Қазақстан Республикасындағы саяси партиялардың қызметінің конституциялық-құқықтық аспектілері

Нормативтік-құқықтық актілерде бұл құқық әртүрлі аталады: одақ құру еркіндігі [70], ассоциация құру еркіндігі [71], бірлесу еркіндігі.

1993 жылы 28 қаңтарда тәуелсіз Қазақстанның бірінші Конституциясының қабылдануы «бірлесу құқығының мәнін» дұрыс түсінуге алғашқы қадамды жүзеге асырды. Конституцияның 16 бабына сәйкес, республика азаматтары өздерінің құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру үшін ерік бостандығы мен мүдделер ортақтығының негізінде қоғамдық бірлестіктер құруға құқылы болды [72].

Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында да азаматтардың бірлесу еркіндігі құқығы көрініс тапқан (23 бап, 1 б.). Ал осы жалпы құқықтың ерекше түрі ретінде саяси партияларды құру еркіндігі одан бөлініп шығады («Саяси партиялар туралы» ҚР Заңының 3-бабының 1 б.). Себебі, саяси партиялардың мемлекетте ойнайтын рөлін ескере отырып, олардың қоғамдық бірлестіктердің өзге түрлерінен айтарлықтай айырмашылығы бар екендігін мойындауымыз керек.

Қазақстан Республикасының азаматтары саяси партияларға бірлесу еркіндігі құқығына ие (3 бап, 1 бөл.). Бұл, азаматтар өзінің еркі бойынша, өздерінің саяси көзқарастары мен сенімдеріне сәйкес, өз еркімен, ешкімнің қысымынсыз саяси партия құруға және оған кіруге құқылы. Бірлесу еркіндігі құқығы, сонымен бірге, азаматтардың өз еркімен саяси партиядан шығу құқығын да білдіреді.

Саяси партияға мүшелік, азаматтардың құқығы мен бостандығын шектеуге негіз бола алмайды. Кез-келген мемлекеттік органға, ұйымға азаматтардың белгілі бір партияда болуына байланысты олардың құқықтары мен бостандықтарын жұмысқа қабылдау, арыз-шағымдарын қарау және өзге де әрекеттер жасау кезінде шектеуге тыйым салынады. Бұл норма сондай-ақ, тең дәрежедә мемлекеттік емес ұйымдарға да таралады.

Азаматың қай партияға жататынын көрсетуге міндетті еместігі жайлы норма да демократиялық және гуманды болып табылады.

Азаматтардың саяси партияларға бірігу құқығы туралы сөз қозғай отырып, біз бәрінен бұрын, оларда азаматтық әрекет қабілеттілігінің болуын түсінеміз. Яғни, саяси партияға кіруге немесе оны құруға сотпен әрекет қабілеттілігі жоқ немесе жартылай жоқ деп танылған тұлғаларға тыйым салынады. Шетелдік заң, оның ішінде ГФР-дің Бундестагқа сайлау туралы Федералды заңына сәйкес қылмыскерлерден басқа, мұндай тұлғалар ретінде ақыл-есінің кемдігіне байланысты әрекет қабілеттілігінен айырылған тұлғаларды айтады.

Қазақстан Республикасы «Саяси партиялар туралы» Заңында мұндай шектеулер болмаса да, заңға сәйкес толық азаматтық әрекет қабілеттілігіне ие азаматтар ғана саяси партиялар құруға және оған кіруге құқылы деген қорытынды жасауғы болады.

Саяси партияны құруға құқылы субъектілерді анықтауға орай, азаматтық туралы сұрақты да қарастыру маңызды болып табылады. Яғни, шетелдік және азаматтығы жоқ тұлғалар саяси партиялар құру құқығына ие ме? Шынында да, партиялық күреске белсенді араласқан шетелдіктер күрестің нәтижесін өз мемлекетінің пайдасына жаратпасына кім кепіл? Тек өзіміздің азаматтар ғана мемлекетіміздегі әлеуметтік тұрақтылық пен саяси тәуелсіздікті қамтамасыз етуге мүдделі. А. Сағындықованың атап өтуінше: «Конституциядағы азаматтардың бірлесу еркіндігі құқығына, оның ішінде саяси партияларды құру құқығына тек Қазақстан Республикасының азаматтары ғана ие деп түсіну қажет» [73]. Сондықтан шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ тұлғаларға қазақстандық партияларға мүше болуға тыйым салатын норманың негізділігі мен әділеттілігі күмән туғызбауы тиіс.

Алайда, осы мәселеге қатысты басқа да пікір бар. Мысалы, К. Токмаковтың пайымдауынша, егер шетелдіктердің саны өте аз болса, онда олардың партияға кіруін шектеудің қажеті жоқ. Оның пікірінше, шетелдік және азаматтығы жоқ тұлғалар партия құруға немесе оған кіруге құқылы болады, егер сол партияның немесе оның басшы органдарының мүшелерінің көбі, сол партия тіркелген мемлекеттің азаматтары болса [51. 89-90 бб.]. ГФР-дің саяси партиялар туралы заңында осыған ұқсас норма бар: «Егер олардың мүшелерінің немесе басқарма мүшелерінің көпшілігі шетелдіктер болса, онда ол саяси бірлестік партия болып табылмайды» [2-тақырып, 3.1.бөлім] [74].

Қазақстандық заң азаматқа тек бір ғана партияға мүше болуға рұқсат береді (3 б. 2 бөл.). Б. Машанның пікірі бойынша, мұндай шектеуді партияның ішкі ісіне, азаматтың жеке өміріне араласу ретінде бағалау керек [56. 46 бет]. Бірақ, біздің пікірімізше, бұл ереже азаматтың саяси құқығын шектеуді білдірмейді. Мәселен, кез келген саяси партия өзінің қызметін белгілі бір идеяларға сүйену негізінде жүргізеді. Бір идеяға сүйенген, екі партияның болуы мүмкін емес. Мұндай жағдайда, азамат өзінің саяси симпатиясын анықтап, бір партияны таңдауы тиіс.

Сондай-ақ, партия туралы заң бірлесу құқығын шектейтін өзге де нормаларға ие. Соның бірі – саяси партиялардағы ұжымдық мүшелік (6 б. 2-бөл.). Шетелдік заңдарда бұл мәселе әртүрлі шешілген. Мысалы, француз заңы ассоциацияға заңды тұлғалардың енуіне рұқсат берген. Ал ГФР-дің саяси партиялар туралы заңы, партия мүшелігіне тек жеке тұлғалар енетіндігін жариялады. Біздің пікірімізше, азаматтар белгілі бір партияға мүше болуы үшін сол партияның бағдарламасымен, мақсатымен келіскен және белгілі бір сенімге ие болуы керектігі, біздің отандық заңда бекітілгендей, жеке тұлғалардың жеке-дара мүшелігін қамтамасыз етеді.

Заң әскери қызметшілерге, ұлттық қауіпсіздік органының, құқық қорғау органының қызметкерлеріне, судьяларға белгілі бір партияны қолдауға тыйым салады. Аталған шектеулердің мақсаты – саяси партиялардың мемлекеттік органдардың және қарулы күштердің қызметіне аралсуына жол бермеу.

Еліміздің көпұлтты және көпконфессиялы болуына байланысты және мемлекетіміздегі рухани бірлік пен ұлтаралық келісімді сақтау мақсатында саяси партиялар туралы Заңның 5-бабының 7-бөлігіне сәйкес, конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге, республика тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық араздықты тұтатуға бағытталған партиялар құруға немесе оның қызметіне тыйым салады.

Сөйтіп, біз жоғарыда саяси партияларға бірігу құқығының мазмұнын қарастырдық. Азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғау мемлекеттің тәуелсіз дамуын, рухани және ұлтаралық келісімді, қоғамның саяси тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында бірігу құқығын шектейтін нормаларды талдадық және объективті негіздедік.

Саяси партиялардың құрылу және мәртебеге ие болу тәртібінің реттелуі, конституциялық актілерде әдеттегі заңдарда немесе тиісті сот инстанцияларының шешімдерінде орын алатын құқық нормаларының көмегімен жүзеге асырылады [75]. Саяси партиялардың құрылу процедурасының үш түрін атауға болады: келісімсіз-ақ құрылушы (явочный), рұқсат алуды қажет етуші (разрешительный), келісімсіз-ақ құрылушы және тіркеуді қажет етуші (явочно-регистрационный).

Келісімсіз-ақ құрылушы тәртіп бойынша саяси партиялар мемлекеттік органдардың алдын ала келісімінсіз-ақ құрылады және құрылу фактісінен соң бірден заңды болып табылады. Бұл тәртіп бойынша партияны қандай да бір органның міндетті тіркеуі қажет емес. Мұндай ереже саяси партиялардың қалыптасуының шексіз еркіндігіне кепілдік береді және партия туралы заңы жоқ елдерде жұмыс істейді. Бұларға бірқатар Еуропа мемлекеттері (Дания, Швеция, Ұлыбритания, Бельгия және т.б.), британ достастығына мүше мемлекеттер (Канада, Жаңа Зеландия, Автралия), АҚШ кіреді. Партиялардың келісімсіз-ақ құрылу тәртібінің мәнін Францияның Конституциялық Кеңесінің 1971 жылғы 16 шілдедегі ассоциациялар туралы шешімінде жақсы ашқан: «Ассоциациялар өздерінің құрылтайшыларының еркі бойынша ғана өмір сүретіндігі жайлы конституциялық қағида бар. Олардың кейбірін тану үшін, алдын ала бақылау орнату осы қағидаға қайшы келеді және сондықтан да конституциялық емес болып табылады» [17. 72 бет].

Алайда, атап өту керек, заңды тұлға мәртебесін алу үшін, яғни, азаматтық құқықтық қатынастардың субъектісі аталу үшін азаматтық заңның нормаларына сәйкес саяси партиялар тіркеуден өтуі тиіс. Бұл тәртіп бойынша заңды тұлға мәртебесін алу міндетті емес және партияның өзінің еркіне байланысты. Тіркелмеу не одан бас тарту партияның мәртебесіне саяси процестің субъектісі ретінде әсер етпейді. Барлық партиялар саяси қатынастар кеңістігінде өзінің қызметін еркін жүзеге асырады.

Сөйтіп, саяси партиялар еркін құрылады және қандай да бір құқықтық рәсімделусіз-ақ өмір сүреді. Сөйтсе де, партиялардың құрылуының бұл тәртібін шартты деп есептеуге болады.

Кез келген партияның стратегиялық мақсаты, оның өмірінің мәні – сайлау арқылы мемлекеттік билікке ие болу және оны жүзеге асыру. Осыған орай, партиялардың келісімсіз-ақ құрылу тәртібі бар көптеген мемлекеттерде саяси партияларды сайлау процесінің қатысушылары ретінде мемлекеттік тіркеу тәжірибесі қолданылады. Басқаша айтқанда, саяси партиялар шын мәнінде заңды болып сайлау кезінде танылады.

Жалпы алғанда, келісімсіз-ақ құрылу тәртібі, партияларды қалыптастырудың демократиялық нысаны болып табылады, ол қандай да бір шектеусіз бірлесуге максимальды еркіндік береді. Партиялардың мұндай еркіндігі, әлдеқайда дамыған демократиялық мемлекеттерде қолданылады. Алайда, бұл мемлекеттердің бай саяси дәстүрі, азаматтарының жоғары құқықтық және саяси мәдениеті бар екенін атап өтуіміз қажет.

Рұқсат алуды қажет етуші тәртіпте партияны құру шарасын (құрылтай съездін өткізу) өткізу үшін, мемлекеттік органдардан алдын ала рұқсат алу қажет. Байқап отырғанымыздай, бұл процедура саяси партияларды құру еркіндігін барынша шектейді (партиялардың мүлдем болмауы не заңда көрсетілген саннан артық құрылмайтын жағдайды қоспағанда).

Рұқсат алуды қажет етуші тәртіп тоталитарлы және авторитарлы жүйесі бар мемлекеттерге тән. Тарихи аспектіде қарастыратын болсақ, 1917 жылдан соң биліктегі коммунистік партиядан өзге партия құруға тыйым салу болмағанымен, шын мәнінде көптеген партиялар жабылып қалды. Алайда, 1922 жылдан бастап бірлестіктердің жалпы бостандығын қатты шектейтін нормативтік актілер қабылдана бастайды. Мысалы, РКФСР БОАК мен ХКК 1922 жылдың 10 тамызында «Әртүрлі ұйымдарға, одақтарға, бірлестіктерге съезд және жиналыс өткізуге рұқсат беру туралы» инструкция қабылдады. Оған сәйкес, кез келген съезд, оның ішінде құрылтай съезді де, тек ІІXК алдын ала рұқсат беруімен шақырылатын. Сөйтіп, қоғамдық бірлестіктердің құрылуының рұқсат беруші тәртібі орнатылды.

Рұқсат алуды қажет етуші тәртіп ерекше жағдайға байланысты, уақытша шара ретінде бірқатар мемлекетте енгізілген. Мысалы, 1945-1949 жылдары фашистік оккупациядан босатылған Австрияда, бірпартиялық жүйеден көппартиялық жүйеге көшу кезінде Египетте орын алды (1976-1978) [17. 78 бет].

Келісімсіз-ақ құрылушы және тіркеуді қажет етуші тәртіп екі белгімен ерекшеленеді:

Сөйтіп, бір жағынан, саяси партиялар келісімсіз-ақ құрылушы тәртібіндегідей еркін құрылады, яғни осымен байланысты кез келген әрекеттерді (құрылтай съездін не конференциясын өткізу, жетекші органдарын сайлау және т.с.с) өткізу үшін ешкімнің рұқсаты қажет емес. Сонымен қатар, қоғамдастықтар мен ассоциациялар туралы арнайы заңдар, саяси партияның заңды мәртебеге ие болуы үшін белгілі бір нысанда тіркелу қажеттігін қарастырады.

Бұл саяси партияларды заңдастырудың әлемде кеңінен тараған тәртібі және ол, тек саяси партиялары құқықтық институт ретінде қалыптасқан елдерге ғана тән. Бұл тәсіл Қазақстанды қоса алғанда, барлық кеңестік және бірқатар еуропалық мемлекеттерде (Автрия, Италия, Испания, Португалия) қолданылады. Біздің пікірімізше, бұл тәртіп «күресуші демократия», яғни, құрылу еркіндігі мен оның ақылға сыйымды шегі арасындағы тепе-теңдікті сақтау жағдайындағы, саяси партияларды құқықтық реттеудің негізгі талаптарына сәйкес келеді.

Атап өту қажет, бұл мәселеге Қазақстанда үлкен мән беріледі. Жаңа заңның жобасын әзірлеу барысында саяси партиялардың өкілдері арасында өткен дискуссияларда, дәл осы, саяси партияларды заңдастыруға қатысты баптар қызу пікірталас тудырған еді.

Қазақстан Республикасының 2002 жылдың 15 шілдесінде қабылданған «Саяси партиялар туралы» Заңында саяси партиялардың құрылу процедурасы біраз өзгерістерге ұшырады. Себебі, саяси партия республикалық масштабтағы саяси субъект болғандықтан оны ұйымдастыру кезінде елдің аймақтарының басым бөлігінің өкілдері болуы тиіс.

1996 жылғы заңда, құрылтай съездін дайындау және өткізу үшін құрылатын ұйымдастыру комитетінің сандық құрамы көрсетілмеген еді. Ал жаңа заң ұйымдастыру комитеті 10 адамнан кем емес құрамда құрылуы тиіс деп бұл кемшілікті түзетті.

Құрылтай съездінде (конференциясында) саяси партияны құру, оның атауын, жарғысын, бағдарламасын жасау, басшы органдарын қалыптастыру туралы шешімдер қабылданады.

Әдетте, өзге қоғамдық бірлестіктерден ажырату үшін, заң саяси партияларға өз атауын пайдаланған кезде міндетті түрде «саяси партия» немесе «партия» сөзін пайдалануды талап етеді. Оның үстіне, саяси партияның толық және қысқартылған атауы, оның символикасы мемлекеттік органдар мен өзге партиялардың атаулары мен символикаларынан ерекшеленуі тиіс. Заң сондай-ақ- тұңғыш рет партия атауында ұлттық, этникалық, діни, аймақтық, гендерлік белгілерді, оның жетекшісінің, тарихи тұлғалардың аты-жөнін пайдалануға тыйым салды. Бұл белгілерді партиялардан өзге, кез-келген қоғамдық ұйымдардың атауында қолдануға болады. Басқаша айтқанда, заң әртүрлі топтар мен азаматтардың әлеуметтік-экономикалық мүдделерін көздейтін партиялардың жұмыс істеуіне мүмкіндік береді.

Саяси партиялар мемлекеттік тіркеуден өтуі үшін, оның құрамында партияның барлық облыстардағы, республикалық маңызы бар қала мен астанадағы әрқайсысында кемінде жеті жүз партия мүшесі бар құрылымдық бөлімшелерінің (филиалдары мен өкілдіктерінің) атынан өкілдік ететін кем дегенде елу мың партия мүшесі болуға тиіс.

Партия мүшесінің минималды санын 50 000 адам деп белгілеу, саяси партия мәртебесіне кандидат әртүрлі ұсақ топтардың пайда болуын шектеуге бағытталған. Оның үстіне, қазақстандық ғылымда саяси партиялардың тіркелу саны біраз дау туғызды, себебі, бұрынғы заңда тіркелу үшін 3 000 мүше болса жететін еді. Мысалы, Чеботарев А. сандық мөлшердің ұлғаюын негізсіз деп есептейді және оның себебі: «өз партиясын құрғысы келетін көптеген азаматтар република тұрғындарының үлкен бөлігінің саясаттан тыс болуына, мүдделерінің әлеуметтік-тұрмыстық және жеке мәселелеріне бағытталуына және саяси партиялардың қызметіне енжар қарауына байланысты өзінің мақсатына жете алмайды. Мемлекет заң арқылы партияларға қанша мүше керек екендігін ашық бұйыру арқылы олардың ішкі ісіне заңсыз араласып отыр» [76].

Бұл мәселе сондай-ақ, кейбір партиялардың корпоративті негізде құрылуымен де өзекті. Мұндай жағдайда саяси партиялар белгілі бір қысым көрсету тобының саяси қанатына айналады. Мысал ретінде, Азаматтық және Аграрлық партияларды келтіруге болады. Азаматтық партия алюминий және хром өндіріс орталықтарының негізінде құрылған және шетелдік инвесторлардың (Машкевия пен Шодиев қаржылық-өндірістік тобы) мүдделерін қорғайды. Аграрлық партия әртүрлі агрофирмалық топтардың мүдделерін қорғауға негізделген.

Саяси партияларды мемлекеттік тіркеу Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігімен, ал оның құрылымдық бөлімшелерін есептік тіркеу – аумақтық әділет органдарымен жүзеге асырылады.

Саяси партияларды мемлекеттік тіркеу үшін мына құжаттар тапсырылады:

1. тіркеуші орган белгілеген нысан бойынша өтініш;

2. саяси партияның басшысы қол қойған саяси партияның екі дана етіп жасалған жарғысы мен бағдарламасы;

3. саяси партияның құрылтай съезінің (конференциясының) хаттамасы ;

4. саяси партия мүшелерінің тізімі;

5. заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу үшін алынатын алымның төленгені туралы құжат.

Аталған құжаттардың ішіндегі ең маңыздылары болып жарғы және бағдарлама табылады.

Егер бұрынғы заңда жарғының құрылымы туралы ештеңе айтылмаса, 2002 жылғы заң бұл құжаттың нақты регламентациясын береді. Жарғының құрамында міндетті түрде мыналар болуы керек:

1. саяси партияның атауы, мақсаттары мен міндеттері, сондай-ақ рәмізінің сипаттамасы;

2. саяси партияның орталық аппаратының орналасқан жері;

3. саяси партияға мүше болудың және мүшеліктен шығып қалудың шарттары мен тәртібі, оның мүшелерінің құқықтары мен міндеттері;

4. саяси партия мүшелерін есепке алу тәртібі;

5. саяси партияны, оның құрылымдық бөлімшелерін (филиалдары мен өкілдіктері) құру, қайта құру және тоқтату тәртібі;

6. саяси партия мен оның құрылымдық бөлімшелерінің (филиалдары мен өкілдіктері) басшы және бақылау-тексеру органдарын сайлау тәртібі, аталған органдарың мерзімі мен құзыреті;

7. саяси партияның жарғысына және оның бағдарламасына өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібі;

8. депутаттыққа және мемлекеттік билік органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарындағы өзге де сайланбалы қызметтерге саяси партиядан кандидаттар (тізімін) ұсыну тәртібі;

9. бірыңғай жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша саяси партия ұсынған Мәжіліс депутатығына кандидаттарды кері шақырып алу немесе ротациялау негіздері;

10. саяси партия мен оның құрылымдық бөлімшелерінің ақшаны және өзге де мүлікті басқару саласындағы құқықтары, қаржылық жауапкершілігі, есептілік тәртібі.

Партия бағдарламасының жарғыдан ерекшелігі, оның мазмұнын реттейтін нормалардың болмауында. Сонымен бірге, бағдарламада негізгі идеялар мен көзқарастар көрініс табатынын ескерсек, оның барлық азаматтарға түсінікті түрде жазылуы міндетті болып табылады. Яғни, бұл құжат тұрғындардың ауқымды бөлігіне арналады. Осыған орай, біздің пікірімізше, елімізде тіркелген партиялар бағдарламалары Ресейдегідей ресми газетте жарияланса, «Саяси партиялар туралы» заңымызда осындай мүмкіншілік қарастырылса [77]. Партияның құрылтай съезінде қабылданған саяси партияның жарғысы мен бағдарламасы, съезд өткен күннен соң екі ай ішінде Әділет Министрлігіне ұсынылуы керек.

Заң талаптарына сәйкес істелінген саяси партия мүшелерінің тізімі, саяси партия тіркеуден өтуі үшін қажетті құжаттың бірі болып табылады.

Егер партия немесе оның филиалдарын мемлекеттік тіркеуден бас тартылған жағдайда, партия бұл шешімді сотқа беруге құқылы.

Заң, сондай-ақ саяси партияның қызметін тоқтата тұру мүмкіндігін де қарастырады. Яғни, саяси партияның қызметі соттың шешімі бойынша үш айдан алты айға дейінгі мерзімге:

1. Қазақстан Республикасы Конституциясы мен заңдарын бұзған;

2. Саяси партияның жарғысына қайшы келетін қызметті үнемі жүзеге асырған;

3. Саяси партия басшыларының Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, Қазақстан Республикасының тұтастығы мен егемендігін бұзуға, өкімет билігін басып алуға немесе ұстап тұруға, мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, заңсыз әскерилендірілген құрылымдар құруға бағытталған, сондай-ақ әлеуметтік, ұлттық, нәсілдік, діни, тектік-топтық немесе рулық араздықты тұтатуға жария шақыруы мен сөздері орын алған жағдайларда тоқтатыла тұруы мүмкін (13 б. 1 бөл.).

Алайда, тоқтата тұру, әлемдік тәжірибеде тарала қоймаған құбылыс. Бірақ, құқық бұзушылықтар анықталған жағдайда, партияны бірден таратқаннан гөрі, оған сол құқық бұзушылықтарды жоюға уақыт беру қолайлы болып шығады. Тиісті кемшіліктерді жойса, партия өз қызметін одан әрі жалғастыра алады, ал олай болмаған жағдайда, ол таратылады.

Саяси партияны тарату оны тоқтатып қоюға қарағанда, әлдеқайда күрделі құқықтық құбылыс болып табылады. Заң, саяси партияның қызметін ерікті не мәжбүрлі түрде тоқтатудың үш негізін белгілеген.

Саяси партиялар өз қызметін ерікті түрде екі жағдайда тоқтатады:

1) өзінің жоғары органының шешімі бойынша;

2) аймақтардың кемінде жартысының өкілі болып табылатын мүшелерінің кемінде елу бір пайызының ұсынысы бойынша.

Саяси партияларды мәжбүрлі тарату мемлекет бастамасы негізінде, тек сот тәртібімен жүзеге асырылады.

Жалпы алғанда, Қазақстан Республикасы саяси партиялардың ұйымдастыру, қызмет ету және таратудың құқықтық негіздері, мемлекетіміздің тиімді көппартиялылықты қолдауға ұмтылуын дәлелдей түседі.

Демократиялық мемлекеттердегі саяси партиялар мен олардың кандидаттарының сайлауға қатысуының құқықтық қағидалары мыналар:

мүмкіндіктер теңдігі – барлық кандидаттарға сайлауға, теле-радио уақытқа және өзге де сайлауалды акцияларды өткізу үшін берілетін максималды шығындардың теңдігі;

мемлекеттік аппараттың бейтараптығы – атқарушы органдардың сайлау алдындағы күреске араласпауы; лауазымды тұлғалар сайлау кампаниялары кезінде өзінің абырой-беделін не өкілеттігін белгілі бір кандидатты немесе партияны қолдауға не кемсітуга пайдаланбауы тиіс.

Бұл қағидаларды Қазақстанда жүзеге асыру сөз жоқ, елімізде демократиялық сайлауды орнықтыруға өз септігін тигізеді.

Отандық саяси партиялардың сайлауға қатысуының құқықтық аспектілеріне назар аударатын болсақ, біз алға жылжу жоқ деп біржақты айта алмаймыз. Бұл, әсіресе, сайлау заңнамасына қатысты мемлекетіміздің үлкен демократиялық қадамдарға баруы, саяси партиялардың құқықтары мен міндеттерінің кеңеюімен сиаптталады.

Саяси партиялар туралы заң нормативтік тәртіппен, олардың Президенттікке, Парламент Мәжілісі депутаттығына, мәслихаттағы өз өкілдері арқылы Сенатқа кандидатуралар ұсыну мүмкіндігін белгілеген (15 б. 3 бөл.). Оның үстіне, заң императивті нысанда партиялардан өздерінің сайлау функцияларын жүзеге асыруды талап етеді. Олай болмаған жағдайда, мысалы, Парламент Мәжілісінің депутаттарын сайлауға қатарынан екі мәрте қатыспау, партияның тарауына әкеп соғады.

Сайлау процесінің маңызды сатысы болып, ол саяси партиялардың кандидаттарды ұсынуы табылады. Нақ осы сатыда Президент, депутат, сенатор және өзге де сайланбалы лауазымды тұлғалар кімдердің қатарынан болатыны анықталады.

«Сайлау туралы» Конституциялық Заңның 55-бабының 3-бөлігіне сәйкес, Президенттікке кандидаттарды қоғамдық бірлестіктер атынан олардың жоғары органдары ұсынады. Президенттікке кандидат ұсыну туралы шешім республикалық-қоғамдық бірлестіктің жоғары органы мүшелерінің жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады да хаттамадан үзінді жасалады. Атап өту крек, заң қоғамдық бірлестікке өзіне мүше болып табылмайтын адамды кандидаттыққа ұсынуына тыйым салмайды.

Қоғамдық бірлестіктердің Парламент Мәжілісі депутаттығына кандидаттарды ұсынуы Президенттікке кандидаттарды ұсыну тәртібімен бірдей болғанымен, біраз ерекшеліктері бар. Яғни, Парламент Мәжілісі депутаттығына кандидаттарды тек республикалық емес, сонымен бірге жергілікті қоғамдық бірлестіктер де ұсына алады.

1999 жылғы 6 көкектегі Конституциялық заңға сәйкес сайлау туралы заң Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлау үшін партияларға мүмкіндік беретін ережемен толықты. Тұлғаларды партиялық тізімге енгізу партияның жоғары органымен жүргізіледі. Алайда, заң кандидаттың бір уақытта аумақтық сайлау округі бойынша ұсынылуына тыйым салынады.

Партиялық тізімдегі тұлғаларды орналастыру тәртібін партия дербес белгілейді және оны тізімді ұсыну туралы партияның жоғары органының хаттамасының үзіндісімен қосып, Орталық сайлау комиссиясына ұсынады. Партиялық тізімді қалыптастырудың мұндай процедурасы сайлау құқығының теориясында «қатал тізім» деп аталады. Мұндай модельде сайлаушы жалпы тізімге дауыс береді не мүлдем дауыс бермейді. Оның партия ұсынған тізімге қандай да бір өзгерту енгізу құқығы жоқ. Кейбір елдерде «жұмсақ тізім» жүйесі кең тараған. Оған сәйкес, сайлаушыларға белгілі бір кандидаттарға артықшылықтар беру арқылы партия бекіткен тізімді өзгерту мүмкіндігі беріледі. Сөйтіп, сайлаушылар еркі партия комитетерінің еркіне қарамастан, сайлау нәтижесіне ықпал жасайды, себебі, партиялар тізіміндегі кандидаттардың орны сайлаушылардың дауыс беруімен өзгереді. Бұл жүйенің жағымды жағы, елде жоғары саяси рейтингке ие азаматтардың ғана жоғары жылжуына мүмкіндік береді.

