1 Дәріс Психологияға кіріспе Жоспары

Жоғары сезiмдер адамға ғана тән. Осы топқа адамгершiлiк, эстети- калық, интеллектiк деп аталатын сезiмдер кiредi.Қоғамдық өмiрдiң талабына сәйкес адам мiнез-құлқынан жиi көрiнетiн сезiмдердiң бiрi адамгершiлiк сезiмдер.Адамгершiлiк немесе имандылық сезiмдердiң мазмұны да, құрылымы да күрделi келедi. Бұлар ең алдымен қоғамдық мәндi және жеке көңiл күйге байланысты моральдық сезiмдер болып бөлiнедi. Бұл екеуi бiр-бiрiне қайшы келiп қалуы да мүмкiн. Бiрақ сана-сезiмi жетiлген, дүниетанымы мен сенiмi қалыптасқан адамда мүның бiрiншiсi басым болып отырады. Осындай сезiмдердiң тобына: достық, жолдастық, адалдық, ар-намыс, борыш, жауапкершiлiк, ұят т. б. жатады. Ар-намысты қорғау — адамға аса жарасымды сипат. Сезiмнiң осы түрi, көбiнесе, қайсар, әжет, табанды әрi көздеген мақсатына жетпей тынбайтын адамдардан жиi байқалады. Өз мiнiне iштей күйiну, өзiн жазғырып, жазалау — адамның тек өз басын қадiр тұтқаннан туындамайды. Ар-намысты қорғау дегенiмiз, сонымен бiрге, айналадағы адамдарды да сыйлай бiлу деген сөз. Ар-ұятты қастерлеу, намысқа тырысушылық — екiнiң бiрiнен кездесе бермейтiн қасиет. Мұның адам психологиясына қатты әсер етiп, терең iз қалдыратындығы сонша — кiсi кейде “кiрерге жер таппай, кiсi бетiне қарай алмай... ұйқыдан, тамақтан қалатыны да болады”. К. Маркс ұятты адамның iштей ашулануы, өзiнше ашу шығаруы деген екен. Ал Абай ұяттың екi түрi бар дейдi: оның бiрi — надандықтан туатын, екiншiсi — жағымсыз iске, терiс қылыққа ұялу. Оның ұғымынша, ұялмас нәрседен ұялу бұл надандық, ынжықтық, жiгер-қайрат осалдығы, бiлiм мен тәжiрибенiң саяздығы. Шын ұят ақыл-парасаттың iсi. “Өлiмнен ұят күштi” деп халқымыз тегiн айтпаған. Бiлiмi, тәжiрибесi, тәрбиесi мен мiнез бiтiсiне қарай адамның ұялу дәрежесi түрлiше болады. Мәселен, надан адам әдепсiз қылығына айылын жимаса, мәдениеттi, ақылды кiсi мұндайда қатты ұялып, жерге кiрiп кете жаздайды. Адамның ары мен ұяты ақылының күзетiнде болса, жүрек, қайрат үшеуi бiр жерден шығып отырса, мұндай адам ұятты болады дейдi Абай. Ұялу сезiмi мектепке дейiнгi сәбилiк, бөбектiк шақта, ылғи да үлкендердiң, ата-ананың жақсы сөзi мен iс-әрекетiне, қылығына елiктеу, оларды өнеге тұту арқылы бiртiндеп қалыптасып отырады. Адамның өмiр сүрген қоғамы, оның қоғамдағы орны, нақтылы iс-әрекетi бұл секiлдi сезiмдердiң мазмұнына күштi әсер етедi. Қоғамдық тәрбиенiң ықпалымен ар-намысты қорғау адамның тұрақты сезiмдерiне айналады, егер адам қоғамдық ережелердi бұзса, оны өжданы көтермей, қатты қиналады да, бұларды орындай алса, оған жақсы рақаттанып, масаттанатын болады. Қоғамдағы моральдық принциптер сол қоғамның экономикалық жағдайларына сәйкес келедi.