ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдағы Қазақстан

131 
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізілсе, ХVІІІ-ХІХ ғасырларда бірсыпыра шежірелік 
жинақтар таспаға түсірілген. Олар: “Көшен-Қарауыл шежіресі” (ХVІІІ ғ.), 
“Жәңгір хан шежіресі” (1835), Ш.Уәлиханов жазып алған “Ұлы жүздің 
шежіресі” және т.б. 
Сол сияқты ХVІІІ ғасыр “ақындар поэзиясы ғасыры” деп аталған. Қазақ 
мәдениеті мен әдебиетінің өте құнды мұралары – ақын-жыраулардың өлең-
жырларында халықтың өмір тіршілігі, көңіл-күйі, салт-санасы, өндірісі мен 
тұрмысы, мінез-құлық өлшемі, сол дәуірдің рухы бейнеленді. Олар халық 
басына келген қайғыға да, жұрт кенелген мерейге де ортақ болды. Ел басына 
ауыр күн туғанда шапқыншы жауларға қарсы жан аямай күресіп, елін қорғаған 
ерлерді дастан етіп жырлап отырды. ХVІІІ ғасырда танымал болған 
Ақтамберді, Тәттіқара, Үмбетей, Бұқар, Шал, Көтеш секілді жыраулар өз 
өмірінде ұшан-теңіз жыр шығарды. Қазақ әдебиеті тарихында көрнекті орын 
алатын ХVІІІ ғасырдағы атақты жырау Бұқар Қалқаманұлының (1668-1781) 
бірнеше шығармалары сақталған. Ол тәуелсіздікті сақтау және нығайту 
идеясын білдірген көрнекті дидактикалық өлең-толғаулар шығарған. Қазақ 
ханы Абылайды қолдап, әр түрлі даулар мен таластарды шешкен. Жырау 
қазақтың барлық үш жүзін біріктіріп, бір орталыққа қараған күшті мемлекет 
болуын армандады. Тәттіқара, Үмбетей, Шал, Көтеш сияқты жыраулардың 
жырлары халық жадында үзік-үзік сақталған. Үмбетейдің Бөгенбай батырдың 
қайтыс болуына арналған естірту жыры - жоқтауы белгілі. Үмбетей 
жоқтауында Бөгенбай - халық қорғаушысының мінсіз бейнесі. Ал Тәттіқара 
ақын қатардағы жауынгер ретінде көптеген шайқастарға қатысып, жорықта 
туған толғауларында жауынгерлерді бостандық жолындағы күресте қандай да 
болсын қиыншылықтың алдында бас имеуге шақырады. 
XІX ғасырда қазақ әдебиеті ұлттық дарынды тұлғалардың көптігімен де, 
бір-біріне ұқсамайтын дара туындылардың сан қырлы сипатымен де 
ерекшеленді. Бұл дәуірде айтыс өнері дамып, даңқты ақындар Жанақ, Шөже, 
Орынбай, Түбек, Сүйінбай, Шернияз, Біржан, Бақтыбай, Жамбыл сияқты әйгілі 
ақындар қатары Сара, Ырысжан, Ұлбике, Тәрбие, Ақбала және басқалар сияқты 
ақын қыздардың есімдерімен толықты деуге болады. Түрі мен мазмұны 
жағынан айтыстар бір-біріне ұқсамайды. Олардың кейбіреулерінің негізгі 
мазмұнында халықтың өмірі, оның шаруашылық-тұрмыстық проблемалары, 
рулық қоғамдастықтың ерекшеліктері сөз болса, Біржан мен Сара айтысында 
қазақ әйелдеріне жеке бостандық беру мәселесі көтеріледі. Мұндай 
айтыстармен қатар бірін-бірі қалжыңмен қағыту, танысу, амандасу, көңіл 
көтеретін әзіл-оспаққа құрылған айтыс түрлері де аз кездеспейді. 
