– дәріс. Тұлғаның әлеуметтенуі

1. 
   Радугин А.А., Радугин К.А. Социология .- М., 1998
   
2. 
   Фролов С.С. Основы социологии. - М., 1997
   
3. 
   Харчев В. Основы социологии. -М., 1997
   

1. 
   Тұлғаның әлеуметтену ұғымы.
   
2. 
   Тұлға мәселесіне философиялық, психологиялық, және әлеуметтанулық тұрғыдан келу.
   
3. 
   Тұлғаның микросоциология лық және макросоциологиялық концепциясы.
   
4. 
   ДЖ.Мид тұлғаның дамуы туралы. Ч.Кулидің «Айнадағы мен» теориясы.
   
5. 
   З.Фрейтдің психоаналитикалық теориясы. Ж.Пиаженің когнитивті даму теориясы.
   

Тұлға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып саналады. «Тұлға» дегеніміз кім? Бұл сұраққа жауап беру үшін «адам», «индивид», «тұлға» деген ұғымдардың арасындағы мазмұндық айырмашылықты біліп алуымыз керек. «Адам» деген – адамзат баласының жер бетіндегі басқа биологиялық организмдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.

«Индивид» адам тегінің нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық – бұл әр адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның екінші адамнан айырмашылығы. Ал, «тұлға» дегеніміз, адамның тек табиғи-биологиялық қасиеті ғана емес, ол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс-қатынастар негізінде қалыптасқан адамдардың мәні. Тұлға ұғымы жеке адамның даму нәтижесін, адамның бүкіл сапаларының толық жүзеге асуын білдіреді. Тұлға әлеуметтік қатынастар субьектісі ретінде ең алдымен автономдығымен, қоғамнан белгілі бір дәрежеде тәуелсіздігімен сипатталады. Тұлғаның дүниеге көзқарас, әлеуметтік құндылықтар, идеялары негізінде іс-әрекетке дайындығын көрсететін мінез-құлық принциптері- өмірлік ұстаным бағыты. Тұлға әлеуметтік қасиеттер мен сапаларды сипаттайды.Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы деп те атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға дегеніміз, индивидтің табиғаттан тыс адами қасиеті, яғни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын сапасы.

Индивидті тұлғаға айналдыру процесі әлеуметтену деп аталады. “Әлеуметтену” ұғымы жалпылама түрде индивидтің әлеуметтік топ пен жалпы қоғамға тән мәдениет ұғымына кіретін және индивидке қоғамдық қарым-қатынастардың белсенді субъектісі ретінде қызмет атқаруына мүмкіндік беретін белгілі бір білім, норма, құндылық, ұстаным, мінез үлгілері жүйелерін меңгеру процесін сипаттайды. Әлеуметтендіру дегеніміз –бұл топтық тәжірибені игеру үрдісі.

Әлеуметтену процесі негізгі өмір тізбектері деп аталатын сатылардан өтеді. Бұл балалық, жастық, ересектік және қарттық шақ. Әлеуметтену процесінің нәтижеге жетуі немесе аяқталуы бойынша балалық пен жастық кезеңдерді қамтитын бастапқы, немесе ерте әлеуметтенуге және басқа екі кезеңді қамтитын жалғасқан әлеуметтенуге бөлуге болады. Өмір тізбектері әлеуметтік рөлдердің алмасуымен, жаңа мәртебеге ие болумен, зиянды әдеттерден, айналасындағылардан, достық байланыстардан бас тартумен, өмір салтын өзгертумен байланысты. Ескі құндылықтарды, нормаларды, рөлдер мен мінез-құлық ережелерін ұмыту әлеуметсіздену деп аталады. Содан кейінгі ескі құндылықтардың орнына жаңа құндылықтарға, нормаларға, рөлдер мен мінез-құлық ережелеріне үйрену қайта әлеуметтену деп аталады.

2. Рөлдік тұжырымдама Американың әлеуметтік психологиясында ХХ ғасырдың 30-шы жылдары пайда болды. Оның ірі өкілдері Кули Чарльз Хортон (1864-1929ж.ж.), Мид Джордж Герберт (1863-1931ж.ж.), т.б. Кули Ч.Х. «шағын кіші» топтар теориясының негізін салушылардың бірі, оның «Зеркальное я», «Человеческяая природа», «Социальный порядок» (1912ж.), «Социальная организация» (1909ж.), «Социальный процесс» (1918ж.), «Социологическая теория», «Социальное исследование» (1930ж.) деген еңбектері бар. Кулидің жалпы әлеуметтік теорияларының негізінде әлеуметтік ұйым және сананың әлеуметтік процестерді қалыптастырудағы шешуші рөлін мойындау жатыр.

Ал, Мидтің әлеуметтану теориясының пайда болу негізінде өткендегі болған әрекет, оқиға (қысқаша «акт») ұғымы жатыр. Бұл акт ұғымы әрекеттеуші субъектінің шынайы өмірді қабылдаудағы ерекшелігін анықтайды. Мидтің пікірінше, әрекет етуші субъект кең мағынада физикалық «субъект», «тірі форма», «әлеуметтік мен» («я») ретінде қарастырылады. Объектілер ұғымының мазмұны, Мидтің пікірінше, индивидтің өткендегі барлық ерекшелігімен сипатталатын тәжірибесі. Осыған қарай объектілер индивид пен олардың арасындағы қатынастарды бейнелейді.

Ч. Кули мен Дж. Мидтің бұл теориялары әлеуметтанудағы әр түрлі ағымдарға кең тараған. Оның ішінде тұлғаның рөлдік тұжырымдамасын Т. Парсонс өзінің әлеуметтік-функционалдық талдау теориясында көп қолданды.

Ч. Кули тұлғаның қалыптасуы айналасындағы адамдармен алуан түрлі қарым-қатынастар мен байланыстар негізінде болады деп тұжырымдады. Осылардың негізінде адам өзінің «айналадағы мен» деген имджін жасайды. Ол үш элементтен құрылады:

а) жұрт мені қалай қабылдайды;

ә) жұрт менің сыртқы түріме қалай әсер етеді;

б) мен жұрттың тигізген ықпалына қалай жауап беремін.

Бұл теория біздің қоғамдық пікірді қалай қабылдап, оған қалай жауап беру керектігін түсіндіреді.

Джордж Герберт Мид тұлға өзінің «менін» қалай алға дамытатынын түсіндіруде тіпті тереңдеп кетті. Кули сияқты Мид тұлға, яғни «мен» деген ұғым әлеуметтік дамудың жемісі, ол өзі сияқты адамдармен әр түрлі қарым-қатынас, байланыстар негізінде қалыптасады деп санайды.

Жас бала біреудің мінез-құлқының себебін түсіндіре алмайды. Тек қана өзінің мінез-құлқын ойлау арқылы жас бала өмірде бірінші қадам жасайды. Өзін «ойлауды» үйренгеннен кейін ол басқа адам туралы ойлай алады, сол арқылы өзінің «менін» сезіне бастайды.

Мидтің пікірінше, адамның тұлғаға айналу процесі үш түрлі сатыдан тұрады.

Бірінші иммитация. Бұл сатыда балалап үлкен адамдардың мінезіне еліктейді, бірақ, оны түсінбейді. Кішкене бала үйдің еденін жумақшы болып, өзінің ойыншық шаңсорғышымен бөлмеде жүреді.

Екінші, ойын сатысы. Бұл уақытта кішкене бала өзінің мінезін – белгілі бір рөлді орындау арқылы көрсетеді. Ол дәрігер, өрт сөндіруші. Ойын процесінде балалар бұл рөлдерді өздері істеп көрсетеді. Қуыршақтармен ойнағанда жас балалар оларды еркелетіп немесе ұрсып, әке-шешелерінің қылықтарын қайталайды. Сөйтіп балалар өз істерін ойлап жасайтын қабілетке жете бастайды.

Үшінші саты – ұжымдық ойын. Мұнда балалар тек өздерін ғана ойлап қоймайды, сонымен қатар басқалардың нені күтетінін түсіне бастайды. Мысалы, футбол ойнап жүрген бала ойынның барлық ережелерін біледі. Бұны команданың барлық ойыншылары да біледі. Балалардың футбол ойынының тәртібін, ережелерін білу оларды адамдардың қоғамда өздерін қалай ұстау тәртіптерін біліп, меңгеруіне бағыттайды. Бұл тәртіп, ережелер қоғамда заң және ережелер түрінде көрінетінін де түсініп, жақсы біледі.

3. Австрияның психологы 3. Фрейдтің айтуынша тұлға бойында үш элемент бар:

Ид– ішкі «мен» қанағаттануға деген ұмтылыс қоздыратын қуат көзі.

Эго– «мен» нақтылық негізінде тұлғаны бақылауды іске асырудың элементі.

Супер эго– жоғарғы «мен» басқаша айтқанда тұлғаны үлгі-өнегелік жағынан бағалайтын элемент.

Әлеуметтік қатынастардың объектісі ретінде тұлға дамуының екінші процесі, идентификацияны сөз етсек, онда мұның мағынасы әрбір индивидтің, тұлғалардың өзін-өзі басқа адамдармен, топпен, ұжыммен ұқсастыруының психологиялық процесі. Бұл процесс оған әлеуметтік қызметтердің әртүрін меңгеруге, әлеуметтік ережелер мен құндылықтарды өзіне сіңіріп, әлеуметтік міндеттерді қабылдыуға көмектеседі. Әлеуметтік қатынастардың объектісі ретінде тұлғалардың өзін ұқсастыру процесінің 3 түрі бар: 1. Өзін толқу күйінде тікелей нақтылы немесе ойдан шығарылған адамдарға ұқсату. 2. Өзін белгілі бір бағалы әлеуметтік топқа кіргізу. 3.Өзін нақтылы бір әлеуметтік топқа, ұжымға, шағын топқа жатамын деген сезімдермен салаға кіргізу.

Фрейдтің әлеуметтендірілудің имитация, идентификация және ұяттылық пен куәлілік сезімі деген үш психологиялық механизмнің болатындығын көрсетті. Имитация дегеніміз - басқа біреулердің жүріс-тұрыс үлгілеріне еліктеп өзіне көшіруге деген саналы түрдегі ұмтылыс. Ал ұяттылық пен куәлілік дегеніміз - кейбір жүріс-тұрыс үлгілерін басып тастайтын, болмаса тиым салатын ұнамсыз механизмдер болып табылады.