1 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

131
сөз болуына ашықтан-ашық тыйым салынғаны белгілі.
Сондықтан халықтың ежелгі діни наным-сенімдері. 
Қоғамдық көзқарастары, бейнеленіп отырған 
оқиғалардың этнографиялық, тарихи негіздері туралы 
айту мүмкін болмады. Еліміз егемендік алғанға дейін 
қазақ эпосы туындыларының басым көпшілігі тый-
ым салынған рухани мұралар санатына жатқызылды. 
Бұрын діни эпос туралы айтуға мүлде болмайтын. 
Ал, жүзден астам тарихи жырлардың бесеуі ғана 
көпшілікке таныстырылып келді. Отыздан астам 
төлтума ғашықтық жырларының үшеуі ғана бұқара 
халыққа мәлім болып келді. Халық жырларының 
қоғамдық қызметін «Эпос-болғанның көшірмесі емес, 
болуға тиісті арман, үміт, құбылыстарды, тарихи 
оқиғаларды халықтың өзінше түсініп, бағалауының 
көрсеткіші»,– [1.54] деп бағалаған академик 
Р.Бердібайдың эпостануға әкелген ең үлкен жаңалығы 
– қазақтың эпостық туындыларын жанрлық-стадиялық 
тұрғыдан төрт топқа (архаикалық, қаһармандық, 
ғашықтық (романдық), тарихи)жүйелеуі.
Академик Р.Бердібайдың «Қаһармандық эпос»деп 
аталатын ғылыми мақаласында эпикалық дамудың
барлық кезеңдері жүйеленеді. Ең әуелі батырлық 
жырдың басты қаһарманының дүниеге келуі, өмір 
есігін ашуы дегенге ғалым әлемге танымал «Алпа-
мыс батыр» жырындағы Байбөрі мен Аналықтың
перзентсіздік зарын тартуын төмендегідей жүйе бой-
ынша көрсетеді:
1.Баласыздық зары. 2.Жебеуші «күштерге» жалба-
рыну. 3. Әзірет сұлтанға бала тілеп аттану. 4. Әулиеге 
түнеу, садақа үлестіру. 5. Баба түкті шашты Әзиз 
әулиеге сапар шегу. 6. Намаз оқып, мінәжат ету. 7. 
Тәңсәріде ақ сәлделі, қолында асасы бар диуана келіп, 
бұларға бір ұл, бір қыздарың болады деп аян беруі. 8. 
Аналықтың қабылан етіне жерік болуы. 9.Алпамыстың 
дүниеге келуі. 10. Ұлан-асыр той жасалуы [1.100].
Қаһармандық жырлардың басты кейіпкері – болашақ 
жүрек жұтқан батырдың өмірге келу жүйесі қай 
эпоста болмасын аталғандай кезеңдерден тұрады. 
Қаһармандық эпостағы батырдың дүниеге келуі 
осындай сипаттан ешбір ауытқымайды. Жырдың 
экспозициясында әдетте батыр дүниеге келместен 
бұрын орын алған жағдайлар суреттеледі. Өйткені 
көрсетілгендей ғажайып туысқа ие нәрестеден ғана 
келешекте ел қамын ойлап, жұрты үшін жанын ая-
май жауға шабатын батыр шығатынына халық кәміл 
сенген. Болашақ батырдың керемет жағдайда дүниеге 
келуін бейнелеу сарынының қазақтан басқа түркі, 
моңғол тілдес басқа халықтардың эпосында да жиі 
кездесетініне зерттеуші ерекше мән береді. Сонымен 
қатар Р.Бердібай батырдың ерекше жағдайда өмірге 
келуі барлық жырда түгел тізіліп, жүйелі баяндала 
бермейтінін, оның себебі жырдың айтылу дәстүріне, 
варианттылығына, не қысқарып, не ұлғайып отыратын 
табиғатына байланысты екенін де ескертеді [1. 101].
Батырдың ғажайып боп тууы, қаһармандық 
жырлардың 
бәрінде 
бірдей 
кездесе 
бермейді.С.Қасқабасов өзінің «Эпос пен ертектің 
сюжеттік типологиясы» атты еңбегінде аталған жанр-
ларда ғайыптан туудың төрт түрі көрініс беретініне 
тоқталып, олардың алғашқы үшеуін: «I. Батырдың-
басты кейіпкердің орасандығын атап көрсету үшін 
қалық қиялы ежелгі аналық заманда пайда болған 
ғайыптан туу мотивін кең түрде қолданған. Жай 
ғана қолданбаған. Ол мотивті әр дәуір талабына 
сәйкестендіріп, творчестволық жолмен пайдаланған. 
Айталық өзінің алғаш шыққан кезінде (яғни матриар-
хат дәуірінде) бұл мотив анасынан ешбір некесіз туды. 
Оның әкесі- не күннің шуағы, не жел, не өсімдік, не 
басқа зат. II Кейін матриархаттың заманы бітіп, өмірге 
патриархат келгенде, ғайыптан туу мотиві жаңа си-
патта көрінді. Болашақ батыр енді тотемдік атадан 
туады. Яғни, оның әкесі- тайпалық тотем. Бұрынғы 
өсімдік пен табиғат құбылыстарына қарағанда, тотем 
белсендірек. Ол кейіпкердің жай ғана әкесі ғана емес, 
сондай-ақ оның жебеушісі.
Патриархалдық-рулық қауымның дамуымен байла-
нысты қаһарманның ерекше бітімі, құдіреттілігі енді 
басқаша түсіндіріледі. Ол тайпалық тотем мен аталар 
аруағының ғажайып түрде желеп-жебеуінің нәтижесі 
деп білінеді.
III. Аталық ру заманының шарықтаған кезінде 
ежелгі ғайыптан туу тотемдік аңның орнына 
жәрдемші, жебеуші етіп аталар аруағын алады. Яғни, 
мұнда реалдық түсінік басымырақ. Перзентсіз кемпір-
шалдың түсіне ақсақал кіріп, аян беруі болашақ 
батырдың шын әкесі өзінің әкесі екенін айта отырып, 
ол баланың тууына ата аруағының қатысы бар екенін 
көрсетеді. Сондықтан ол өмір бақи «өз баласын» де-
меп, жебеп жүреді», деп сипаттаған.[2.264-265]
Бас қаһарманның аталар аруағы желеп-жебеуі 
арасында дүниеге келуі «Жәнібек батыр» жырын-
да көрсетіледі. «Едіге» жырының Әбубәкір Диваев 
нұсқасы: «Бұрынғы өткен заманда бір бай болыпты. 
Өзі дәулетті кемеңгер, керемет әулие адам екен. Өзінің 
ешбір перзенті болмапты. Тек біреудің ұлын, біреудің 
қызын көрсе, іші күйіп: «менде де осындай перзент 
болса, арманым болмас еді-ау»- деп жүреді екен» 
[3.85], - деп басталады. Басты кейіпкерлер эпоста 
қарапайым кісілерден тумайды. Патшаның, ханның, 
ең болмағанда ірі байдың тұқымы болып шығады. 
Мұның өзі-жарық дүниеге келген баланың елден ерек-
ше болатынын түсіндіретін тәсіл. Өйткені эпостың 
табиғаты осыны керек етеді. 
Баба Түкті Шашты Әзиз қазақ эпостарында баласы 
жоққа бала беретін әулие есебінде көрінеді. «Алпамыс 
батыр» жырында Байбөрі мен Аналық ақыр соңында 
бір белгісіз әулиенің басына барып, жетіп қонады. 
Сарғайып таң атқанда, ақ сәлдесі басында, көк есегі 
астында, сырлы асасы қолында, Шашты Әзиз келіп 
түртіп оятады. «Ноғайлы Қара Қыпшақ Қобыланды 
батыр» эпосында да Шашты Әзиз Қыдырбайдың 
түсіне еніп, аян береді. Қобыландыдай ұлды бола-
тынын, Хансұлудай қызды болатынын айтады [4.174 
б.]. «Едіге» жырында осы Баба Түкті Шашты Әзиз 
Едігенің тура өз әкесі болып шығады. Бұл Едігенің Ал-
памыс, Қобыланды сияқты айрықша жағдайда дүние 
келуін анық көрсетіп тұр.
Едігенің керемет болып тууы - оның шешесінің пері 
қызы, атасының Шашты Әзиз, арғы ата-бабаларының 
ел тұтқасын ұстаған әулие-әмбиелер екендігінен 
көрінеді. Мәселен, Ноғай нұсқасында бір күні Баркая 
(Баба-Тұқылас Шашты Әзиз) Шекерлі көлден боз ала 
таңда жылыммен балық аулап жүрсе, көл жағасына 

132
тоғыз аққу келіп қонады. Қанаттарын қағып-қағып 
жіберіп, аққу киімдерін шешіп тастап, тоғызы да 
ішкен суы тамағынан көрінген сұлу қыздарға айна-
лады. Жігіт біреуіне үйленеді. Біраз уақыт өткенде 
әйелдің аяғы ауырлап, айы-күні жақындайды. Бар-
кая бірде аңнан келсе, қосында жылап бала жатыр. 
Әйелі жоқ. Аққу болып ұшып кетіпті. Баланың атын 
Құттықия қояды. Аңшы болып өседі. Тоқтамыс 
ханның сұңқарларын бағады. Бұл ертектің арғы жағы 
басқа варианттағылармен бірдей, Құттықиядан Едіге 
туады [5.19-21].
Жалғыз баланың ерекше жағдайда дүниеге келуі, 
оның батыр болып, өз тайпасына, руына қызмет етуі-
дүниежүзі фольклорында ежелден бар мотив. Батыр-
лар жырының классикалық үлгілерінде өмірбаяндық 
сарындар-батырдың ғажайып болып тууы, ерекше 
балалық шағы, тым ерте жасаған алғашқы ерлігі, 
үйлену үшін жорыққа шығуы, керемет жағдайда 
қайтыс болуы тұрақты түрде әрі кеңінен сөз болса, ел 
өміріндегі елеулі саяси қақтығысты бейнелеу алдына 
негізгі мақсат етіп қойылған тарихи жырлар дейді. 
Қаһармандық эпостағы өмірбаяндық сарындардың 
ерекшеліктерін қысқа мақала аясында жан-жақты да 
толық ашып көрсету мүмкін еместігін ескере оты-
рып, біз бұл жерде көрсетілген сарынның арнайы 
әрі кешенді түрде зерттелуі-қазақ фольклортануының
маңызды мәселелерінің бірі екеніне көпшілік на-
зарын аударуды мақсат тұттық. Бұл сарынның 
қаһармандық эпос кейіпкерлерінің образдарын ашып 
көрсетуде елеулі қызмет атқарып, жыр арқылы бей-
неленген халық арманын, асыл мұратын қалың 
бұқараға ұқтырудың тиімді тәсілі болып табылғанына 
зерттеушілердің барлығы да тоқталған. Бүгінгі күннің 
басты міндеті сондай ұлағатты пікірлерді жаңа заман 
талаптары тұрғысынан қайтадан зерделеп, рухани 
жаңғыру мәселелерін шешуге пайдалану деген ойда-
мыз.

жүктеу/скачать 14,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: