ПОӘК 042-18-21 91/03-2015 10. 06. 2015ж. №2 басылым
жүктеу/скачать 1,03 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Алғы сөз
- МАЗМҰНЫ
- Дәнді дақылдардың сары таты
5В080100 «Агрономия » мамандығына арналған «Ауыл шаруашылық фитопатологиясы» пәнінің
I ҚҰРАСТЫРҒАН Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің «Агротехнология және орман ресурстары» кафедрасының аға оқытушысы Сагандыков Слям Ниғмеджанұлы «_17_ » __05____ 2015 жыл 2 ТАЛҚЫЛАНДЫ 2.1. Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің «Агротехнология және орман ресурстарының» кафедрасының мәжілісінде бекітілген. «_18_» ___05___ 2015 жыл, № 9 хаттамасы
«_21_»___05___ 2015 жыл №5 хаттамасы Төраға ………………………....... Джаманова Г.И. 3 БЕКІТІЛДІ Университеттің оқу-әдістемелік кеңес мәжілісінде қаралды және баспаға ұсынылды «10_» ____06____ 2015 жыл № 6 хаттамасы
4. БАСЫЛЫМ «11.09.» 2014ж.№_1__ бас.ОРНЫНА ЕҢГІЗІЛДІ МАЗМҰНЫ:1Глоссарий 2 Дәрістер. 3 Практикалық сабақтарға арналған материалдар 4 Зертханалық сабақтарға арналған материалдар 5 Оқушының өзіндік жұмысының тақырыптар тізімі 1. ГЛОССАРИЙ
2. Дәрістер 1 – модуль Жалпы фитопатоллогия 1 – блок Өсімдік аурулары, олардың себептері және сыртқы белгілері №1Дәріс Тақырыбы: Кіріспе. Өсімдік ауруы туралы түсінік және олардың пайда болу себептері Дәріс жоспары:
Фитопатология ғылымы туралы жалпы түсініктер Фитопатологияның даму тарихы Өсімдіктер аурулары туралы жалпы ұғымдары Кіріспе. Фитопотология (грекше phyton-өсімдік, pathos-ауру, logos-оқыту)- өсімдік ауруы туралы ғылым, оның негізгі міндеті- фитопатогенді организмдерден ауыл шаруашалық дақылдарының шегетін зардабын бәсендету жолын іздестіру. Ол ауру өсімдікті, аурудың туу себептерін және оның дамуына қоршаған орта жағдайының әсерін зерттейді. Фитопотология бірнеше пәнге бөлінеді: Жалпы фитопотология, ауылшаруашылық фитопотология, орман фитопотологиясы, өсімдік иммунитеті, аурудың дамуын болжау. Фитопотология мақсаты-өсімдік пен патоген арасындағы қатынасты химиялық, молекулалық генетикалық деңгейде зерттеп, өсімдік ауруларының пайда болып, таралуын алдын ала болжау, ауруға төзімді сорттар шығару, химиялық, биологиялық, агротехникалық және басқа да әдістерді қолданып, аурулардың алдын алып, олардан келетін шығынды мейлінше төмендету. Фитопотологияның даму тарихы. Алғаш егіншілікке көшкен Палестина, Месопотамия, Иран, Орта Азияның оңтүстігінде құнарлы жерлерде тұратын тайпалар болған. Ертедегі егіншілер егін өнімінің қолайсыз жағдайлардан кемитінін байқаған. Осыған байланысты ғалымдар өсімдік ауруларын зерттей бастаған. Дәнді дақылдар, ағаштар, бұршақтардың ауруларын ең бірінші зерттеген грек ғалымы Теофрай болған (370-286ж. Б.ғ.д) 1755ж француз ботанигыі М.Тиллет қара күйеге шалдыққан бидайдан алған тозаңды, бидайдың сау тұқымына қосып сепкенде, одан шыққан өсімдіктің масағында қара күйе жиілеу кездескенін атап өткен. 1807ж француз ғалымы Б.Прево қара күйе ауруын саңырауқұлақ қоздыратынын тапқан. 1892ж Д.И.Ивановский өсімдік ауруларының жаңа қоздырғышы –вирустарды тапты. Фитопотология ғылымы 20-шы ғасырдың басында Ресейде дами бастады. 1901ж Сант-Петербургта орыс ғалымы А.А.Ячевский микологиялық және фитопотология бюросы атанып, кейін Бүкілодақтық өсімдік қорғау ғылыми-зерттеу институтының микология және фитопотология бөлімі болды. 1920ж А.А.Ячевский мен С.И.Ванин Петроградтағы Орман институтында «Орман фитопотологиясы» кафедрасын құрды. 1824ж швед ғадымыи Я.Эриксон және профессор А.А.Ячевский әрқайсысы өз бетінше бір мезгілді бидайдың сабақ таты қоздырғышының бірнеше физиологиялық формалары бар екенін анықтады. 1958ж Қазақ өсімдік қорғау ғылыми зерттеу институты құрылып, Ж.Т.Жиенбаев директоры болып тағайындалды. Ауылшаруашылық дақылдарының (картоп, көкөніс және басқа да өсімдіктердің) вирозын, бактериозын зерттеген ғалымдар Р.Н.Никитина, М.А.Никитина, А.А.Джаймурзина , М.Ақберлинов, И.А. Катин және тағы басқалар.
Сау өсімдікте генетикалық ерекшеліктеріне байланысты өзіне тән физиологиялық қызметтері, яғни клетканың бөлінуі мен дамуы, дифференциациясы, топырақтан суды сорып алуы, оның өсімдікте және өсімдік бойымен таралуы, фотосинтез және оның өнімнің өсімдік бойымен жылжуы, қоректік заттардың түзіліп, сақталуы және тағы басқа қалыпта жүреді. Өсімдіктің ауруы деп әртүрлі факторлардан клеткалар мен ұлпалардың биохимиялық, физиологиялық үдерістері қалыптан ауытқып, соның нәтижесінде өсімдіктің анатомиялық- морфологиялық құрылымының бұзылуын айтады. Ең алғаш өсімдікке сипаттама берген А.Франк (1815), Де Кандоль (1832) болды. Өсімдікте өзіне тән белгілерінен басқа да құбылыстар түзілсе, онда ол ауру болғаны деген көзқарасты кейіннен көптеген ғалымдар дұрыс ұғым деп құптады. Сонымен ауруға шалдыққан өсімдіктің физиологиялық үдерістерінің өзгеруі (тыныс алуы, ассимилияциясы, транпирациясы, жапырақта түзілген органикалық заттардың тамыр мен сабаққа көшуінің саябырлауы) аурулардың сыртқы белгілерінің білінуімен сипатталады. Өсімдік ауруы- өте күрделі динамикалық құбылыс. Патологиялық үдеріс қоздырғыш және сыртқы ортаға байланысты өтеді. Ауруға шалдыққан өсімдік клеткалары мен ұлпаларының физиологиялық үдерісі қалыптан ауытқып, құрылымдары өзгеріп алынатын өнім төмендейді. Әдебиеттер: 1. Р.Д.Карбозова, К.Н.Туленгутова. Фитопатология. Оқулық.Алматы: ЖШС РПБК «Дәүір»,2014-312 б. №2 Дәріс Тақырыбы: Ауылшаруашылық дақылдар аурулардың жіктелуі және олардың сыртқы белгілері Жоспары: 1.Аурулардың жіктелуі 2.Аурудың сыртқы белгілері
Р.Д.Карбозова, К.Н.Туленгутова. Фитопатология. Оқулық.Алматы: ЖШС РПБК «Дәүір»,2014-312 б. 1.Аурулардың жіктелуі Ауруларды зерттеу себебі-өсімдіктерде, сорттарының арасында мыңдаған ауру түрлері кездеседі. Тіпті қоздырғыштың бір түрі оңдаған, жүздеген өсімдік түрін залалдайды. Аурулар жіктелу критерийлері: - Сыртқы белгілері бойынша; -залалданған өсімдік боынша; Негізі ауру қоздырғыштары боынша жіктеген дұрыс:бұл әдіс аурудың шығу тегін анықтап, даму, таралу және осы кеселмен күресу шараларын іздестіруге мүмкіндік береді. Аурулар екі категорияға бөлінеді: Инфекциалық (жұқпалы) аурулар; Инфекциялық емес (жұқпайтын) аурулар. Инфекциалық (жұқпалы) аурулар-саңырауқұлақтар(микоздар), бактериялар (бактериоздар), актиномицеттер (актиномикоздар), вирустар(вироздар), микоплазма ағзалары(микоплазмоздар),жоғары сатыдағы гүлді паразиттер(сперматофитоздар), қыналар(таллофитоздар), нематодалар(нематодоздар) және қарапайымдар әсерінен туады. Инфекциялық емес (жұқпайтын) аурулар сыртқы ортаның қолайсыз жағдайдарынан және антропогендік әсерлерінен туады Өсімдікте таралуына байланысты: -локалды (жергілікті)-өсімдіктің жеке мүшелерін, немесе мүшенің бір бөлігін залалдайды; -диффузды (жалпы немесе жүйелі) –өсімдіктің қоздырғыш барлық бойына немесе көпшілік бөлігіне тарайды.
-созылмалы-көпжылдық өсімдіктерде кезігеді: жылдан жылға созыла береді(м. Сүйекті жеміс ағаштарының цитоспорозы ж.т.б.) -қарқынды-тез дамып, бір вегетация кезеңінде бітеді(фитофторозы).
Патогендер өсімдікке еніп, онда дамып, көбейіп, аурудың алғашқы сыртқы белгісі көрінеді (инкубациялық кезең). Сыртқы белгілері бойынша топтары: Шіріктер-өсімдіктің қореқтік заттарға бай және шырынды мүшелері- жеміс, тамыржеміс, түйнек, шырынды сабақ пен жапырақ өте бейімді.Өсімдіктер патогендер арқылы клетка қабығы ерітіліп, ұлпа ыдырап, жұмсарып құрғақ ұнтаққа, кей кезде жағымсыз иісты қойыртпаққа айналады; Солу (вилт)-өсімдікте су және қореқтік заттар жылжитын түтік жүйесінің саңырыуқұлақтар, бактериялар тіршілігінде түзілетін заттармен бітеліп немесе патогенді улы заттар әсерінен болатын құбылыс. Тамыр жүйесі механикалық зақымданғаннан және топырақ ылғалдығы тапшы болғаннан да өсімдік солады. Дақтар (некроздар)- өсімдік мүшелерінде пішіні дөңгелек, бұрышты, сопақша, жиекті немесе жиексіз түсі әртүрлі жансызданған бөліктер (некроздар) пайда болады.Қоздырғышына байланысты олар: саңырауқұлақ(үстінде не астында өңез түзіледі, өңез үстінде жеміс денелері пайда болады); бактерия (дақ үстінде шырыш (эксудант) жиналып, кейін ол кеүіп қабыршақтанады; дақ жұқарып тесіледі); вирус(өсімдік жапырағы, жемісі түсі өзгереді-ақшыл немесе сарғыш мозаика) дақтары болып бөлінеді. Өңездер-өсімдіктің заладаңған мүшесі бетінде саңыр-қ жіпшұмағы немесе спора тасушы жіпшелерінен құрылады. Өңездердің орналасу, түзілу ерекшеліктері және түсі ауру қоздырғыштарын анықтауда маңызы зор. Түзілуіне байланысты: жеңіл торлы, мақпалды, киізді, ақ ұнтақты, бөртпелі өңездер болады. Бөртпелі өңезде саң-қ эпидермис астында дамып, споралар түзеді. Соңғылар жетілген кезеңде, өсімдік эпидермисін жарып, сыртқа шығып ауға таралады.Бөртпелі өңез-тат ауруларына тән белгісі. Ісіктер мен бұлтықтар-патоген залалдаған өсімдік мүшелерінде клетка санының көбеюнен (гиперплазия) немесе оның көлеміні қарқынды ұлғаюынан (гипертрофия) пайда болады. Мысалдар. Деформация –пішінін өзгерту-түрлі жағдайлардан өсімдіктің жалпы пішінің немесе жеке мүшелерінің қалыптан ауытқып жапырақтың ширатылуы, қыртыстануы, жіпшеленүі,ергежейлілік, аса түптену, «қалташықтар», «құыршақтану», «мыстан сыпынғышы» түрінде білінеді. Аталған сыртқы белгілері саң-қ.вирус немесе микоплазмамен залалданған өсімдіктерде жиі кездеседі. Жаралар-өсімдіктің сулы шырыны мол мүшелері мен ұлпалары патоген әсерінен жұмсарып, басылған көлемі әртүрлі ойықтарға айналады. Олардың кейбіреулерінде спора тасушы жіпшелер пайда болады(антракноз). Мумиялану-саң-қ жіпшумағы залалданған мүшені тесіп өтіп жайлап алу нәтижесінде дән, жеміс және т.б. семіп, сүректенүі (қастауыш, монилиоз). Қара күйе-ауруға шалдыққан өсімдіктің (астық дақылдардың) вегетативті және генеративті мүшелерінің ұнтаққа немесе түйірлерге ыдырауы. Бақылау сұрақтары. Өсімдік аурулары деген не, олар қалай жіктеледі? Жұқпаайтын аурулардың сыртқы белгілері. Жұқпалы ауруларды сыртқы белгілері бойынша қалай анықтайды? №3-№4 Дәріс Тақырыбы: Саңырауқұлақтар аурулары және олардың жіктелуі Жоспары:
1.Саңырауқұлақтарға сипаттама 2. Жіпше өзгерістері. 3.Саңырауқұлақтардың қоректенуі 4. Саңырауқұлақтарға сыртқы ортаның әсері 5. Саңырауқұлақтардың көбеюі 6. Саңырауқұлақтардың жіктелуі Әдебиеттер:
Р.Д.Карбозова, К.Н.Туленгутова. Фитопатология. Оқулық.Алматы: ЖШС РПБК «Дәүір»,2014-312 б. 1. Саңырауқұлақтарға сипаттама Табиғатта жүз мыңға жуық түрлері белгілі, оның ішіәнде он мыңы-ауру қоздырғыштары.С-қтар-гетеротрофты организмдер. Көптеген өсімдіктер саң-тың бір түрімен залалдануы мүмкін, ал әрбір паразитті саңырауқұлақ өсімдіктің әр түрін залалдайды. Облигатты паразиттер-өмірінің бәрін тек тірі өсімдікте өткізеді. Облигатты емес паразиттер-өмірінің бір бөлігін тірі өсімдікте, қалғаның өсімдік қалдықтарда өткізеді. Саң-р табиғатта органикалық заттарды ыдыратып, алмасуына қатысады. Кейбір саң-тар адамға пайдалы антибиотиктерді синтездейді, нан пісіруде, сыра өнеркәсібінде пайдаланатын түрлері бар. Зиянды саңырауқұлақтар өсімдік ауруларын қоздырып, өнімнің сапасы мен шығымен төмендетіп, қоймадағы өнімді бұзады. Саң-қ денесі-жіпшумақ (мицелий), өте жіңішке жіпшелерден тұрады. Олар бір және көпклеткалы болады. Бір кл. Жіп-қ пердесіз, көпкл. Ж.