2 – 5 1 – тарау Жақын шетелдік қазақтар тілінің зерттелуі

Б – П: Сөз басында әдеби тілде ұяң б дыбысы айтылатын сөздерде диаспора тілінде қатаң я қолданылады. Мысалы: пазарлық<базарлық, пәкі<бәкі, песік<бесік, пейшенбі<бейсенбі, полат<болат, пөстек<бөстек, пұқара<бұқара, пұтақ<бұтақ, палуан<балуан, тапа<таба. Бұл құбылыс бірен-саран сөздердің ортасында да кездеседі. Тапа<таба, чүперек<шүберек т.б. Аталған ерекшелік өзбек, түрікмен, қарақалпақ тәрізді Орта Азия халықтарымен шектес жерлеріндегі қазақтар тілінде жиірек ұшырайды. Бұл келтірілген мысалдардың айтылуы жағынан олар жоғарыда аталған тілдермен ұқсас келіп отырады. Әдеби тілдегі б дыбысының орнына диаспора тілінде л-ның қолданылып, сөздің қатаңданып айтылуын жоғарыдағы тілдердің әсері деп тануымызға болады.

Т – Д: Әдеби тілдегі сөз басында, кейде сөз ортасында қатаң т дыбысының орнына Ауғанстан, Иран қазақтары тілінде ұяң д дыбысы қолданылады. Мысалы: дағы<тағы, дезек<тезек, дұз<тұз, дүр<тұр, дұзу<түзу, дудету<түтету, дүту<түту /жүн түгу/, ықдияр<ықтияр.

Жоғарыда аталған құбылысқа керісінше әдеби тілдегі біраз сөздерде ұяң д дыбысы орнына қатаң т дыбысы қолданылады: тайын<дайын, тане<дана, тастарқан<дастархан, топ<доп, төрет<дәрет, т.б.

Қатаң т-ның ұяңданып д арқылы қолданылуы тек сөз басында ғана емес, сөз ортасында да, қосымшаларда да ұшырасады. Мысалы: айдамын<айтамын, атдар<аттар, жібертді<жібертті, жігітдер<жігіттер, кетдім<кеттім, қалыбды<қалыпты, қосдағын<қостағын, ісдеу<істеу т.б. Сөз ортасындағы т-ның ұяңдануын үндестік заңы сақталмайтын парсы және басқа да түркі тілдерінің әсерінен екенін аңғаруға болады.

Т-ның сөз басында ұяңдануы қазақ тілінің басқа говорларында, әрі кейбір түркі тілдерінде, әсіресе оғыз тобына жататын тілдерде ұшырайтыны зерттеулерден белгілі. Ж.Досқараев осы құбылысты оғыз тілі тайпаларының қазақ жерінде араласуынан қалған қалдық деп есептейді. Бұл пікірді С.Омарбеков те қолдайды. (21, 35-36 б.)

Ң – Н: Үнді ң дыбысы айтылатын кейбір сөздерде н дыбысы жұмсалады. Ол өзгешеліктер ілік септік тұлғасындағы –дың, -дің қосымшаларының –дін болы /өндеу<өңдеу, сіздін<сіздің/, жіктік жалғауының екінші жағының –сың, -сің қосымшаларының –сын, -сін /білерсін<білерсің, айтарсын<айтарсың/ болып айтылуынан және кейбір сөздерде /өлен<өлең, денгей<деңгей, ертен<ертең, сергардан<сергелдең, шарлатыныз<шарлатыңыз/ ң айтылатын орындарда н дыбысының қолданылуынан анық байқаймыз. Бұл құбылыс қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобына тән құбылыс.

М – П: Зерттеліп отырған говорда әдеби тілде м дыбысы айтылатын бір топ сөздерде п дыбысы /пахта<мақта, паша<масса, пысы<мысы, пышық<мысық/, осының керісінше п дыбысы айтылатын сөздерде м дыбысы қолданылады: кетмен<кетпен, дұшман<дұшпан, жарамазан<жарапазан, сатымаймын<сатпаймын, айтмай<айтпай т.б. Бұл құбылыс аз сөздер шеңберінде болса да қарақалпақ, түрікмен және оңтүстік қазақтары тілінде кездеседі.

