Тем Омыртқалылар дене құрылысының жоспары

Сабақтың мақсаты: омыртқалыларға морфологиялық сипаттауда пайдаланатын бағыттар мен жазықтардың негізгі терминдерін меңгеру.

Құрал жабдықтар мен материалдар

1. 
   Жазықтар мен бағыттардың схемалары мен кестесі.
   
2. 
   Скелеттер мен сүйектер
   

Сагиттальдық жазықтық (латынша sagitta - садақ оғы) денені алдынан артына қарай вертикальдық бағытта кесіп өтеді. Сагиттальдық жазықтық денені дәл ортасынан оң және сол симметриялық бөліктерге бөлсе, медиандық (орталық) жазықтық болып аталады.

Фронтальдық ( frontis - мандай) жазықтық сагиттальды және горизонтальды жазықтарға перпендикуляр өтеді. Оның бағыты маңдайға параллель болады. Денені алдыңғы және артқы бөлімдерге бөледі. Сагиттальдық және фронтальдық жазықтар вертикальдік болып та есептеледі.

Горизонтальдық жазықтық жер бетіне параллель өтеді; денені жоғарғы және төменгі бөліктерге бөледі.

Органдардың горизонтальдық жазықтыққа қатынасын белгілеу үшін төменгі терминдерді пайдаланады:

Краниальдық (лат. cranium – бас қаңқасы) – басқа жақын орналасуы, каудальдық (лат. cauda - құйрық) – дененің төменгі бөлігіне жақын орналасуы; вентральдық (лат. vinter - іш)- дененің алдыңғы бетіне жақын орналасуы; дорзальдық (лат. dorsum- арқа) – дененің арқа бетіне жақындау орналасуы.

Орта жазықтан шетірек жатқандарды латеральдық (лат. lateralis - бүйір), орта жазықтыққа жақындау орналасқандарды медиальды (лат. madialis - ортасы) деп белгілейді.

Қол мен аяққа қатысты орналасуды белгілеу үшін «проксимальдық» және «дистальдық» деген терминдерді пайдаланады. Проксимальдық (лат. proximalis - жақын) – тұлғаға жақын орналасқан. Қол мен аяқтың бөліктерін белгілеу үшін қолданылады, ал дистальдық (лат. distalis - алыстағы) – қол мен аяқтың тұлғадан алыстау орналасқан бөліктерін белгілеу үшін пайдаланылады.

1 сурет. Жазықтар: I — сагиттальдық; II —сегментальдық немесе трансверсальдық; III — дорсальдық (фронтальдық);

бағыттар: 1 — назальдық; 2 — ростральдық; 3 — краниальдық (аборальдық); 4 — каудальдық; 5 — латеральдық; 6 — плантарлық; 7 — дорсальдық; 8 — медиальды; 9 — краниальное; 10 — вентральдық; 11 — пальмарлық; 12 — проксимальдық; 13 — дистальдық; 14 — аксиальды; 15 — абаксиальды

Тема 2-3. Сүйек ұлпасының құрылысы, дамуы, маңызы

Сабақ мақсаты:

1. 
   Сүйек ұлпасының шыгу тегі және типтері
   
2. 
   Сүйек ұлпасының дамуы немесе остеогенез
   
3. 
   Ұзын сүйектер құрылысы және сүйектер типтерімен танысу
   

Құрал жабдықтар мен материалдар

1. 
   Әртүрлі жастадағы сүтқоректілердің ұзын сүйектері.
   
2. 
   Тығыз және кемікті заттары көрсетілген сүйектің тігінен және көлденең кесіндісі.
   

Сүйекте тамырлар мен нервтер болады. Атқаратын қызметінің өзгеруімен бірге сүйектің құрылысы да өзгереді.

Өсуші организмнің сүйек ұлпасында клеткалардың үш түрі болады: остеобласт, остеоцит және остеокласт.

Остеобласт – сүйек үлпасын түзуші клеткалар. өсуші сүйек ұлпасынынң бетінде орналасады. Оларға белокты синтездейтін клеткалардың ультрақұрылысы тән. Цитоплазмасында жақсы жетілген гранулалық эндоплазмалық тор, Гольджи кешені, сонымен бірге РНК болады.

Остеоцит – бөліну қабілетінен айырылған жоғары дәрежеде мамандалған көптеген өсінділермен өзара жалғасқан жұлдыз пішінді сүйек ұлпасының негізгі клеткалары. Остеоциттер сүйек қуыстарында орналасады. Остеоцитттер сүйектің негізгі затын өндеуге және оған қаннан заттарды жеткізуге қатысады. Сүйек құрылысының өзгеруі кезінде остеоциттер қайтадан ұлпаның бетіне өтуі кері остеобластқа айналуы мүмкін.

Остеокласт – көп клеткалардың қосылуынан пайда болған мамандалған макрофагтар. Негізгі қызметі әктенген шеміршек пен сүйеті бұзып+талқандап+сіңіру. Сүтқоректілерге бұл клеткалар остеобластер мен остеоциттердің қосылуынан пайда болады, амфибийлерде – негізгі клеткалардантүзіледі.

Сүйектің жеңіл болуы кемік заттың пластин-каларының ерекше орналасуына байланысты. Тығыз және кемік зат-тардың бірігіп орналасуы сүйектердің мыктылығын тудырады.

Бірінші әдістен дамыған сүйектерді дәнекер ұлпалық сүйектер дейді, ал екіншілерін — шеміршектік сүйектер деп атайды. Сүйектердің осы екі түрі де мезенхимадан дамиды.

Жіліктер аяқ пен қолдың негізін қүрайды және бұлшык еттерге рычаг қызметін аткарады. Жіліктін тығыз заттан тұратын орта бөлігін диафиз деп атайды, ал кемік заттан қүралған жуандау келетін жіліктің ұштары эпифиздер деп аталады. Жілік бастарының жуандап келуі буын-дасатын сүйектердің жанасу беттерінің ауданын арттырып, тіректік мықтылығын күшейтеді. Cүйектnің кемік затының үяшықтарында кейін сарғылт майға айналатын сүйектің қызыл майы орналасады. Диафиздін қуысында да сүйек майы болады.