-перделі болады. Саң-қ жіпшумағы құрылысына байланысты төменгі және жоғары болып екі сатыға бөлінеді: төменгі- вегетативті денесі плазмодий (яғни цитоплазманың бір бөлігі) және бір клеткалы жіпш-қ. Жоғары-көпклеткалы жіпш-қ. Плазмодий және зооспорадан басқа саң-қ клеткаларының қабықшасы тығыз болады. Қабықша арқылы клетка мен субстрат және клетка мен сыртқы ортаның арасында зат алмасу өтеді. Клетка қабықшасында әр түсті пигменттер клеткаға әртүрлі түстер береді Жіпшелер ұшынан өседі. Экзогенді жіпшелер- өсімдіктің бетінде(өңез тәрізді), эндогенді-ішінде түзіледі. Жіпшелер локальды және диффузды таралуы мүмкін. 2.Жіпше өзгерістері. Жіпшелер және жіп шумақтар өзінің атқару міндетіне байланысты және сыртқы ортаның ықпалына қарай түрін өзгертеді. -Доға-шеңбер тәрізді клеткалар, перде арқылы клеткадағы заттар мен ядролар басқа клеткаға ауысады. -Анастамоздар (жалғасу деген сөзден)- екі жіпшелерді жалғастырған клеткалар жанынан шыққан бездер: олар арқылы цитоплазма мен ядролар өтеді. -Апрессорийлар-жіпшелер ұшының кеңейіп, саңөқты субстратқа орнықтырушы мүше. -Гаусторийлар (сорып алушы лат.)-саң-қ вегетативті денесін қоректеруші жіпшелер-сорып алады да жіпшумаққа тасымалдайды. -Ризоидтар (тамыр тәрізді)- жіпшеден тараған тамыр тәрізді өсінді; олар арқылы саң-қ субстратқа еніп, орнығады. -Столондар-тамыр өркені, доға тәрізді жуан жіпшелер, олардың көмегімен саң-қ субстратқа тез таралады. -Қосымша-түссіәз немесе әртүсті жіпшелер-клейстотеций қабықшалары. Ақ ұнтақ саң-тар түрлерін анықтауда маңызды белгі. -Кіапікшелер-конидия ұшында орналасқан (саны 2-5 дана) жіпше тәрізді түсті клеткалар. Олар спораларды өсімдік бетінде ұстап тұрады. -Оидиялар-жіпше бөліктері-жіпшелердің ыдырауына түзілген жұқа қабығы бар сопақша клеткалар. -Телиоспорлар-жіпшелердің ыдырау нәтижесінде түзілген, қалың қабығы бар қоңыр түсті клеткалар. Қоректі заттарға бай көпжылға дейін (9-12 жылға) тіршілігін сақтайды. -Геммалар-телиоспоралар сияқты түзіледі, пішіні әртүрлі. -Бластоспоролар (өсінді споралар грек.)-жіпшумақтар, мицелийден бүршіктеніп шығады. (ашытқы саң-тары) Тіршілікке қолайсыз жағдайда саң-қ жіпшумағы түрін өзгертеді. Жіпшумақтар өзгерісі-жіпшумақтардың тығыз байланысып қабыршақтанған түрін айтады. -Баулар-тек жоғары сатыдағы саң-тарда болады. Олардың ұзындығы, жуандығы, түсі, тығыздығы әртүрлі, қарапайым және күрделі болады. -Ризоморфтар (тамыр пішінді)-ұшымен өсіп ұзындығы он метрге дейін болатын қара, қарақоңыр жіпшелерден түзілетін, пішіні жоғары сатыдағы өсімдіктердің тамырлары тәрізді түзілімдер. -Склероцийлар(грек. Қатты) – жіпшумақтын қатты, тығыз түзіліндері, көлемі микроннан 30 см дейін. Құрамы 30% май, 10% судан тұрады. Нағыз склероцийлер -тек қана жіпшелерден тұрып, залалданған ұлпадан бөлектеніп болатын түзілім. Егер склероций құрамында залалданған ұлпа болса оны мумия деп атайды. Склероцийлар сыртқы ортаның қолайсыз жағдайында ұзақ сақталып жіпшеге немесе әртүрлі мүшеге енеді. Кейбіреуі жеміс денеге өнеді -Стромалар-жіпшумақтар түзілетін пішіні, көлемі, түсі әртүрлі болатын түзілімдер. Стромалар бетінде жеміс денелер немесе басқа спора түзетін органдар құрылады. Көбінесе қалталы саң-тарда кездеседі. -Төсеніш (ложе)-саң-тың жеміс денесі дамитын, өте қалың ұйысқан жіптармақ. ОЛ өсімдік ұлпасы ішінде немесе бетінде түзіледі. -Пикнидалар-пішіні шар немесе алмұрт тәрізді жоғары жағында саңлауы бар, ішінде конидиялар түзілетін кең орын. -Жеміс денелер-жіпшелерден тығыздалып ішінде қалталармен базидиялар түзілетін құрылым Бақылау сұрақтары. №5 Дәріс Тақ ырыбы: Фитопатогенді бактериялар, бактериалды аурулардың түрлері және сыртқы белгітлері Жоспары: 1. 2. 3. Әдебиеттер: 1.Р.Д.Карбозова, К.Н.Туленгутова. Фитопатология. Оқулық.Алматы: ЖШС РПБК «Дәүір»,2014-312 б. Бақылау сұрақтары. №6 Дәріс Тақырыбы: Вирустар, вироидтар және олардың кұрылысы, сыртқы белгілері,зияндылығы Жоспары:
1. 2. 3. Әдебиеттер: 1Р.Д.Карбозова, К.Н.Туленгутова. Фитопатология. Оқулық.Алматы: ЖШС РПБК «Дәүір»,2014-312 б. Бақылау сұрақтары. №7 Дәріс Тақырыбы: Микоплазмалық аурулар. Нематодтар-аурулар қоздырғыштары. Жоспары.