Осы кезеңнің музыкалық мәдениетінде Махамбет Өтемісұлы (1804-1846) 
өзіндік даралығымен көрінді. Ол 1836-1838 жылдардағы Исатай Тайманұлы 
бастаған шаруалар көтерілісінің белсенді қатысушысы ғана емес, көтерілістің 
“жаны” мен “жылнамашысы” болды. Оның “Исатай көтерілісі”, “Исатайдың 
өлердегі сөзі” сияқты шығармалары көтерілісті жан-жақты сипаттады.
Сол сияқты Шернияз Жарылғапұлы (1817-1881) Кіші жүз қазақтарының 
отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күресінің жыршысы және ту көтерушісі 
болды. Жалынды жырларымен халықты күреске үндеді. 

132 
Шығармалары қайшылыққа толы, күрделі тұлға саналған зар-заман 
ақындары да қазақ әдебиетінде өзіндік орын алады. Зар-заман ақындарының 
көрнекті өкілдері - Дулат Бабатайұлы (1802-1874), Шортанбай Қанайұлы (1818-
1881), Мұрат Мөңкеұлы (1843-1909). Олар қазақ халқының өмірін ақиқатпен 
жырлаған ақындар болды. Ахмет Байтұрсыновтың “Ақындық жалғыз өз 
көңілінің күйін толғай білуде емес, басқалардың да халін танып, күйіне салып 
толғай алуында” деп тұжырымдағаны сияқты, бұл ақындар да қара басын 
күйттеген ақын емес, халқының үнімен елдің мұңын жеткізуші болды. Зар-
заман ақындары өмір сүрген кезең патшаның отаршылдық саясаты дәуірлеп, 
қазақ жерінің нағыз талауға түскен кезі еді. Мәселен, Мұрат Мөңкеұлы “Үш 
қиян”, “Сарыарқа”, “Әттең, бір қатты дүние-ай” сияқты толғау-дастандары 
арқылы қазақ жерін отарлаушыларды батыл әшкерелеп, озбыр саясатқа қарсы 
тұрса, Дулат Бабатайұлы “Бейшара менің қазағым”, “О, Сарыарқа, Сарыарқа” 
өлеңдері арқылы қазақтың ауыр тұрмысын бейнелейді. 
ХVІІІ-ХІХ ғасырларда ақын-жыраулық поэзиямен қатар шығыстық 
ақындық дәстүр үлкен орын алды. Қазақтың дастандары араб-парсы 
әдебиетімен, фольклорымен байланыста болды. Абай қазақтың классикалық 
әдебиетіне дастандар алып келді. (“Ескендір”, “Масқұт”, “Әзімнің әңгімесі”). 
Абай (Ибраhим) Құнанбайұлы (1845-1904) өзі туған ортадан шоқтығы биік 
тұрды. Оның пікірінше, әрбір ойлы адам қоршаған өмір шындығына өзінің 
саналы көзқарасын қалыптастыруға тиіс. Абайдың бүкіл шығармашылығы 
әрекетсіздік пен жалған ұятқа деген ымырасыздық идеяларына толы. Ол ел 
ішінде бірлік пен татулық болғанда ғана қоғамның негізгі күштері - ғылым, 
алдыңғы қатарлы идеялар, мәдениет толық көлемде дами алады және 
бүкілхалықтық игілік әкеледі деп санады. Қоғамды алға дамыту жолдарын 
үнемі іздестіріп отырды. Яғни, бұл даму егіншілікті, қолөнерді, сауданы 
дамытумен тығыз байланыстырылды. Ұлы ақын: 
Егіннің ебін, 
Сауданың тегін 
Үйреніп, ойлап, мал ізде”
деген болатын. Сол сияқты ақын орыс әдебиеті мен мәдениетімен таныс 
болды. М.Ю. Лермонтов, А.С.Пушкин, Н.Крылов шығармаларын аударумен 
шұғылданды. Орыс әдебиеті үлгілерін қазақ халқы арасына тұңғыш 
таныстырушы болып, олардың өскелең идеяларын насихаттады. 
Осы кезеңнің дара тұлғаларының бірі ретінде Ш.Уәлихановты (1835-1865) 
атаймыз. 1856 жылы Ш.Уәлиханов екі экспедицияға қатысады. Біреуі Орталық 
Тянь-Шань арқылы Алакөлден Ыстықкөлге дейінгі, екіншісі - дипломатиялық 
тапсырма бойынша Құлжаға сапар. 1857 жылы Уәлиханов Алатау 
қырғыздарына тағы да сапар шегіп, қырғыз халқының энциклопедиялық 
дастаны “Манасты” көшіріп алды. Ыстықкөлге экспедиция кезінде 
Ш.Уәлиханов тарихи деректермен қатар көненің көзі - ерте заман 
бұйымдарының құнды үлгілерін жинады. “Ыстықкөлге барған сапардың 
күнделігі”, “Қытай империясының батыс провинциясы және Құлжа қаласы”, 
“Қырғыздар туралы жазбалар” деген тарихи-этнографиялық туындылары 
жоғарыда аталған сапарларының нәтижесі болатын. Ш.Уәлихановтың ғылыми 

133 
қызметі Орыс географиялық қоғамының назарын аудартып, 1857 жылдың 
ақпанында ол қоғамның толық мүшелігіне қабылданады. Оның ғылыми мұрасы 
Қазақстанның және көп ұлтты Ресейдің, басқа да халықтардың 
проблемаларының өзекті тұстарын қамтиды. Шоқан Орта Азия мен оған іргелес 
жатқан аймақтар халқының географиясын, этнографиясы мен фольклорын 
зерттеуге де үлкен үлес қосты. 
А.Құнанбаев пен Ш.Уәлиханов XІX ғасырдағы екі үлкен білім жүйесінің 
өкілдері болды: діни (мұсылмандық) және зайырлы (орыстық). Мектеп пен 
медреселерде діни білім беріліп, молдалар мен мұғалімдер даярланды. 
Медреселерде теологиялық діни білім философия, тарих, әдебиет, астрономия, 
медицина, математика, лингвистика пәндерін оқытса, зайырлы оқу орындары 
қазақтарды Ресейге қызмет ету мен орыс мәдениетіне қызығушылық 
жолдарына салды. Олар отарлау аппараттарына шенеуніктер, аудармашылар, 
оқытушылар, әскерилер, дәрігерлер даярлады. 
Орынбордағы зайырлы оқу орындарының бірін 1857 жылы танымал 
жаңашыл-педагог, ағартушы Ы.Алтынсарин аяқтайды. Ы.Алтынсарин (1841-
1889) бастамасымен және тікелей қатысуымен Қазақстанда халықтық 
азаматтық мектептер желісінің құрылуына қол жеткізілді. Ол, әсіресе, қолөнер 
және ауылшаруашылығы училищелерін ашуға көп күш-жігер жұмсап, байырғы 
халық арасынан Қазақстанның экономикалық дамуы үшін қажетті мамандар 
даярлауға ерекше мән берді. Ы.Алтынсарин орыс-қазақ мектептерінің 
оқушыларына арнап “Қырғыз (қазақ) хрестоматиясы” және “Қырғыздарға 
(қазақтарға) орыс тілін үйретуге алғашқы басшылық” атты оқу құралдарын 
жазды. Орыс кластарына қазақ тілінен сабақ беріп, ол ұлттық әдебиет пен 
мәдениетті дамыту, қазақ әдеби тілін қалыптастыру жолында жемісті еңбек 
етті. 
XІX екінші жартысында Қазақстандағы музыка өнерінің дамуына 
Құрманғазы Сағырбайұлы, Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы, 
Ықылас Дүкенұлы сияқты композитор-музыканттар үлкен үлес қосты. 
Домбыра, қобыз, сыбызғы сияқты музыкалық аспаптар арқылы түрлі 
эпостарды, тарихи дастандарды, аңыз-әңгіме мен жырларды орындап отырды. 
Аталған композиторлардың дүниетанымы тарихи тұрғыда шектеулі бола тұрса 
да, олардың шығармаларында әлеуметтік қайшылықтар бейнеленді. Біржан 
Қожақұлы, Мұхит Мералиев, Ақансері Қорамсаұлы, Жаяу Мұса Байжанұлы, 
Құлтума Сармұратұлы сияқты және тағы басқа көптеген ақын, әнші, 
композиторлардың шығармашылық және орындаушылық шеберлігі арқасында
қазақ ән мәдениетінің классикалық үлгілері дамып, жоғары дәрежеге көтерілді.
Материалдық 
мәдениеті: 
Қазақтардың 
XVІІІ-XІX 
ғасырлардағы 
материалдық мәдениетінің күйі қоғамның экономикалық даму деңгейімен 
анықталды. Оның даму барысына көшпелі қазақтар экономикасының 
дамуындағы басты фактор ретінде көшпелі мал шаруашылығы әсер етті. Бұл 
жағынан алғанда егіншілік, сауда-саттық, көрші халықтардың ықпалының
маңыздылығы да аз болған жоқ.
Отырықшы халықтар өмірінде жер шаруашылығы үлкен рөл атқарса, 
көшпелі 
халықтарда 
мал 
шаруашылығы 
маңызды 
болды. 
Қазақ 

134 
көшпенділерінің салт-дәстүрі, діни-наным сенімі, тұрмысы көшпенділік 
өмірмен тікелей байланысып жатты. Көшіп-қону мал өсірушілерге маусымдық 
жақсы жайылымдарды пайдаланып отыруға мүмкіндік берді. Көшіп-қону 
көбінесе меридиан (оңтүстіктен солтүстікке) бағытымен жүрді. Ірі рулар мен 
олардың бөлімшелерінің қоныстары негізінен бір территорияда болды. Әрбір 
рудың өзінің көш жолдары болды. Қазақтың мал шаруашылығының өріс, 
қоныстары жылдың төрт маусымына қарай қыстау, көктеу, жайлау және күзеу 
деп төртке бөлінді. Жаздық жайылым қазақтардың ортақ пайдалануында болып 
келсе, көктеу мен күзеу бір орында болды. Қыстауда малшылар құйма кесектен 
қаланған үйлерде қыстады, жылдың басқа мезгілдерінде киіз үйлерде тұрды.
Киіз үй – көктем, жаз және күз мезгілдерінде қоныстан-қонысқа көшіп 
жүру жағдайына қолайлы құрама үй. Оның қабырғасы айқыш сағанақтардан 
көктелген керегеден тұрғызылды. Кереге жиналмалы болып бөлек-бөлек 
қанаттан жасалды. Ал керегеден жоғары сидам жіңішке ағаштан жұмырлап 
жасалып, қарны иілген уықтардан қаусырыла күмбез шығарылды. Уықтардың 
аяғы дөңгелене жайылған керегенің аша басына айқастыра байланып, ұшы 
(қаламшасы) шаңырақтың көзіне шаншылды. Шаңырақ - үй күмбезінің төбесі 
әрі терезесі. Үй ағашының сыртынан арнаулы киіздер, қабырғасына туырлық, 
үстіне үзік, төбесіне түңлік жабылды. Үйдің ортасында ошағы, оң жағында 
төсек, оның тұсында тұскиіз ұсталып, төсекті қоршап шымылдық тартылады. 
Үйдің төріне жүкаяқ қойылып, оның үстіне көрпе-жастық жиналады. Үйдің сол 
жағына кебеже, қазан-аяқ, саба сияқты ыдыстар қойылып, ол шимен
қоршалған.
Көшпелі мал шаруашылығына күрделі еңбек құралдары керек болған жоқ. 
Жылқы ұстау үшін құрық, арқан пайдаланылды, қайыстан немесе жылқының 
жал-құйрығынан тұсау мен шідер жасалды, құлын мен бота байлауға жуан 
арқан мен ноқта пайдаланылса, мал суғаруға науа мен қауға пайдаланылды. 
XVІІІ ғасырдың аяғында қазақ даласына орыстардың қыста шөп дайындауға 
арналған шалғылары біртіндеп тарала берді. Ал, XІX ғасырдың орта шенінде 
шалғымен қоса темір айыр да кеңінен қолданыла бастады. 
