1940-60 жылдардағы қазақ әдебиеті (пәннің атауы)
жүктеу/скачать 2,38 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Әдебиеттер
| Дәрісті бекіту сұрақтары: 1. Бауыржан Момышұлының қандай шығармалары бар?
2. Бауыржан Момышұлының «Ұшқан ұя» еңбегі не туралы? 3. Бауыржан Момышұлы туралы Александыр Бектің қай шығармасында сөз болды? Әдебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 10, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 27, 28, 30, 43, 49,50, 80, 83. 23,24 ДӘРІС МҰҚАН ИМАНЖАНОВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ Дәрістің мақсаты: М.Иманжановтың жазушылық шеберлігін таныту. Тірек сөздер: Очеркист,публицист, көсем сөз. Дәрістің жоспары:1. Өмірі туралы мәлімет. 2. «Алғашқы айлар» повесі. М.Иманжанов қазіргі Жезқазған облысының Ұлытау ауданында 1916 жылы желтоқсанда туған. 1935-38 жылдары Алматыдағы есеп-экономикалық техникумын оқып бітірген. Әдебиет-қалам тербеу ісіне қабілет-бейімін сезіп, 1938 жылы Жазушылар одағында ашылған алты айлық курсты бітіреді де радио хабарларын тарату жөніндегі республикалық комитетінде редактор болып істейді. Ал 1942-49 жылдары «Социалистік Қазақстан» газетінде әуелі әдеби қызметкер, сосын, жүре келе, бөлім меңгерушісі қызметін атқарады. Бірақ денсаулық жағдайына байланысты «Пионер» журналына бөлім меңгерушісі болып ауысады. М.Иманжановтың әдеби-шығармашылық қызметі 1938 жылдан басталғанымен, оның республика жұртшылығына анық таныла бастағаны Ұлы Отан соғысы жылдары. Қаламгердің романтикалық сарында жазылған көркем әңгімелері мен очерктері баспасөз бетіне жиі басылады. Алғашқы әңгімелер жинағы «Жастық» деген атпен – авторы Тауұлы 1948 жылы басылып, оқырман қолына тиеді. Мұқаңның қазақ оқырман қауымы арасында кеңінен танылып, жазушы есімін әйгілі еткен «Алғашқы айлар» хикаяты мектептегі оқу-тәрбие тақырыбына арналған. Оның басты кейіпкері білімді де жігерлі жас мұғалім Жақыпбек бүкіл оқу-тәрбие мәселесін өмірмен, өндіріспен байланыстыра жүргізу мәселесін көтереді және сол мақсат-мұратын жүзеге асыру жолында бар күш-жігерін салып, аянбай күреседі. Хикаят авторынан қалың оқырман арасында абырой-беделін арттыруға 1950 жылы «Алғашқы айларға» Жамбыл атындағы республикалық бәйге берілуі де кәдімгідей әсер етеді. Шығармашылық жолын қысқа әңгімелер жазудан бастаған М.Иманжанов «Социалистік Қазақстан» газетінде істеген жылдары емін-еркін көсіліп, көптеген көркем очерктер мен көсемсөздерді, хикаят, пьесалар мен әдебиет туралы толғаныстарын, аяқталмай қалған «Көк белес» атты романын жазады. Жазушының 1954 жылы «Таныс қыз» әңгімелер жинағы, 1956 жылы «Тыңдағылар» атты әңгімелері мен очерктері, 1959 жылы «Адам туралы аңыз» көсемсөздер мен әңгімелері,1960 жылы «Көк белес» романы жарыққа шықты. М.Иманжанов шығармаларының екі томдығын оның сүйген жары, әдебиетші-ғалым Рәзия Рүстембекова құрастырып, «Жазушы» баспасынан 1977 жылы жарыққа шығарды. Қаламгердің ғұмыры мен шығармашылық жолы туралы мақалалар мен хаттар, естеліктер жинағы 1980 жылы «Жалын» баспасында «Өркен» деген жеке кітап болып басылды. М.