1. 2. 3. Әдебиеттер: 1Р.Д.Карбозова, К.Н.Туленгутова. Фитопатология. Оқулық.Алматы: ЖШС РПБК «Дәүір»,2014-312 б. Бақылау сұрақтары. №8 Дәріс Тақырыбы: Эпифитотиялар туралы түсінік Жоспары:
1. 2. 3. Әдебиеттер: 1Р.Д.Карбозова, К.Н.Туленгутова. Фитопатология. Оқулық.Алматы: ЖШС РПБК «Дәүір»,2014-312 б. Бақылау сұрақтары. №9 Дәріс Тақырыбы: Өсімдіктер иммунитеті негіздері Жоспары: 1. 2. 3. Әдебиеттер: 1Р.Д.Карбозова, К.Н.Туленгутова. Фитопатология. Оқулық.Алматы: ЖШС РПБК «Дәүір»,2014-312 б.
Жоспары:
1. 2. 3. Әдебиеттер: 1Р.Д.Карбозова, К.Н.Туленгутова. Фитопатология. Оқулық.Алматы: ЖШС РПБК «Дәүір»,2014-312 б. Бақылау сұрақтары. №11Дәріс Тақырыбы: Дәнді бұршақ дақылдардың аурулары Жоспары:
1. 2. 3. Әдебиеттер: 1Р.Д.Карбозова, К.Н.Туленгутова. Фитопатология. Оқулық.Алматы: ЖШС РПБК «Дәүір»,2014-312 б. Бақылау сұрақтары. №12Дәріс Тақырыбы: Техникалық дақылдардың аурулары Жоспары:
1. 2. 3. Әдебиеттер: Р.Д.Карбозова, К.Н.Туленгутова. Фитопатология. Оқулық.Алматы: ЖШС РПБК «Дәүір»,2014-312 б. Бақылау сұрақтары. №13Дәріс Тақырыбы: Картоп аурулары Жоспары:
1. 2. 3. Әдебиеттер: 1. Р.Д.Карбозова, К.Н.Туленгутова. Фитопатология. Оқулық.Алматы: ЖШС РПБК «Дәүір»,2014-312 б. Бақылау сұрақтары. №14Дәріс Тақырыбы: Көкөніс дақылдардың аурулары Жоспары: 1. 2. 3. Әдебиеттер: Р.Д.Карбозова, К.Н.Туленгутова. Фитопатология. Оқулық.Алматы: ЖШС РПБК «Дәүір»,2014-312 б. Бақылау сұрақтары №15Дәріс Тақырыбы: Жеміс-жидек дақылдардың аурулары Жоспары: 1. 2. 3. Әдебиеттер: 1. Р.Д.Карбозова, К.Н.Туленгутова. Фитопатология. Оқулық.Алматы: ЖШС РПБК «Дәүір»,2014-312 б. Бақылау сұрақтары Тәжірибелік сабақтар 1 – модуль Жалпы фитопатоллогия 1 – блок Өсімдік аурулары, олардың себептері және сыртқы белгілері. №1Тәжірибелік сабақ. Тақырыбы: Өсімдіктердің жұқпалы және жұқпалы емес аурулары Жоспары: 1. 2. 3. №2Тәжірибелік сабақ . Тақырыбы: Аурулар түрлерінің сипаттамасы Жоспары: 1. 2. 3 2 Блок-Жұқпалы аурулардың негізгі топтары № 3Тәжірибелік сабақ. Тақырыбы: Өсімдіктердің жұқпалы және жұқпалы емес аурулары Жоспары: 1. 2. 3. № 4Тәжірибелік сабақ. Тақырыбы: Өсімдіктердің жұқпалы және жұқпалы емес аурулары Жоспары: 1. 2. 3. №5 Тәжірибелік сабақ. Тақырыбы: Өсімдіктердің жұқпалы және жұқпалы емес аурулары Жоспары: 1. 2. 3. № 6 Тәжірибелік сабақ. Тақырыбы: Өсімдіктердің жұқпалы және жұқпалы емес аурулары Жоспары: 1. 2. 3. №7 Тәжірибелік сабақ. Тақырыбы: Өсімдіктердің жұқпалы және жұқпалы емес аурулары Жоспары: 1. 2. 3. №8 Тәжірибелік сабақ. Тақырыбы: Өсімдіктердің жұқпалы және жұқпалы емес аурулары Жоспары: 1. 2. 3. №9 Тәжірибелік сабақ. Тақырыбы: Өсімдіктердің жұқпалы және жұқпалы емес аурулары Жоспары: 1. 2. 3. №10 Тәжірибелік сабақ. Тақырыбы: Өсімдіктердің жұқпалы және жұқпалы емес аурулары Жоспары: 1. 2. 3. №11 Тәжірибелік сабақ. Тақырыбы: Өсімдіктердің жұқпалы және жұқпалы емес аурулары Жоспары: 1. 2. 3. №12 Тәжірибелік сабақ. Тақырыбы: Өсімдіктердің жұқпалы және жұқпалы емес аурулары Жоспары: 1. 2. 3. №13 Тәжірибелік сабақ. Тақырыбы: Өсімдіктердің жұқпалы және жұқпалы емес аурулары Жоспары: 1. 2. 3. № 14 Тәжірибелік сабақ. Тақырыбы: Өсімдіктердің жұқпалы және жұқпалы емес аурулары Жоспары: 1. 2. 3. №15 Тәжірибелік сабақ. Тақырыбы: Өсімдіктердің жұқпалы және жұқпалы емес аурулары Жоспары: 1. 2. 3. Зертханалық сабақтар 1 – модуль Жалпы фитопатоллогия 1 – блок Өсімдік аурулары, олардың себептері және сыртқы белгілері
№3 Зертханалық сабақ. Тақырыбы: Хитридиомицеттер, оомицеттер, зигомицеттер, аскомицеттермен танысу №4 Зертханалық сабақ. Тақырыбы: Қаракүйе және тат аурулары сыртқы белгілерімен танысу Дәнді дақылдардың қара күйе ауруларын кәдімгі саңырауқұлақтар (Eumycota) бөліміне, Базидиомицеттер (Basidiomycetes) класына, қаракүйе (Ustilaginales) қатарына жататын қоздырғыштар тудырады. Олар бейімделген паразиттер болып табылады, әрбір түрі белгілі бір дақылды залалдайды. Ұлпалар бұзылып, түрі күйік тәрізді болады. Қара түсті телиоспоралар (бір дәнде 8-20 млн. дана) пайда болып, зақымдалған жер қарайып кетеді. Бидайдың тозаңды қара күйесі.Қоздырғышы: Ustilago tritici (Pers) Rostr. Бидай өсіретін аудандарда жаппай таралған. Тозаңды қара күйенің қоздырғышы екі вегетациялық кезеңде дамиды. Бидай бірінші жылы гүлдеген кезде залалданады, ауру екінші жылы бидайдың масақтану кезінде байқалады. Бидай гүлдеген кезде ауадағы телиоспора аналықтың аузына түседі, телиоспородан диплоидті жіпше өсіп аналықтың түйініне енеді. Зақымданған дәннің сырттай сау дәннен айырмашылығы болмайды. Саңырауқұлақ жіпшумагы өскіннің ішінде масақтану кезеңіне дейін диффузиялық жолмен өсу нүктесінің артынан бойлап дамиды. Жапырақ қынабынан масақ бүлінген күйінде шығады, тек өзегіғана (гүл шоғырының сағағы) сақталып қалады. Кейде жекелеген сағақтар немесе масақтар сақталады. Ауру масақтың жұқа түссіз қабығы оңай жыртылады да, споралар жеңіл шашылады. Саңырауқұлақ жіпшелері тұқымда 3 жылдан аса уақыт сақтала алады. Өсімдіктердің зақымдануына ауаның жоғары ылғалдылығы (60%-дан астам) немесе гүлдену кезінде тамшылы-сұйық ылғалдың болуы қолайлы. Бидайдың қатты қара күйесі. Қоздырғышы: Tilletia caries (DC.)Tul. Жаппай таралған. Ауру өсімдіктің масағының қабыршақтары аналық түйіннің үлкейінуінің әсерінен ашылып кетеді. Түйіннің ішінде саңырауқұлақтың споралары дамып жетіліп, тұздалған балықтың иісі шығып тұрады. Аурудың әсерінен тұқымның өнгіштігі төмендейді, өнім түсімі азаяды. Егінді орып бастырған кезде қара күйе қапшықтары (ішінде телиоспоралар бар түйін) жарылып, телиоспоралар сау дәндерге түседі. Залалдану құрал-жабдықтар, ыдыс және т.б. арқылы да жүзеге асады. Тұқым өніп-өскен кезде телиоспоралар да өседі. Олардың жіпшелері дамып бидай өскінінің ішіне өтеді. Өскіннің ішінде саңырауқұлақ диффузиялық жолмен дамиды. Аурудың сыртқы белгілері бидайдың сүттенуі кезінде білінеді. Егін ору кезінде қара күйе қапшықтары жарылады да, споралар шашылып дәндерді залалдайды. Қыста телиоспоралар тұқым бетінде сақталады және өнгіштігін 5 жылға дейін жоғалтпайды. Ал егін орағы кезінде топыраққа түскен телиоспоралар өнгіштігін ұзақ сақтай алмайды. Өскіндердің залалдануына топырақтың ылғалдылығының 60% -дай болуы және 5-100 С температура, тұқымды терең сіңіру қолайлы болып табылады. Арпаның қатты (тас) қара күйесі. Қоздырғышы: Ustilago hordei (Pers) Lagerh. Қылтанақтан басқа масақтың барлық бөліктері зақымдалып, жұқа түссіз қабықпен жабылған қара түсті споралар жиынтығына айналады. Споралар біріне бірі тығыз, жабысып орналасқан, сыртқы ортаның әсерінен жеке кесектерге оңай бөлінеді. Споралар өздігінен шашылмайды. Дән астық бастыру және өңдеу кезінде залалданады. Залалданған дән тұқым ретінде пайдаланылғанда, аурудың әсерінен өскіндердің өліп қалуынан егістік сиреп кетеді. Өскіндер топырақтан залалдануы да мүмкін. Аурудың дамуына 5-100 С температура мен топырақ ылғалдылығының 60-70% болуы өте қолайлы.