Қазақстанда суармалы егіншіліктің ежелгі ошақтары ертеден болып келген. 
Осыған байланысты қазақтарда егіншілік құралдарының қарапайым түрлері 
болды. Мәселен, тісағаш, егін оратын орақ, ағаш күрек, сыпыртқы егіншілік 
құралдарына жатқызылды. Егісті суғару үшін суды көтеріп шығаратын әр түрлі 
құралдар – атпа, шығыр, сондай-ақ кетпендер мен күректер пайдаланылды. 
Оларды жергілікті ұсталар өздері дайындап отырды. 
Салт атқа арналған әбзелдерді қоспағанда қазақтың мал шаруашылығына 
және егіншілікке байланысты негізгі еңбек құралдары Қазақстанның бүкіл 
аумағында бір-бірімен ұқсас болды. Қазақтың ат-тұрман әбзелінің ішіндегі 
ердің сыртқы түрі мен дайындау тәсілінде жергілікті ерекшеліктер байқалады. 
Ердің ең көп таралған түрі - қайыңнан шауып жасалған, алдыңғы қанаты кең 
“қазақ ері” болып табылады. Оңтүстік Қазақстанда ердің “құранды ер” дейтін 
түрі таралған. Ер-тұрман әбзелдерін жасау, негізінен, ершілердің ісі болған. 
Олар тек қана ердің өзін емес, сонымен бірге бүкіл ат әбзелдерінің бәрін -
тоқым, құйысқан, өмілдірік, жүген, айыл, үзеңгі, таралғы, қамшы және т.б 

135 
жасап, оларды әсемдеп, көркемдеп отырған. Сондай-ақ қайыстан ат-тұрман 
әбзелдерін өретін шеберлерді “өрімші” деп атаған. 
Қазақтардағы көшпелі тұрмысқа бейім шаруашылықтың үстемдігі алуан 
түрлі қолөнерінің - тоқымашылықтың, киіз басудың, ағаш, металл, тері, сүйек 
және мүйіз өңдеудің дамуына себепші болды. Тоқымашылықпен және киіз 
басумен көбіне әйелдер айналысты, олар негізінен алғанда үйге керек-
жарақтардың тоқымашылық пен ісмерлікке қатысты заттарын: кілемдер, 
алашалар, шекпендер, киіз үй ішіндегі алуан түрлі басқұрлар, бау-шулар, 
текеметтер, сырмақтар, аяққаптар және т.б дайындады. 
Қыстаулардағы отырықшылыққа бейімделген тұрғын үйлердің дамуы, үй-
жайлар санының көбеюі және орыс мәдениетінің ықпалы тұрғын үйлердегі 
керек-жарақтардың едәуір өзгерісіне әкеп соқты. Дәстүрлі үй бұйымдарының 
орнына әйнектелген ыдыс қоятын шағын шкафтар, жақтаулы ағаш кереуеттер,
іші құлыпталатын әр түрлі сандықтар пайда болды.
Қазақтардың ұлттық киімінде этнографиялық белгілері сақталып 
қалғанымен, олардың да пішіні мен түрлеріне өзгерістер енді. Ер адамдар бітеу 
пішілген, кеудесінде тік өңір қақпағы бар, жалпақ қайырма жағалы, етегі 
біршама ұзын көйлек киетін болды. Ер адамдардың көп таралған сыртқы 
киімінің түрі шапан болды. Ол көбінесе фабрикалық маталардан тігілді. 
Ауқатты қазақтар түрлі-түсті бұқара жібегінен, барқыттан қымбат матамен 
әдіптеп тігілген шапан киді. Қазақтар әдемі “мәуіті шапан” мен “мәуіті шекпен” 
де дайындады. Олардың қос шабуынан өрнек салынды. Шабудың төменгі 
жағынан тілік қалдырылып, жұқа түйе жүннің тоқымасынан тігілді. 
Қазақстанның барлық облыстарында қазақтардың кеңінен қолданылған қысқы 
сырт киімінің ежелгі түрлерінің бірі – күпі көктемде қырқылған түйе немесе 
қой жүнінен дайындалды. Сырт киетін қысқы киімнің қадірлісі аң және үй 
жануарларының терісінен тігілген ішіктер болды. Қазақтардың көбінің қолы 
жететін және кең таралған қысқы киім түрі қой терісінен өңделіп, жүні ішіне 
қаратып тігілген тон болды. Енді аяқ киім түрлеріне келетін болсақ, 
қазақтардың негізгі аяқ киімі былғары етік, кебісті мәсілер болды. XVІІІ 
ғасырда қазақтардың жазда киетін өкшесі биік, тұмсығы қайқы етіктері XІX 
ғасырдың екінші жартысында жоғала бастады. Барлық жастағы ер адамдар қыс 
кезінде негізінен ішінде киіз байпағы бар ұзын қонышты саптама етік киді. 
Неғұрлым ауқаттылары жаз кезінде былғары кебісі бар мәсі киіп жүрді. Бұл аяқ 
киімдердің барлығы оң және сол аяқ деп бөлінбей бірдей тігілетін. Бас киім 
түрлеріне келетін болсақ, ересек ер адамдардың барлығы шаштарын алдырып, 
басына тақия, тебетей киді. Бұның сыртынан тігілген терісіне сәйкес сусар, 
пұшпақ және елтірі деп аталатын бөріктер киді. Әйелдердің киімдері жас 
ерекшеліктеріне сәйкес бір-бірінен біршама ерекше болды. Қазақ әйелдері 
ерекше сәнді киініп, киімдерінің сыртынан тағатын кемер белдіктерін күміспен 
күптеп, алтынмен аптап, қымбат бағалы тастармен әшекейлеп отырды. 
Әйелдердің жасы мен отбасындағы жағдайына байланысты бас киімдері де 
ерекше болды. Мәселен, жас қыздар шет-шетіне моншақтан немесе бағалы 
металдан шекелік тағылған, бай нақышты үкілі тебетей - “қасаба” киді. 

136 
Ұзатылған қыздың бас киімі сәукеле бір жылдан соң ақ мақта-матадан 
дайындалған кимешекпен ауыстырылатын еді. 
Мал шаруашылығына негізделген қазақтардың тұрмысы олардың ішетін 
тамақтары мен ыдыс-аяқтарынан айқын көрінеді. Негізгі тамақтары ет-сүт 
өнімдері болды. Қазақтар ыдыс пен керек-жарақтарды көбінесе сынбайтын 
материалдардан: ағаштан, теріден, киізден және шұғадан жасаған. Олар: 
торсық, саба, күбі, қазан, таба, ожау, астау, ағаш табақтар, мес, мал сауға 
арналған көнек және т.б. Көшкен кездерінде ыдыс-аяқты сыртқы беті түрлі-
түсті құрақтармен өрнектелген арнаулы киіз қаптарда (аяққаптарда) сақтаған. 
Сусымалы мал өнімдері үшін тоқыма қаптар дайындаған. Сүр ет пен сары 
майды ағаштан жасалған кебежелерде сақтаған. 
Сөйтіп, XVІІІ ғасырдың аяғы мен XІX ғасырда қазақтардың рухани және 
материалдық мәдениетінде көшпелі және жартылай көшпелі тұрмыс-салтына 
байланысты дәстүрлі ерекшеліктер сақталып қалды. 
Сонымен, қорыта айтқанда, 1867-1868 жж. әкімшілік реформасы Ресейдің 
қазақ жеріндегі саяси-әкімшілік, әлеуметтік-экономикалық үстемдігін нығайту 
болса, ал қоныс аударушы орыс шаруаларын жаңа елдерде өзінің саяси-
әлеуметтік тірегіне айналдыра отырып, қазақтардың рухани және мәдени 
дамуына ықпал жасау арқылы оларды орыстандыру, шоқындыру негізінде 
империяның тұтастығын күшейтуді көздеді. 
10-тақырып.

жүктеу/скачать 1,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: