі. Қолданыстағы заңдар тұтынушылардың мүдделерін көздей отырып, қоғамдық өндіріске қатысушылардың ғылыми-техникалық, өндірістік, құрылыс, ауыл шаруашылық өнімдерінің, көлік, жабдықтау, сауда, т.б. қызмет түрлерінің сапасын қамтамасыз етумен байланысты міндеттерін айқындап, заң жүзінде бекітеді.

Әр түрлі өнім сапасының индекс қарқынында жалпы пайдаланатын кешенді көрсеткіштер: сапа индексі мен ақау индексі (ГОСТ 16431-80).

Әр түрлі өнім сапасын индекстің көмегімен белгілеуде сапасы мен бағасы есептеледі. Әр түрлі өнім сапасының деңгейі өзгергенімен, олардың индексінің құрылымы өзгермейді (базистік есеп кезеңіндегі нақты сапа деңгейі), ал екі кезеңде де баға бірдей болады.

Сапа индексі – белгілі кезеңдегі әр түрлі өнімнің кешенді көрсеткіштерімен анықталады және ол әртүрлі өнімнің орташа көрсеткіштерінің қатынасы арқылы анықталады.

Өнімнің әр түріндегі ақаулар алдын ала арнайы кестелерде тіркеледі және онда әр ақаудың салмақтық коэффициенті көрсетіледі.

Егер Ид<1 - өндірістің қабылданған көрсеткіштері базалық көрсеткішінен төмен емес.

Егер Ид>1 – өндіріс сапасы төмен қателіктерді міндетті түрде табу және жою қажет.

Өнімнің ақаулық индексін анықтағанда салмақ коэффициенттерін анықтау әдістері: - құндылық әдісі, сараптық әдіс.

Сапа индексі (Ик)-бұл әр түрлі өнім сапасының (қаралып отырған уақыт кезеңінде шығарылған) кешенді көрсеткіші, ол осы өнімнің сапа көрсеткіштерінің орташа өлшенген салыстырмалы мәндеріне тең. Ол мынадай формула бойынша анықталады: (1.10), мұндағы bi-өнімнің і түрінің салмақ коэффициенті; Кі-өнімнің і түрі сапасының кешенді көрсеткіші; Кіб-өнімнің і түрі сапасының базалық кешенді көрсеткіші; i= 1, …. s ~ өнім түрлерінің саны. Өз кезегінде, BI салмақ коэффициенті мынадай формула бойынша анықталады: (1.11), мұнда Сі — қаралып отырған кезеңдегі і-түрдегі өнімнің құны. Ақаулық индексі (Ид)-бұл қарастырылып отырған кезеңде шығарылған, осы өнімнің ақаулық орташа өлшенген коэффициенттеріне тең әр түрлі өнім сапасының кешенді көрсеткіші.

Ақаулық коэффициенті өнім бірлігіне келетін орташа өлшенген ақаулар саны деп аталады. Ақаулық индексі мынадай формула бойынша анықталады: (1.12)), мұнда Qi-өнімді дайындау сапасының көрсеткіші болып табылатын і-түрдегі өнім ақауының салыстырмалы коэффициенті. Q ақаулық коэффициентін келесідей есептеуге болады: (1.13)), мұнда Д-қаралатын кезеңде өндірілген өнімнің ақаулық коэффициентінің мәні; Дб — базалық кезеңде өндірілген өнімнің ақаулық коэффициентінің базалық мәні.