Дәнді дақылдардың тат аурулары аса зиянды аурулардың бірі. Эпифитотия кезінде көптеген аудандарды қамтып, егін түсіміне көп шығын келтіреді. Споралары алыс қашықтықтарға желмен ұшып барып аурудың кенеттен пайда болуына себепкер болады. Тат саңырауқұлақтары өсімдіктердегі ассимилияциялық процестерді бұзып, фотосинтезді азайтады, тыныс алу мен булануды жиілетеді. Мысалы сабақ татымен қатты зақымданғанда шығын 50%-дан жоғары болуы мүмкін. Қазақстанның негізгі астық өсіретін аймақтарында бидай, қарабидай, арпада сабақ (жолақты) таты, бидай мен қарабидайда қоңыр тат, сұлының тәжді таты, арпаның қортық таты таралған, ал бидайдың, қарабидай мен арпаның сары таты сирек кездеседі. Дәнді дақылдардың тат ауруларының қоздырғыштары болып Uredinales ќатарыныњ Базидиомицеттер (Basidiomycetes)класына жататын Puccinia spp. саңырауқұлағы саналады. Аурумен зақымданған мүшелерде түрлі шама мен пішіндегі к‰лдіреуктер (пустулалар) пайда болады. Даму кезеңінде спора түзудің бес түрі болады: 0 – спермогонии спермацияларымен, I – эции эциоспораларымен, II – урединиоспоралар түзу, II – телиоспоралар түзу, IV – базидии базидиоспораларымен. Жазғы споралар деп аталатын урединиоспоралар желмен үлкен қашықтықтарға таралады. Саңырауқұлақтың жекелеген түрлері қысқа жолмен (жартылай циклмен) дами алады, яғни оларда спора түзудің белгілі бөлігі ғана болады. Тат саңырауқұлақтарының даму кезеңі бірнеше өсімдікте (көп қожалы) немесе бір өсімдікте( бір иелі) өтуі мүмкін
Олар бидайдың барлық түрлерін - арпаны, қарабидайды, арпабасты залалдайды. Аралық иесі болып бµріќараќат (барбарис), магония өсімдіктері саналады. Күздік дақылдар мен жабайы дақылдар ауру қоздырғыштарының сақталатын орны (резерваторы) болып табылады. Споралар ауа ағыны арқылы басқа аймақтарға тарайды. Дәнді дақылдардың сабақтары ауруға шалдыққанда, жапырақ қынаптары мен масақ қабыршақтары сирек зақымданады. Өсімдіктің даму кезеңінің екінші жартысында, әсіресе соңына қарай, зақымданған мүшелерде қатар орналасқан, әуелі татқа ұқсас қоңыр урединиялар, кейін қара телиопустулалар пайда болады. Саңырауқұлақтың дамуына ауаның жоғары ылғалдылығы (95 – 100%) және жылы ауа-райы қолайлы
Бидайдың қоңыр татының аралық иесі марал оты (василистник), қара бидайдікі – анхуза. Олар аурудың таралуы мен дамуына әсер етпейді. Аурудың қоздырғыштары қысқа жолмен дами алады. Масақтану кезінде, кейде одан да ерте, жапырақтарда қоңыр түсті, ретсіз шашырап орналасқан, дөңгелек пішінді, ұсақ, оңай шашылатын урединиялар дамиды. Даму кезеңінің соңына қарай жапырақтардың төменгі бетінде қара телиопустулалар түзіледі. Бұл ауру тамшылы-сұйық ылғал мен ауа-райы жылы (18-230 С) болғанда жылдам дамиды. Ауру жаздық дәнді дақылдарда зақымданған күздік дақылдармен жақын орналасқанда, егістік тығыз болғанда және кеш егілгенде көп байқалады. Аурудың қоздырғыштары күздік дақылдарда мицелий түрінде сақталады. Саңырауқұлақтың споралары шекаралас аймақтардан келуі мүмкін.