Иманжанов көзі тірісінде «Социалистік Қазақстандай» орталық газеттің әдебиет бөлімін басқарғандықтан ба, әйтеуір, талантты жастарға мейлінше көп көмектескен, оларға білген ақылын айтып, хат жазысып тұрған. Біз мұны қазіргі қадірменді жазушылар Ә.Нұршайықовтың, Н.Серәлиев пен Б.Соқпақбаевтың жазып қалдырған, айтқан әңгімелерінен білеміз. Ретті жерінде айта кетейік, М.Иманжанов өзінің күнделік дәптерінде жазғандайын, «Ар-ұждан! Менің тәңірім сенсің! Сені кірлетпесем болғаны!» – деп жан сырын ақтара отырып, Отан соғысында қаза тапқан атақты көсемсөзші қаламгер Баубек Бұлқышевтың шығарда жаны бөлек нағыз досы болғанын, ол «өлгесін қызық та сөнгенін» шын жүректен тебірене отырып жазды. М.Иманжанов ғұмырының соңғы жылдарында ұзақ уақыт туберкулездің ашық түрімен ауырады. Ол емделу үшін Балтық жағалауы мен Қырым курорттарына да барады. Бірақ бұлардың да пайдасы мардымсыз болып шығады. Сондай кездері күнделік дәптеріне «Көңіл жетім күшік, қыңсылайды, ұясын іздейді», –деп жазады жаны күйзеліп. Жаны күйзелмегенде қайтсін. Ол әке болып «қос көгершінін» еміреніп сүйе де алмайды. Өзі оңаша бөлмеде, сүйген жары – Рәзиясы екі ұлымен басқа бөлмеде. Ол тек әйеліне: «Балалар терезе алдына келіп ойнасыншы. Мен сырттарынан сүйсіне қарап, көңіл-көкірегімді бір демдейінші», – дейді екен. Ол жеке басы іштей қасіретті ғұмыр кешкенімен, шығармалары негізінен күн шуағындай жарқын, өйткені олар сол дәуірдегі жастар өміріне, олардың арман-тілегіне, адамгершілік қасиетіне, парасат мәселелеріне арналады. Ол өмір бойы орыстың ұлы жазушысы Максим Горькийді көп оқып, зерттеп, оның «Адам деген ардақты ат» деген сөздерін қаламгерлік мұратына айналдырып, қадірлеп өткені тегіннен-тегін болмаса керек. Ол 1958 жылы қырық екі жасында бақилық сапарға аттанды. М.Иманжанов Ұлы Отан соғысы жылдарында «Социалистік Қазақстан», «Лениншіл жас» газеттерінде жиі шығып тұрған мақалаларымен, очерк және публицистикаларымен – журналистік талантымен танылады. Қырқыншы жылдардың соңында шыға бастаған көркем туындылары – шағын әңгімелері де оқырман жұртшылықтың жүрегіне жол тапқан жазушы. Оның негізгі кейіпкерлері – жастар. Олардың өмірге деген көзқарасы, достық, адалдық, мейірімділік секілді қастерлі қасиеттері Мұқан шығармаларының өзегі болды. Мұқанның сыршылдық, романтикалы сипаттағы әңгімелері, әсіресе жастардың сезімін толқытып, баурап алады. «Қыз сыры» әңгімесі шыққанда, қыздардан: «Жігіт сырын» қашан жазасыз деген көптеген хаттар келген. «Қызыл гүл» (1941) әңімесінен алған әсерін жазушы Зейнолла Шүкіров Мұқанға арналған естелігінде: «...Менің бала сезіміме шағын әңгіменің бөлекше табиғаты қатты әсер етті. Аянышты адам тағдыры іші-бауырымды уылжытты»,–дейді. Әрине, бүгінгі әдебиеттің өскен дәуірінде, бұрынғы кемшіл соғып жатқан тұстарымыздың толысып жатқан кезінде 40-жылдардағы Мұқанның ол әңгімелері керемет болып көрінбес те. Бірақ олардың сол кездегі атқарған қызметін естен шығармаған жөн. Жоғарда аталған екі әңгіме жазушының көркем шығармадағы тырнақ алды туындылары еді. 1948 жылы жарияланған «Жастық» атты алғашқы әңгімелер жинағы мен соңғы аяқталмай қалған «Көк белес» (1958) атты романының арасында бар болғаны он жыл. Шығармашылық үшін бұл аз уақыттың ішінде Иманжанов әдебиетіміздің әр саласында қалам тербеп, «Таныс қыз» атты әңімелер жинағын, «Алғашқы айлар» повесін, «Азамат даусы» атты публицикалық еңбегін, «Жас өмір», «Менің махабаттым», «Сөнген шала» пьесларын жариялады. Мұқанның балалық шағы халқымыздың тарихындағы қасіретті зобалаң жылдары – ашаршылыққа дөп келді. Сол себепті түрде білім алуға жағдай болмай, ауылда 4 сыныпты бітірген соң, ФЗО-да оқып, 1935 жылы Алматыдағы есеп-экономикалық техникумға түседі. Инситут бітірген болмаса да, Мұқан өмір бойы білімін толықтырып, көп іздену нәтижесінде жан-жақты, әр саладан хабардар сауатты жазушы болды. Жазушы болу үшін көп оқу керек екенін өз шығармаларымен дәлелдеді. Мысалы, Жамбыл атындағы республикалық бірінші жүлде алған «Алғашқы айлар» повесін жазғанда ұлы классик педагог жазушылар Л.Толстой, К.Ушинский, А.Макаренко еңбектерімен танысып қана қоймай, мектепте өтілетін ботаника, физика, биология пәндерімен де шұғылданып, шығармаға қажетті көп мағлұмат алды. Өйткені көркем шығарманы жас буынға білім беріп, ой өрісін дамытатын танымдық жағын қатты ескеретін. «Алғашқы айлар» повесіндегі басты тұлға – Жақыпбек мектеп мұғалімі қандай болу керек деген талапқа жауап бергендей. Жақыпбек оқушылардың әрқайсысымен жақындасып, бала мен мұғалім арасындағы сенімсіздіктің жігін жойып, тіл табыса білу қияңқы баланы тәрбиелеуде бірден-бір дұрыс жол екенін дәлелдейді. Рас, бала жүрегіне жол табу оңай емес, Жақыпбек осы жолда табандылықпен күресіп, мақсатына жетеді. Жазушы Жақыпбекті балалардың жақсы көріп, үйір болуының себебін ашады. Ол бала табиғатына тән, әр нәрсені білсем деген құштарлық мінезін қолдап, оқушыларды колхоз шарушылығымен де етене жақындатып, көп мағлұмат береді. Немесе экскурсияға апару секілді қызықты жұмыстар жүргізеді. Жазушы баланы еңбекке баулып өсіруді тәрбиенің басты шарты деп қарайды. Мектеп білім беруді ғана мақсат етпей, ата-анамен ынтымақтасып, қайткенде нағыз азамат тәрбиелеп өсіреміз деген мақсатты алына қою керек. Осы ойын кейін бір жас талапкерге жолдаған хатында Мұқан: «Біз балаларды оқы деп қана үгіттей бермей, еңбек етте, өмірді біл, колхоз шаруашылығын сүй дегенді де құлақтарына сіңіріп, қажетті жерінде дәріптеп отырумыз керек», - дейді. Міне, «Алғашқы айлар» повесінде осы идеяны негізгі нысана етіп ұстайды жазушы. Уақыт тынысын әрдайым қадағалап, тамыршыдай тап басып отырған жазушы қоғамның даму процесін, болашағын сол кезеңнің биігінен қарап бағалайды. Мұқанның балаларға арналған әңгімелері онша көп емес. Бірақ қандай әңгімесін алсаңыз да балаға тәлім беретін өнегені ұсынып отырады. Коллективтің бала тәрбиелеуде қуатты күш екенін «Сапардың тәжірибесі» әңгімесінде әсерлі бейнелейді. Сапардың сыныптас жолдастарынан да, мұғалімнен де жасырын жүргізген тәжірбиесі сәтсіздікке ұшырайды. Өзінше жаңалық ашпақ болып машақаттанған еңбегі зая кетеді. Бұл сәтсіздік баланың қателігін мойындатқандай. Коллективпен ынтымақта, бірлікте ғана істің нәтижелі болатынына Сапардың көзі жетеді. Автор Сапардың ісінің ағаттығын біреуге айтқызу арқылы емес, іс-әрекет арқылы ашады. Мұқанның бала болмысын ашатын ерекше мінездерін қойын дәптеріне түртіп қойған жазбалары да қызықты. Жазушы лабораториясын ашуда қажетті болғандықтан кейбіріне тоқтала кетуді жөн көрдік. «Поезд үстінде бір бала туралы мынадай әңгіме айтты. Менің көршімде Сережа деген төрт жасар бала бар. Өзі жұп-жұмыр, зор. Үйіме келеді де: Сенде не бар? – дейді. Ал саған не керек? Конфет. Бар, – деймін де ыдысымен алдына қоямын. Ол столға төніп келеді. Қолды салады да, уыстап алып оң қалтасына толытырады. Қолды тағы салады. Енді сол қалтасына толтырады. Ал ыдыстың түбінде тағы конфеттің қалып бара жатқанын көріп ол қипақтайды. Қалдырғысы келмей. Қолына уыстады. Конфет әлі бар. Сол кезде аузын ашады: Аузыма сал, - дейді. Аузына толтырсаң, сонда ғана кетеді. Міне осыны баланың шешесіне айтсаң, күліп мақтанады. Біздің Сережа аштан өлмейді, - дейді. Осы баланың мынадай тағы қызығы бар. Бір күні маған келіп: Біздің үйде конфетте бар, печенье де бар, - деді. Бұл неғып жомарт болып кетті деп таңдандым. Сөйтсем табақтағы қарбызды көріп тұр екен. «Сен маған қарбыз берсең, мен саған соларды берейін» дегені ғой. Не деген қулық. Төрт жасар балаға бұл қайдан келген қулық, арамдық? Таң қаламын», - деп аяқтады жолаушы әңімесін». Баланы сәби күнінде дұрыс бағытта тәрбиелемей, оның ыңғайына бейімделіп, жаңағыдай қулығын тойтарыстың орнына, қолпаштау алған бала қайдан оңады. Халқымыз: «Бала жастан» десе, ұлы педагог А.С.Макаренко «сәбиді тәрбилеу туған күннен бастау керек» деген ғой. Мұқан төрт жасар бөбекті қанағатсыз, қомағай мінезінен түңіліп, түбінде нағыз тоғышар, өзімшіл болып өсуі ықтимал деп қауіптенеді. Қойын дәптерден алынған мындай деректер жазушының творчестволық шабытын оятатын ой ұшқындары іспеттес. Жазушы осындай өмір шындығын кейін көркем шындыққа айналдырып отырады. Табиғатында педагог Мұқан балаға биік талап қойып, оның іс-әрекетіне, мінезіне әрдайым сын көзімен қарап, әр нәрсенің ғибраттық мәнін естен шығармауды басты шарт деп қарайды. Иманжановтың балаларға арналған төл шығармаларынан басқа аударма туындылары да бар. Аударуға да балалардың психологиясын, жас ерекшеліктерін, қабылдау қабілеттерін ескеріп, оқуға жеңіл, уақиғасы қызықты, баланың ой-өрісін дамытатын туындыларды таңдап, іріктеп алған. Мысалы: А.Кононовтың Ленин туралы әңгімелерін аударуда Лениннің қарапайым, кеңпейіл, данышпан тұлғасын бала санасына жатық, жеңіл тілмен жеткізген. Бала бойындағы табандылық, тиянақтылық секілді ізгі қасиеттерді бейнелейтін Л.Пантелеевтің «Уәде» әңгімесін аударып, балаларға өнеге, тағлым ұсынады. Жазушының басқа аудармалары да тәрбиелік, танымдылық, эстетикалық мәні бар шығармалар. Мысалы, К.Ушинскийдің шағын әңімелері, қолбасшы Суворовтың нақыл сөздері, Суворов жайындағы әңгімелер. Мұқан шет ел балаларының тұрмысымен таныстыру мақсатында да жан-жақты мағлұмат беретін әңгімелерді таңдап, түрік жазушысы әрі мұғалімі Махмуд Маколдың «Балалар», «Балалар қалай күнелтеді», «Мектептен айырылдық» атты әңгімелерін аударады. Бұлар түрік еліндегі балалардың қаршадайынан еңбектің азабын тартып, күнелтудің қамында өткен балалық шағы, сөйтіп жүріп оқуға деген құштарлығы біздің елдің балаларына ой салып, сәби жанын толқытарлық өте әсерлі туындылар. Біздің бұл келтірген мысалдарды балалар әдебиетіне қатысты болғандықтан алып отырмыз. Балалар әдебиетін дамытуда Иманжановтың қосқан тағы бір үлесі – оның теориялық ой-пікірлерін, көзқарасын танытатын балалар әдебиетіне қатысты баяндама, мақалалары. Айталық, «Бөбектерге арналған әдебиет туралы» атты баяндамасында балалар әдебиетінің сол жылдардағы бағытына, көтерген мәселелеріне тоқтала келіп, осы салада кімнен үлгі-өнеге алуға болады деген мәселенің төңірегінде жауап іздейді. Ы.Алтынсарин, Л.Толстой,А.Макаренко, К.Ушинский секілді педагог, классик жазушыларды үлгі тұтады. Солардың теориялық қағидаларына сүйеніп, бөбектер мен мектеп балаларының жас айырмашылығына қарай жіктеп: «Мектеп жасына дейінгі бөбектер бәрі бірдей емес, олардыңда үлкен, кішісі бар. Қауырт өсіп келе жатқан организм бөбекті белсенді етіп, дамыл таптырмайды. Күні бойғы қимылы ұзақ, бір сарындас болмай, өзгеріп, еліктіріп отырса, бөбек еріну, шаршау дегенді білмейді. Оны жалықтыратын бір сарындас құбылыс. Ол бұған төзе алмайды. Бөбектердің ойы – бейнелі ой. Ендеше, жазушы оның көз алдына тұспалды сөз, ұғым емес, нақты, жанды образ әкелу қажет. Шығарма оның әрі ойын кеңейтуге көмектесіп, әрі тіл үйретсін», - дейді. «Пионер» журналында шыққан әңгімелер туралы» атты мақаласында да сол жылдардағы балалар әдебиетіндегі белгілі жаузшылардың шығармаларына талдау жасап, жетістігімен қатар олқылықтарын да ашады. Айтылған мақалада Иманжанов мақтаудан гөрі балалар әдебиетінің олқылығына көбірек назар аударып, қатты сынға алады. «Кейіпкерлер тұлғасын жасауда көңілге қонымды іс-әрекет қана образға жан береді» десе, көркем шығармалардағы тілдің қызметіне де үлкен мән беріп: «Өмір шындығына үңілсең, әр адам түр-түс, мінез жағынан бір-біріне қандай ұқсамаса, олардың сөз саптауы да, сөйлеу мәнері де дара-дара екенін оңай ұғамыз. Бірақ біздегі көп әңгімелерде бір геройдың сөзін екінші геройдан ажырата алмайсыз. Олар өз сөзін айтпайды, автордың сөзін айтады», - дейді. Бүгінгі әдебиетімізде де 50-жылдарда Мұқан айтқан кемшіліктерден балалар жазушылары түгел арылды деуге болмас. Сол себепті жоғарда көрсетілген мақалалардың құны бұл күнде де жойылған жоқ. Мұқанның жазушылық қаламының ұшталуына А.Чехов, М.Горький шығармалары қатты ықпалы жасады. Чеховтың лирикалық шағын әңгімелерінен үйренсе, М.Горькийдің «Адам–ардақты ат» деген романтикалық көтеріңкі қағидасына табынып, өз шығармаларында да осы идеяны берік ұстады. Мысалы, «Алғашқы айлар» повесіндегі Жақыпбектің: «Алексей Максимович, нағыз азаматшы өмір сүруді ешбір жазушы сендей үйрете алмас-ау», - деген сөзі Мұқанның өмір бойы қайталап айтатын ойы-пікірі, ұстаған жолы. Оның жас жазушыға жасаған қамқорлығы да Горький дәстүрін қазақ әдебиетінде дамытуға ат салысу еді. Балалар жазушыларының алғашқы қадамынан қадағалап, көпшілігінің тұсауын кескен де Иманжанов болатын. Әсіресе, «Пионер» жуналында қызмет істеген жылдарында өз шығармасынан гөрі, жас талаптың шығармаларын оқуға көбірек уақыты кететін. Амал не? Оның алдына қойған мақсат-арманы көп еді. Орындалмай қалды. Бала күнінен жабысқан дерт құлашын кең сермеуге мүкіншілік бермеді. Ол бір жолдасына жазған хатында қамығып: «... Бұдан былай қолыма қалам ала алмасам, түлкіге түсе алмай тасқа соғылған кәрі бүркіттен нем артық. Қайта кеммін ғой. Бүркіт бір кезде көкке самғап, қанатын кең жайды – арманынан шықты. Ал мен пақырдың қанатым бастан шолақ қой», - дейді. Ол шығармашылығының кемел шағында дүниеден өтті. Артында қалған рухани мұрасын келешек ұрпағына мирас етті. Мұқан Иманжанов оқырман жұртшылықтың жүрегінен лайықты орын тапқан жазушы. Оның көркем шығармаларымен бірге 1940-50 жылдарда жазған сын, рецензиялары мен әдебиеттің әр қилы мәселелеріне арналған баяндамалары да көп болған. Олар кезінде газет-журналдарда басылды. Бұл мақалалар сол уақыттағы әдебиетіміздің тарихынан біраз мағлұмат береді. Осының өзі бүгінгі мен кешегіні салыстыруда да біраз қызмет атқаратыны ақиқат. 1940-50 жылдарда Мұқанның өзі де әңгіме жанрына ат салысқаны белгілі. Ол Батыс Еуропа, орыс әдебиеті классиктерін көп оқып, көп ізденді. Осыған байланысты ойлары, теориялық тұжырымдары бірқатар мақалаларында көрініс тапқан. «Бөбектерге арналған әдебиет туралы» атты мақаласында елуінші жылдардағы қазақ әдебиетінің жалпы жағдайы баяндалып қана қоймайды, сонымен қатар ол бөбектерге арналған туындылардың өзіндік ерекшелігін ажыратып, осы саладағы ғылыми зерттеулер мен педагог жазушылардың шығармаларына сүйене отырып, қазақ әдебиетіндегі олқылықтарды ашады. Бала психологиясын, олардың жас мөлшерінің ерекшеліктерін ескеріп жазу қажеттілігіне назар аударады. Орыстың классиктері Л.Толстой, К.Ушинский сияқты тұлғаларды үлгі тұтады. Бұл айтылған пікірлердің бүгінгі бөбектерге арналған әдебиетімізге де қатысы бар, ол әлі де күн тәртібінен түспеген мәселерді қозғайды. жүктеу/скачать 2,38 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|