Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

428
лері арқылы алынған мәліметтерді 
өңдейді. Сезім мүшелері арқылы 
алынған мағлұматтарды жинақтап, 
талдау, саралау арқылы дамып оты-
рады. Ғұлама «... затты, іс-әрекетті
жан-жағынан қара, қолыңмен ұстап 
көр, көз өлшеміне сал, одан соң тол-
ған», – дейді. Толғаным сараланбаса,
ойлау дараланбайды, – дейді. Ойлау
сөйлеу әрекетіне байланысты.(«Тол-
ғамдық түйін») – екендігін де айтады. 
Ойдың сөз арқылы бейнеленуінің
арқасында адам өзінен бұрынғылар-
дың ілім-білімдерін сақтап қала ала-
ды, оларды ұрпақтан-ұрпаққа жеткі-
зеді.
Айтар ойымызды түгел сақтап қалу 
үшін біз оны шижаламалап (хатқа 
жазу) сақтай аламыз. Ойды келесі 
адамға жеткізу үшін оны сарапқа са-
лып, әр нәрсеге толғана талдау жасау
керек. Айтар ойыңды алдымен өзің 
түсініп ал. Мұндайда алдамшы се-
зімге беріліп үстірт ойлау – үлкен қа-
телік. Жақсылап түсіну үшін көзбен
көріп, құлақпен естіп, керек болса 
қолмен ұстай білу шарт
. 
Ғұлама сөй-
леудің жазбаша түрінің де бар екенін
айтады. Ол сөйлеу арқылы адам бір-
бірімен ұғынысып, пікірлесе алатын-
дығына ерекше көңіл бөледі. Адам-
ның сөзі анық әрі жылы болып ке-
луін қалайды («Сөзің сәнді болса,
түбі мәнді болмақ», «Жақсы сөйле-
мек жанға шырай бермек»). Адам 
сөйлеген сөзін ойлап, қадағалап оты-
руы тиіс. («Қиуасы сөйлемелік сөз –
атқылық жебе, не қадала кетпек не
далаға кетпек. Ол сөйлемелікке асық-
пай терең толғанғылық жасап жай 
оғындай аңғарылып, наркескідей 
қылыш ашалап, нақталамалап дәл тү-
сіргілік тұжырымдаулықпен өнерлік 
өресі де, өнері де болғанымен сас-
қалақтап не өзін таудай санағылық 
ойламмен орнын таппастықпен пен-
демелік қылмақ-ең үлкен парыз. Осы 
түйінде ғұлама-ғалымның адамның 
сөйлеу мәдениетіне қатысты кейбір 
мәселелерді де баяндаған. Айтатын 
ойыңды жинақтап, оның мазмұнды 
болуын қадағалап сөйлеу – ақылды 
адамның қасиеті. Сөзің мәнді болса
түбі – мәнді болмақ, – деу арқылы ав-
тор сөйлеу әрекетінің мазмұнды бо-
луы мен мәнерлі болуының маңыз-
ды екенін айтады. Ғұлама бала сезім 
мүшелерінің (татым, мүңк, көз т.б.) 
дұрыс қалыптасуы үшін оларды таза 
ұстап, оның түрлі сырқаттарын дер
кезінде емдеп отырудың қажеттілігі-
не назар аударады. Баланың өң мен 
түсті дұрыс ажырата алуын, жақсы 
естуі, алыс-жақын дыбыстарды дәл 
естуін, тәтті мен ащыны айыра білуін 
ата-аналар мұқият қадағалау қажет, 
өйткені жан-жақты түйсіне алу кейін-
нен заттың сыр-сипатын түсіне білуге
жәрдем етеді дейді.Ө. Тілеуқабыл-
ұлы жеке адам қасиеттері жөнінде 
кейбір ойларын айта келіп, жастар-
дың ұстамдылықты, аз сөйлеп, көп 
тындыруды, іскер де ісмер болуды 
талап етеді.
Ол адамның жақсы мінездерінің қа-
тарына батырлықты, батылдықты 
жатқызады. Ғұлама ғалым ешнәрсеге 
қызықпайтын енжар адамның еш-
кімге шапағаты болмайды, ол да бір 
мал да бір деп, олардың адресіне қат-
ты сын айтады. Адам өмірге келген
соң, белсенді өмір сүруге, сегіз қыр-
лы бір сырлы болуға тиіс деген тұ-
жырым аталмыш еңбектің өн бойы-
нан аз кездеспейді. Дала ғалымы, ши-
пагер Ө. Тілеуқабылұлының «Ши-

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: