Г.Бозғұланованың «Үстеу. Үстеудің құрамдық түрлері » тақырыбында
6 «Б» сыныбында өткізген сабақ жоспары
Сабақтың тақырыбы: Үстеу. Үстеудің құрамдық түрлері
Сабақтың мақсат-міндеттері:
А) білімділік:
оқушыларға үстеу және және оның құрамдық түрлерін, жасалуын, олардың айырмашылықтары, қызметі туралы жан-жақты мәлімет беріп, жаттығу жұмыстарын орындау
Ә) дамытушылық:
ой - өрісін, ойлау белсенділігін, сөйлеу шеберлігі, тіл мәдениетін дамыту, сауаттылыққа баулу, өз ойын еркін, жатық жеткізе білуге одан әрі дағдыландыру, өз бетімен іздене білуге, ой қорытуға үйрету;
Ертеректе ел арасында Үстеу деген кедей жігіт туралы аңыз кеңінен таралыпты. Ол аңызды еңбектеген бала мен еңкейген кәріге дейін біледі екен...
ҮСТЕУ деген кедей жігіт болады. Ол жастайынан әке-шешесінен ерте айырылып, қиыншылықта өмір сүреді. Соған қарамастан ҮСТЕУ өнер, білімге құштар болып, халық аузындағы, ел арасындағы жырларды жаттап өсіпті. Ержетіп арман қуалап, қалаға да келеді. Ол өзі армандаған «Сөз таптары» факультетіне қабылданып, оқуын жалғастырады. Ол бұл факультетте атақты Зат есім, Сын есім, Сан есім, Есімдік, Етістік, Одағай, Еліктеу сөз, Шылаулармен бірге оқиды. Сөйтіп ол өз тобындағы Етістік деген ай десе аузы, күн десе көзі бар сұлу қызға ғашық болады. Екеуі ұзақ достасып, отау құрады. Ендігі жерде ҮСТЕУ Етістікпен бірге болып, сөйлемде қимылдың, іс-әрекеттің, сын-сапаның әр түрлі белгілерін білдіріп, өзгертуге, грамматикалық тұлғалармен түрлендіруге келмейтін сөздердің қызметін атқаратын болды. Өзінен жөн сұраған адамдарға Қашан? Қайда? Қайдан? Қалай? Қайтіп? Не себепті? деген сұрақтар арқылы жауабын беріпті. Көп ұзамай ДАРА деген ұлы мен КҮРДЕЛІ деген қызы дүниеге келеді. ҮСТЕУ ұлы ДАРАдан екі немере сүйеді. Алғашқы немересі НЕГІЗГІ өзімшіл, көппен бірге жүргенді қаламайды, біреумен бөлісіп, бөлшектенгенді ұнатпайды екен. Ол көбіне сын есімнің –РАҚ, -РЕК, -ЫРАҚ, -ІРЕК,және –ЛАУ, -ЛЕУ, -ДАУ, -ДЕУ, -ТАУ, -ТЕУ атты сымбатты қыздарымен тезірек тіл табысып, өзінен үлкендеу болса да солармен бірге жүріпті.
Мысалы: жасыл-жасылдау, үлкен+үлкенірек, т.б) Ал ТУЫНДЫ немересі керісінше көпшіл болыпты, ізіне біреулерді ілестіріп алып жүре береді екен. Сондықтан болар, оның достары көп болыпты. –ША, -ШЕ атты достарымен бұлбұлшасайрап ән айтып, өздерінше көңіл көтереді. –ЛАЙ, -ЛЕЙ, -ТАЙ, -ТЕЙ, -ДАЙ, -ДЕЙ атты достары үнемі бір-бірлеріне ақшалай сыйлық жасап, қыстай қонаққа келеді. –ДАЙЫН, -ДЕЙІН, -ТАЙЫН, -ТЕЙІН деген достары мүлде қызық, Үнемі тотыдайын таранып, сұңқардайын сыланып жүргені. –ШАМА, -ШЕМЕ, - ШАЛЫҚ, -ШЕЛІК атты достарымен кездессе болғаны, соншалық қуанатынын қайтерсің?! Ал –МАЙЫНША, -МЕЙІНШЕ, -БАЙЫНША, -БЕЙІНШЕ, -ПАЙЫНША, -ПЕЙІНШЕдеген достарына көңілі ерекше, жағдайларын сұрап білмейінше тыншымайды. Әңгімелерін тыңдамайынша үйлеріне қайтпайды.
ТУЫНДЫНЫҢ көпшіл болғаны соншалық, ертеректе танысқан ескі достарын да ұмытпайды.
Барыс септігінің көнеленуінен жасалған бірге, зорға,
Жатыс септігінің көнеленуінен жасалған баяғыда, қапыда,
Шығыс септік жалғауының көнеленуінен жасалған шетінен, тосыннан, Көмектес септік жалғауының көнеленуінен жасалған жөнімен, шынымен және т.б сол сияқты достарымен де хабарласып, араласып тұрады.
(Ескерту: Септік жалғаудың көнеленуі арқылы жасалған үстеулерді шатастыруға болмайды. Сұрақ қою арқылы ажыратылады.) Ал қызы КҮРДЕЛІНІҢүш қызы болыпты.
Алғашқы қызы бірігу арқылы жасалған күрделі үстеулер. Ол жаздыгүнітаңертең ерте тұрғанды жақсы көреді екен.
Ал екінші қызының аты - сөздердің қосарлану немесе қайталануы арқылы жасалатын күрделі үстеулер. Ол анда-сандабанкке барып, қолма-қол ақша алады екен.
Кенже қызы сөздердің тіркесуі арқылы жасалған күрделі үстеулер. Ол ала жаздай Астанада болып, әлі күнге дейін сол жақтан келмепті.
Міне, ҮСТЕУ осылай ұлын ұяға, қызын қияға қондырып бақытты ғұмыр кешіпті.
Ә) Танымдық қабілеттерін арттыруға арналған жұмыс түрлері мен тапсырма
Мақал-мәтелдерді толықтыр (табылған сөзді орысша, ағылшынша айту)
Адаспаймын деген адам, ........ адасады (талтүсте) полдень, midday
......... мақтама, сыртынан даттама. (көзінше) на глазах,
V.Жаңа білімді бекіту
1. «Артық білім кітапта» (Кітаппен жұмыс)
269- жаттығу. Берілген сөйлемдерден үстеуді тауып, сатылай кешенді талдау жасау.
Биыл Әлімнің Жарасов маслихаты бойынша машинаға алғаны- Қожахмет. Ол ауыл жартылай көшіп, Шақпаққа қонған. Үй төбесінде Ушаковтың көрінуін күтіп тұрған Байжан домалап төмен түсіп барады. Арагідік үйдегі бала-шағасын елестетіп, іші қан жылайды.
Оқушылар екі топқа бөлінеді. Бірінші топ үстеуі бар сөйлем құрап, екінші топқа: «Ақсерек, Көксерек! Бізден сізге кім керек?» дейді. Сол кезде екінші топ: «Ақсерек, Көксерек бізге сізден ........(үстеуді тауып, соны айтады) керек!» деп сол үстеудің жасалуын айтып береді. Ойынды кезектесіп жалғастыра береді.
VІ. Үйге тапсырма. Қорытындылау
272,273-жаттығу және үстеулерді қатыстырып жұмбақ құрау