Жалпы алғанда, әртүрлі сайланбалы мемлекеттік лауазымдарға кандидаттарды ұсыну сатысы еліміздің сайлау туралы заңымен мұқият реттелген.

Президенттікке, Мәжіліс және Сенат депутаттығына кандидаттарды ұсынғаннан кейін, оларды тіркеу басталады. Аумақтық сайлау комиссиясына тіркелу үшін депутаттыққа кандидаттардың кез келген саны ұсынылады, бірақ тіркеуден бұрын олар өткізген құжаттар мұқият тексеріледі. Саяси партиялардың бір мандатты округ бойынша депутаттыққа кандидатты ұсыну кезінде оларды тіркеу төмендегідей құжаттар болған кезде жүргізіледі:

1) саяси партияның жоғары органы отырысының осы саяси партияның әділет органдарында тіркелгені туралы құжаттың көшірмесі қоса тіркелген тиісті сайлау округі бойынша кандидат ұсыну жөніндегі хаттама үзіндісінен көшірме;

2) азаматтың өзін ұсынған саяси партиядан осы сайлау округі бойынша депутаттыққа кандидат болып дауысқа түсуге келісімі туралы өтініш;

3) кандидат туралы өмірбаяндық деректер;

4) кандидаттың сайлау жарнасын енгізгенін растайтын құжат;

5) кандидаттың өзін ұсынған саяси партияның мүшесі екендігін растайтын құжат;

6) психикалық денсаулық жағдайы туралы медициналық анықтама.

Аумақтық сайлау комиссиясы кандидаттың заңға сәйкестігін тексеріп, ол туралы Мәжіліс депутаттығына кандидатты тіркеу жөнінде хаттама жасалады және 15 күннің ішінде Орталық және тиісті аумақтық сайлау комиссияларына жіберіледі. Мұнан басқа, аумақтық сайлау комиссиясы жеті күннен кешіктірмей, тіркелген сайлау комиссиясы туралы мәліметті жариялайды, тіркеу кезінде кандидаттарға куәлік немесе тіркеуден бас тарту туралы не тіркеудің күшін жою туралы шешім беріледі.

Осыған ұқсас әрекеттерді, Орталық сайлау комиссиясы да біртұтас жалпыұлттық округ бойынша партиялық тізімге енген тұлғаларды тексергеннен кейін Орталық сайлау комиссиясы кандидаттар мен партиялық тізімді тіркеп, оларға тиісті куәлік беріп, олар тіркелген сәттен бастап он күн ішінде бұқаралық ақпарат құралдарында жариялайды. Тіркеуден бас тарту немесе тіркеуді жою туралы шешімге жеті күндік мерзімде Орталық сайлау комиссиясынна сотқа шағым беруге болады.

Партиялық тізімдерді ресми тіркеу аяқталған соң бірыңғай жалпыұлттық сайлау округі бойынша саяси партияларға дауыс беру үшін бюллетендерді дайындау мүмкін болады. Сайлау бюллетенінде саяси партиялардың атауын орналастыру тәртібі Орталық сайлау комиссиясның қаулысымен бекітілген «Сайлау бюллетеніне саяси партиялардың атауын енгізу туралы жеребе өткізу ережелеріне» сәйкес жүргізіледі (13. 07. 1999. № 15/214) [78].

Аталған ереженің 1-бөліміне сәйкес жеребе ОСК-ның отырысында, партиялық тізім ұсынған саяси партия өкілдерінің қатысуымен өткізіледі. Сайлау бюллетендерін жасаудың мұндай процедурасы неғұрлым демократиялы болып табылады және ең бастысы сайлау органдарының қызметіндегі бейтараптықты білдіреді. Әйтсе де атап өту қажет, сайлау бюллетеніндегі саяси партиялардың атауларының орналасуынан сайлау нәтижесі өзгермейтіні белгілі. Қоғамда шын мәнінде абырой-беделге ие саяси партия, өз атауының тізімде қандай орын алғанына қарамастан сайлауда оң нәтижеге үміт арта алады.

Президенттікке, Мәжіліс және Сенат депутаттығына кандидаттарды тіркеген сәттен, сайлаушылар арасында өз үміткерлерін қолдауға бағытталған насихат жұмыстары басталады.

Насихат жұмыстары өзінің маңыздылығына қарамастан, ең аз құқықтық реттеуге ұшырауы тиіс. Бұл жерде саяси партияларға өздігінен жұмыс істеуі үшін кең мүмкіндік беріледі. Қазақстандық заң, саяси партиялардың насихаттық қызметінің құқықтық негіздерін де анықтап берген, себебі, қажетті жағдайды туғызу сайлауды демокраатиялық ұйымдастыру мен өткізудің кепілі болып табылады.

Мысалы, «Сайлау туралы» Заңның 27-бабына сәйкес, сайлауалды насихат:

- бұқаралық ақпарат құралдары арқылы;

- жариялы түрдегі сайлауалды шараларын, кандидаттардың, олардың сенімді өкілдерінің, бастамашыл топ мүшелерінің сайлаушылармен кездесуін өткізу жолымен;

- баспа, аудиовизуалды және өзге де насихатту материалдарды шығару немесе тарату жолымен жүргізіледі.

Атап өту қажет, мемлекет қоғамдық бірлестіктерге (саяси партияларға) белгілі бір кандидатты жақтап не оған қарсы насихат жүргізу құқығын береді. Оған қоса, мемлекет олардың насихат жұмыстарына белгілі бір жеңілдіктер береді. Мысалы, бір мандатты сайлау округі бойынша түсетін саяси партиялардың кандидаттарына өздерінің бағдарламаларымен мемлекеттік ақпарат құралдарында шығуға мүмкіндік берілген. Мұмкіндіктер теңдігі қағидасына сәйкес, барлық кандидаттар тең дәрежеде мемлекеттік телевидения бойынша бір мәрте он бес минут, мемлекеттік радио бойынша бір мәрте он минут сөйлеуге және ОСК белгілеген көлемде мемлекеттік баспасөз беттерінде екі мақала жариялауға құқығы бар. Оның үстіне, не айтып, не жазатынын кандидаттың өзі айқындайды. Мемлекеттік аппараттың бейтараптығы қағидасын қолдану мақсатында мемлекеттік БАҚ-қа кандидаттардың сөзін үзуге немесе қандай да бір түсініктемелер беруге тыйым салынады.

Тиісті сайлау комиссиясы сайлауалды шараларды өткізу үшін бір мандатты сайлау округінен түсетін партиялық кандидаттарға бірдей сомадағы ақша қаражаттарын бөледі. Мұнан басқа, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары кандидаттарға сайлауалды шараларды ұйымдастыру мен өткізуге жағдай туғызуға міндетті. Мысалы, сайлауалды шараларды өткізу үшін үй-жай беру және өзге де жағдайлар туғызу туралы өтінішті жергілікті әкімшілік ол берілген күннен бастап үш күн ішінде қарастыруға міндетті. Бұл жерде маңыздысы, республикалық және коммуналдық меншіктегі үй-жай және өзге де материалдық объектілер кандадаттарға сайлау комиссиясы бекіткен уақытқа ақысыз негізде беріледі.

Плакаттар, үнпарақтар, лозунгтер және өзге де насихаттық баспа табақтарын шығару үшін тиісті сайлау комиссиялары кандидаттарға бірдей сомадағы ақша қаражатын бөледі. Сонымен бірге, барлық насихаттық баспа материалдарында оларды шығарушы ұйым, баспаның мекені және тиражы, оларды шығаруға жауапты тұлғалар жайлы мәліметтер болуы тиіс. Осы арқылы, заң анонимді насихат материалдарының таралуына тыйым салады.

Насихат материалдарын кез келген үй-жай, ғимарат және өзге де объектілерде, аталған объектілердің иелерінің келісімімен іле беруге болады.

Жоғарыда аталған жеңілдіктер, саяси партиялардың Президент, жоғары және жергілікті өкілді органдарды сайлау кезіндегі тиімді күресіне ықпал жасайды. Сонымен бірге, партиялық тізім бойынша түсетін кандидаттардың насихаттық қызметіне мемлекеттік қолдау көрсетуге тыйым салу даулы мәселе болып табылады. Сайлау процесінің барлық субъектілері қолданылатын сайлау жүйесіне қарамастан, тең құқықтар мен мүмкіндіктерге ие болуы керек.

Кандидаттардың сайлауалды бағдарламаларына белгілі бір талаптар қойылады. Яғни, онда қандай да бір кемсітушілікке немесе артықшылыққа жол берілмеуі керек. Мұндай кемшіліктердің орын алуы тіркеуді жоюға алып келеді.

Кандидаттардың еркі бойынша азаматтардың бастамашыл тобы құрылуы мүмкін. Оның құрамын және санын партияның кеңесі бойынша кандидаттың өзі анықтайды. Бастамашыл топ кандидатты қолдайтын сайлаушылардың қолын жинаумен, насихат жұмыстарын жүргізумен айналысады.

Сайлау процесінің келесі бір маңызды сатысы дауыс беру болып табылады, себебі, дәл осы жерде халықтың өз еркін білдіруі жүзеге асырылады және соның нәтижесінде саяси партиялардың бір бөлігі сайланған мекемелерден орын алады. Бұл саты да, әртүрлі заң бұзушылықтарға жол бермеу мақсатында сайлау туралы заңмен мұқият реттелінген.

Дауыс беру бір күн бойы жергілікті уақыт бойынша таңғы сағат жетіден, кешкі сағат жиырмаға дейін, ал кейбір жағдайда жмырма екіге дейін созылуы мүмкін. Сайлау күні учаскелік сайлау комиссиялары дауыс беру басталмай тұрып, бір сағат бұрын дайындыққа кірісуі керек.

Сайлау учаскесіне келген сайлаушы сайлау комиссиясының мүшесіне жеке басын куәландыратын құжатты көрсету арқылы бюллетенді алады. Бюллетенді сайлаушы арнайы кабинада толтырады.

Сайлау уақытында әрбір учаскеде қоғамдық бірлестіктер мен саяси партиялардың өкілдері бақылаушылар ретінде қатыса алады. Олардың дауыс беру учаскелерінің ашылуына қатысуға, сайлау күні дауыс беруге арналған сайлау учаскесінде болуға, дауыстарды санауды, сайлау учаскесінде дауыс беру қорытындыларын анықтауды бақылауға құқығы бар.

Алайда, аталған құқықтар дауыс беру процесіне тиіміді бақылауды қамтамсыз етеді деп әзірге айта алмаймыз.

Сайлау процесінің қорытынды бөлімі болып дауыстарды санау және сайлау нәтижелерін анықтау табылады. Дәл осы сатыда сайланбалы органдардың нақты құрамы белгілі болады.

Сондай-ақ, дауыс беру қорытындысы, қолданылатын сайлау жүйесіне де тығыз байланысты. Бұл институт сайлаудың құқықтық құрылымына ғана емес, сонымен бірге, елдегі саяси процестерге де әсер етеді.

Қазіргі күні әлемде сайлау жүйесінің екі түрі бар – мажоритарлы және пропорцианалды. Алғашқысы берілген дауыстың көпшілігі қағидасында құрылса, екіншісі – берілген дауыстар мен алынған мандаттер арасындағы пропорционалдық қағидасына негізделеді. Екеуін де біріктіру, дауыс берудің аралас жүйесін дүниеге әкеледі.

Қарастырылып отырған қос жүйе де өзінің артықшылықтары мен кемшіліктеріне ие. Мысалы, мажоритарлы жүйеде сайлауда дауыстың көпшілігін алған кандидат жеңді деп есептеледі және партиялар саны көбейген сайын ақаулықтарға ұшырап отырады. Себебі, сайлауда сәл ғана басымдықпен жеңген партия Парламенттегі орынның көпшілігін иеленуі мүмкін және бұл жүйеде кейбір қоғамдық топтар сайланбалы органдарда мүлдем орын алмауы мүмкін.

Пропорционалды жүйенің артықшылығы оның әділеттілігінде, яғни, әртүрлі саяси партиялардың сайлауда алған орындары оларды қоғамдағы күш-қуатына тең болады. Оның үстіне демократиялық қоғамда, күллі қоғамның атынан пікір білдіретін монополиялық партияның болуы да мүмкін емес. Алайда, бұл жүйенің де өзіне тән кемшіліктері бар. Дәлірек айтсақ, бұл жүйе кандидатты сайлаушыдан алыстатады және қоғамдағы саяси күштердің бөлінуін күшейте түседі. Себебі, пропорционалды жүйе Парламентте тым кіші партиялардың орын алу мүмкіндігін ұлғайтады. Ал, бұл Үкіметті қалыптастыруда, оның одан арғы қызметінде қиын да күрделі мәселелерді туғызады.

Жоғарыда келтірілгендерді есептей отырып, Парламент Мәжілісіне сайлау кезінде Қазақстан үшін ең қолайлысы аралас жүйе деуге болады. Бұл жүйе кандидаттарды бір мандатты сайлау округі және партиялық тізім бойынша сайлауға мүмкіндік береді. 1999 жылы елімізде енгізілген бұл жүйе уақтылы болды деп айтуға болады. Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы Конституциялық заңның 4-бабына сәйкес, Мәжілістің 67 депутаты бір мандатты сайлау округі бойынша, яғни можаритарлы, ал қалған 10 депутат партиялық тізім (яғни пропорцианалды) бойынша сайланады (егер саяси партиялар 7% кедергіден өте алса).

Атап өту қажет, сайлау жүйесінің пропорционалды түрін енгізу, Қазақстанның қазіргі конституциялық-құқықтық ғылымына үлкен ықпал жасады.

Кейбір ғалымдар партиялық тізім үшін Парламентте қосымша он орынның бөлінуі, саяси партияларға заң шығару ісіне араласуға мүмкіндік берді деп пайымдайды [79].

Ал басқалары пропорционалды жүйе бойынша беріліп отырған мандаттар саны, еліміздегі саяси жағдайдың шындығына сәйкес емес, яғни өте аз деп түйіндейді. Соның әсерінен Қазақстандағы әлеуметтік-саяси күштердің едәуір бөлігі Парламентте өз өкілдерін көре алмай отыр [63. 87 бет].

Осы жерде С. Самалдыкованың ұсынысын ескеру қажет сияқты. Оның айтуынша, Мәжіліс депутаттарының санын 100-ге көтеру арқылы, партиялық тізім бойынша сайланатын депутаттарға соның жартысын, яғни 50 орынды бөлу қажет. Тек осындай арақатынаста ғана, екі түрлі сайлау жүйесімен сайланған депутаттар үйлесімді әрі тиімді жұмыс үстей алады [80].

Біздің пікірімізше, бұл ұсыныс Қазақстандағы барлық партиялардың мүдделерін білдіреді және ұлттық заңнамада көрініс табуы тиіс.

Сондай-ақ, маңызды мәселе болып депутаттық мандатты пропорционалды бөлу үшін белгіленген 7% кедергі табылады. Еліміздегі саяси партиялар үшін, оның шын мәніндегі «кедергі» екендігін, Парламенттің төменгі палатасына өткен соңғы сайлау көрсетті. 2004 жылдың күзінде өткен бұл сайлауда «Отан» - 7, «Ақ жол» - 1, «АИСТ» - 1, «Асар» - 1 депутаттарын өткізе алды. Көріп отырғанымыздай сайлауға қатысқан 12 партияның тек 4-і ғана Мәжіліске өз өкілдерін өткізе алған. Бұл басқа партиялар мүлдем әлсіз дегенді білдірмесе керек.

Атап өту керек, шетел тәжірибесінде бұл кедергі әлдеқайда төмен белгіленген. Мысалы, Германия Бундестагының депутаттық құрамының тең жартысы партиялық тізім бойынша 5% кедергіден өткен партиялардың кандидаттарынан құралады [52. 378 бет].

Шетелдік тәжірибені ескере отырып, мен қазақстандық зерттеуші Мусин К.Қ. ұсынған 2% немесе 3% кедергі енгізген дұрыс деп ойлаймын. Бұл елімізде көппартиялылықтың дамуына және олардың сайлау күресіне белсенді араласуына ықпал етер еді.

Қорытындылай келгенде, сайлаудағы саяси партиялардың құқық субъектілігін кеңейте түсуге бағытталған сайлау заңын одан әрі жетілдіру қажет деп ойлаймыз. Оның ішінде саяси партияларды Парламент Мәжілісіне сайлау процесінің жалғыз ұжымдық субъектісі ретінде тану; олардың насихаттық жұмысына жеңілдіктер белгілеу; Парламент Мәжілісі құрамының 50% партиялық тізім бойынша жасақтау; депутаттық мандаттарды пропорцианалды бөлу үшін белгіленген сайлау кедергісін төмендету; сайлау учаскесіндегі дауыс беру және оның қорытындысын шығару кезіндегі бақылаушылардың құқығын кеңейту қажет.

Сайлау заңына енгізілуі тиіс бұл өзгертулер мен толықтырулар тұрақтандырғыш фактор қызметін атқарады және біздің қоғамның өміріне саяси плюрализм мен дамыған демократияның әртүрлі нысандарын тезірек орнатуға өз үлесін тигізеді.