Белгілері бидайдың қоңыр татымен ұқсас. Аралық қожасы – птицемлечник. Саңырауқұлақ қысқа жолмен дами алады. Дәнді дақылдардың сары татыҚоздырғышы Puccinia striiformis Westend. Бидайменарпанызалалдайды. Аралықиесібелгісіз.Бұлсаңырауқұлаққоңыржайтемпературадажақсыдамиды.Аурукөбінесеурединиялардантұратынақшылқызғылт, сарынемеселимон-сарытүстіжолақтарменкесінділертүріндебілінеді.Ауруқаттыдамығандажапыраққынабы, сабақпенмасақ (жоғарғыгүлқабыршағы, дән, масақөзегі) зақымданады.Қоздырғышкүздікдақылдардақыстайдыжәнеаурусодантаралады Тәжді тат. Қоздырғышы Puccinia coronifera Kleb саңырауқұлағы. Сұлыны, қара сұлыны және арпабасты залалдайды. Аралық қожасы – итшомырт (крушина слабительная). Қолайлы жағдайларда (жауын-шашын, шық, 18 – 210 С температура) өсімдіктің жапырағы мен жапырақ қынабында масақтану кезеңінен бастап қызғылт сары урединиялар пайда болады.Эпидермистің астында жылтыр, қара телиоспоралардың дөңгелек, ромб пішінді жиынтығы ішінде урединоспоралары бар пустулаларды айнала орналасқан. Эпидермис жыртылған кезде олар оңай шашылады.
№ 6 Зертханалық сабақ. Тақырыбы: Вирустардың диагностикасы №7 Зертханалық сабақ. Тақырыбы: Фитонематодаларды анықтау №8 Зертханалық сабақ. Тақырыбы: №9 Зертханалық сабақ. Тақырыбы №10 Зертханалық сабақ. Тақырыбы: № 11 Зертханалық сабақ. Тақырыбы: №12 Зертханалық сабақ. Тақырыбы: №13 Зертханалық сабақ. Тақырыбы: №14 Зертханалық сабақ. Тақырыбы: № 15 Зертханалық сабақ. Тақырыбы №2 Зертханалық сабақ . Тақырыбы: Саңырауқұлақ, бактериалды, вирусты және микоплазмалық аурулардың сыртқы белгілерін анықтау Картоптың сулы шірігі. Қоздырғыштары – Pseudomonas, Bacillus, Pectobacterium және басқа бактериялар. Ауруға шалдыққан түйнектер бастапқыда ақшыл, кейін қара-қоңыр түсті болады. Зақымданған жерлерде сары-қоңыр кілегей зат түзіледі, ал түйнектің қабығы көбінесе сау күйінде қалады Түйнектер жұмсарып, суланады, жұмсағы жағымсыз иісі бар ботқа тәрізді массаға айналады. 
. Сақиналы шірік. Қоздырғышы - Corynebacterium sepedonicum бактериясы. А  уру өсіп даму кезеңінің екінші жартысында біілінеді. Өсімдіктің жекелеген сабақтары мен олардың жапырақтары сарғайып, солады. Ауру сабақтың кесіндісінде өткізгіш ұлпалардың қарайғандығын көруге болады. Егер зақымдалған ұлпаларды қысса созылмалы сары кілегей түріндегі – бактериялар шығады.
Ауру түйнектерде екі түрде байқалады: түйнектердің шеңберлі шірігі және түйнектердің шұңқырлы шірігі. Шеңберлі шірікпен ауырғанда түйнектің кесіндісінде тұтас немесе үзік-үзік қоңыр шеңберді көруге болады. Бактериялармен зақымдалған ұлпалар жұмсарады, қысқан кезде ақшыл кілегей тамшылар шығады. Шұңқырлы шірікпен ауырғанда түйнек қабығының астында сары түсті, бастапқыда майлы, дөңгелек дақтар түзіледі. Дақтарды түйнектің қабығын алғанда ғана көруге болады. Бактериялар тұқымда сақталады. Ауру түйнектерді еккенде ауру өскіндер пайда болады. Қоректік заттар мен судың жетіспеушілігінен ауру өсімдіктердің жапырақтары қурайды, 2-3 қана сабақ дамиды Каталог: ebook -> umkd umkd -> Мамандығына арналған Сұлтанмахмұттану ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені umkd -> Қазақстан Республикасының umkd -> Қазақстан Республикасының umkd -> Студенттерге арналған оқу әдістемелік кешені umkd -> ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығына арналған «Ұлы отан соғысы және соғыстан кейінгі жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихы (1941-1960)» пәнінен ОҚытушыға арналған пән бағдарламасы umkd -> «Балалар әдебиеті» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 2013 жылғы №3 басылым 5 в 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті» umkd -> ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешенінің umkd -> 5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті umkd -> 5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті umkd -> «Филология: қазақ тілі» мамандығына арналған жүктеу/скачать 1,03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||