Дауыссыз дыбыстарда кездесетін жергілікті ерекшеліктердің ішінен тек осы өңірде ғана қолданылатын ерекшеліктерден мына дыбыстардың алмасуларын атауға болады. Олар:

а) Шұғыл қ дыбысы орнына ызың һ, х дыбыстарының қолданылуы: дұзаһ<тұзақ, еһлас<ықылас, тавуһдвр<тауықтар, шаһырамыз<шақыра-мыз, һазне<қазына, һалта<қалта, һұдай <құдай, һораз<қораз, һызмет<қызмет, ахмақ<ақымақ, мұхтаж<мұқтад, құрах<құрақ, махал<мақал, хону<қону, хизмет<қызмет, хиял<қиял, хаиір<қайыр;

ә) Ызың ж дыбысы орнына шұғал ч дыбысының қолданылуы: Гүлчан<Гүлжан, Чүрт келді<жұрт келді, чекме-же<жекпе-жек, коча<қожа, чай<жай т.б.

б) Сөз соңында, кейде ортасында қатаң п орнына ұяң б дыбысының қолданылуы: айтыб /отырмын/ <айтып, алыб<алып, ашуланыб /қалды/ <ашуланып, жарыб /көрді/ <жарып, жиыб /алды/ <жиып, жүріб /кетті/ <жүріп, тартыб /адды/<тартып, ұшыб /кетті/<ұшып т.б.

в) Еріндік б дыбысының орнына тіс пен ерін в дауыссызының қолданылуы: Авай<Абай, авайсызда<абайсызда, вала<бала, вар<бар, васу<басу, ватпяқ<батаақ, ғалвыр<қалбыр, дывыс<дыбыс т.б.

ғ) ауыз жолды ерін у дыбысы орнына тіс пен ерін в дауыссызының қолданылуы: авлау<аулау, авнатыш<аунатып, әвелі<әуелі, вақыт<уақыт, гавға<қауқа, дерав<дереу, қавмалап<қаумалап, жылавыны<жылауын, палван<палуан, тавуһ<тауық т.б.

д) Шұғыл н дыбысы орнына ызың ф дауыссызының қолданылуы: атраф<атрап, битараф<битарап, кафір<көпір, кафа<капа /болма/, фарс<парсы, фарман<пәрмен, фікір<пікір. Бұл құбылыс көбіне парсы тілінен енген кірме сөздерде байқалады.

Жоғарыда аталған дыбыс алмасуларынан басқа Ауғанстан, Иран қазақтары тіліндегі сөз басында дыбыстардың қосылып айтылуы /һеш<еш, һәфте<апта, һаластау<аластау, хұжым<ұжым, ісенбеу<сенбеу/ тәрізді протезалық, сөз ортасы мен соңында қосылатын /бұғдай<бидай, атем-бабем<ата-бабам/, /нерден<неден?, жшыту<жығу, кірпміш<кірпіш, шамағасында<шамасында/ тәрізді эпентезалық, сөз соңында дыбыстың түсіп қалуы /аласапыр<аласапыран, бү<бүл, со<сол, күл<күллі, сончалы<соншалық, ша<шақ, шыра<шырақ/ сияқты апокопалық, сөз ішінде дыбыстың түсіп қалуы тәрізді /долар<доллар, бәсі<бағасы, күйіру<күйдіру, қоқу<қорқу, боды<болды, өтек<өтірік, қаттасу<қабаттасу, боғам<болғам, сізің<сіздің т.б./ синкопалық, дыбыстардың орын алмастыруы тәрізді /байналды<байланды, тешкеру<тексеру, торпақ<топырақ, көпру<көпір/ метатезалық және дыбыстардың қосарланып /артыннан<артынан, жынаннан<жанынан, қолыннан<қолынан, меннен<менен, мойныннан<мойнынан, сеннен<сенен, сонну<соңы т.б./ айтылуы тәрізді ерекшеліктер бар.

Сондай-ақ біраз сөздер әдеби тілмен салыстырғанда ықшамдалып, қысқарып айтылады. Мысалы, ыс<ыссы, ыстық, чира<ширақ, жекеме-же<жекпе-жек, ду<думан, зор<зорлық, мын<мына, күл<күллі т.б.

Сөйтіп диаспора қазақтарының тілінде байқалатын фонетикалық ерекшеліктерді санамалап келгенде:

Дауысты дыбыстар жөнінде Ауғанстан, Иран қазақтары тіліне тән мынандай фонетикалық ерекшеліктерді бөліп айтуға болады:

1. Сөз басында келетін е, о, ө дауыстылары алдында и дыбысы қосақталып, дифтонг (ие, уо, уө) түрінде айтылады.

2. Сөз басындағы дыбыстар (ә: н, о:н, а:т) созылыңқы айтылады.

3. Үндестік заңы сақталмайды. Бұл әсіресе а<е, е<а дыбыстарының алмасуында жиі кездеседі (дүкан<дүкен, хабер<хабар, бекар<бекер).

4. Сөз соңында а, о дыбыстары орнына е жұмсалады. (Түркие<Түркиа, Марзие<Марзия, Дарие<Дариа).

5. Ы-І дыбыстарының орнына и қолданылады (мина<мына, қазине<қазына, мин<мен, ким<кім, жил<жыл).

6. А дыбысының &-ге жіңішкеріп айтылуы көп сөзді қамтиды. Дауыссыз дыбыстар жөніндегі Ауғанстан, Иран қазақтары тілінде кездесетін мынандай ерекшеліктерді бөліп айтуға болады:

1. Аффрикат ч дыбысы жүйелі түрде қолданылып, сөздің барлық позициясында кездеседі.

2. К-Қ, қатаң дауыстыларының орнына г-ғ ұяң варианттары қолданылатын сөздер мольфақ кездеседі (ғаз<қаз, ғұю<құю, гөз<көз, гім<кім т.б.).

3. Басқа говорларда кездеспейтін дыбыс алмасулары бар. Олар көп сөздерді қамтиды:

а) қ-һ, қ-х (һораз<қораз, һахына<қазына, құрах<құрақ, хону<қону т.б.).

ә) п-б алыб (алып) кеттім, жулуб (жұлып) алды, тасба (таспа) т.б.

б) б-в (авайсызда<абайсызда, дывыс<дыбыс, вар<бар т.б.)

в) у-в (вақыт<уақыт, әвелі<әуелі, палван<палуан т.б.)

г) п-ф (қафа<қапа, кафір<кәпір, файда<пайда т.б.)

ғ) ж-ч (крча<қожа, Гулчан<Гүлжан)

Ауғанстан, Иран қазақтары тіліндегі грамматикалық өзгешеліктер сөз тұлғалары мен сөз таптарында кездесетін құбылыстарға байланысты.

Сөз тұлғаларын сөз еткенде отырған өңірде басқа жерлермен салыстырғанда, ерекшеленіп келетін біраз қос сөздердің бар екенін айтқан жөн.

Құрамы жағынан алғанда қайталама және қосарлы қос сөздердің кейбіреуінің екі сыңары да әдеби тілде қолданылмайтын болса, біраз қос сөздердің бір сыңары ғана кездесетін жәйттері бар. Осыған орай біз оларды екі компонентті де әдеби тілде кездеспейтін қос сөздер (аста-аста –бірте-бірте, рақам-рақам –жай-жай, ара-сыра – ара-тұра, анда-санда, ғары-ғүры – көрі-құртаң, аяу-аяу –алыс-алыс) және бір компоненті әдеби тілмен сай келетін (қайыр-сахауат<қайыр-садақа, русоят<ата-тек, бір-жар<бірлі-жарым, тап-тамыз<тап-таза, нан-несібе<нан-түз) қос сөздер деп екіге бөліп қарастырдық.

Зат есімге байланысты ерекшеліктерден жаңа сөз тудыратын –шы, -д / днанбайшы<наубайшы, кедейші<қайыршы, жүргішиі<жүрмеші, ферғанашь<ферғаналық, бүхарашь<бұхаралық) зат есімнен сын есім тудыратьш –и (ираті<иратгық, ауғани<ауғандық, хорезми<хорезімдік), шылъщ-шілік (пазаршылық<саудагерлік, науқасшылық<науқастық, шлләшілік<жібек құртын өсіре) жұрнақгарын айтуға болады.

Әсіресе бұл өңірде –хана жұрнағы (суффиксойды) жиі қолданылып, жаңа сөздер жасайды: Зерхана<амбар, шифохана<аурухана, дауахана<аптека, хайуанхана<қора, гөрхана<мола, зейманхана<сәбилер үйі, бендхана<абақты т.б.

Септік, тәуелдік жалғауларының қолданысында да өзгешеліктер байқалады. Олар басқа септікте тұрған сөздердің атау септігі қызметін атқаруы (жиеннен ел болмайды<жиен ел болмайды, желкеден ас болмайды<желке ас болмайды), барыс септік жалғауының түсіп айтылуы (Алматы бармалы<Алматыға бармақшы) барыс септігінің тәуелді түрінің орнына барыс септігінің жай септеу үлгісінің қолданылуы (қолыға алды<қолына алды) тәрізді ерекшеліктер.

Сын есімге байланысты өзгешеліктер –бей // -би (биәбәрәй<абыройсыз, бидерек<дерексіз, билайық<лайықсыз), -на, -нә (нәмәрт<мәрт емес, нәтуры<тура емес, нәмүмкін<мүмкін емес, нәқрлай<қолайсыз) префикстерінің өнімді қолданылуымен сипатталады.

Есімдіктердегі өзгешеліктер біз, сіз жіктеу есімдігінің ілік жалғауында тұрғанда әдеби тілде біздің, сіздің орнына бізің, сізің болып айтылуы және ол, бұл, сол есімдіктерінің соңындағы «л» түсіп қалып о, бү, со түрінде ықшамдалуы немесе осы есімдіктерді септегенде шығыс жалғауында оннан<одан, сонан<содан, бұннан<бұдан болып қосымша «н» дыбысын қабылдауы тәрізділер.

Етістіктерде кездесетін өзгешеліктер жаңа сөз тудырушы –лан // -лен, -дан, // -ден, -тан // -тен (сеслену<сестену, талайлану<талаптану, дәйділену<сандалу); -малы // -мелі, -палы, -пелі (және бұйрық райлық екінші жағын жасайтын –кин, -ғын, -кін, -гін) қосымшаларының жиі қолданылуымен сипатталады.

Үстеулерге қатысты мезгіл, мекен, сын-бейне, және күшейту үстеулеріне байланысты ерекшеліктер кездеседі. Мысалы: десеуілбще<алғашқыда, азалдан<ертеден, авволдан<әуелден, бәлент<жоғары, пәстірек<төменірек, челлег<шапшаң, шалт<шапшаң, ләм-мим<ұшты-күйлі, жьш-жылас, ансан<аса, өте, бетер<өте, тым, жүдә<тым.

Шылауларда кездесетін ерекшеліктердің ішінен әдеби тілдегі және, әрі орнына «һәм» жалғауларының жиі қолданылуын атаған жөн. Мысалы: Біз әкемісті һәм аға, һәм баба дейміс. Бұдан басқа да зерттеліп отырған өңірге тән мәгәрәм<егер, және, тағы, соссон<сонан соң, дәуір<дейін, та<дейін тәрізді шылаулар бар.

Грамматикалық ерекшеліктер сөз тұлғаларындағы, яғни қос сөздер, зат есім, сын есім, сан есім мен есімдік, етістік пен үстеу, шылауларда кездестеін өзгешеліктер деп бөліп қарастырылады. Зерттеліп отырған қазақтар тіліндегі өзгешеліктер онда қолданылып жүрген сөздер құрамына байланысты. Кейбір сөздер әдеби тілмен салыстырғанда ықшамдалып айтылса, қос сөздерге келгенде олардың құрамындағы компоненттері басқашалау болып келеді. Осыған орай бұлар қос сөздердегі өзгешеліктер, ықшам сөздер деп екіге бөліп көрсетілді. Құрамы жағынан қос сөздердің қосымшасыз түбір қайталауынан болған аста-аста /бірю-бірте/, пора-пора /түрлі-түрлі/ және үзын-шубак, /узуннлн-узак/, кңйыр-сахауат /қңйыр-садақа/, ара-сыра /анда-санда/ тәрізді қосарлама қос сөздермен сипатталады.

Діни антропонимдер әйел есімдерінде де молынан кездеседі: Әбиде /құлдық қылушы, табынушы/, Месуме /Алла алдында күнәдан пәк/, Нуриниса /Алланың нұры түскен/, Ратие /Мұхамбеттің назары түскен/ т.б. Жасалу жолы жағынан алғанда Ауғанстан, Иран қазақтары тілінің антропонимдеріне тең дара, туынды, біріккен тұлғаларда кездеседі. Дара тұлғалы есімдерден Анис /дос/, Басир /таза/, Ареф /оқымысты/, Ауф.

Жалпы қорыта келгенде, ауған-иран қазақтарының тілінің ерекшелігін әлі де зерттеу керек. Өйткені, ауған қазақтары өз алдына бөлек, Иран қазақтары өз алдына бөлек қарастырылуы қажет.Ауған-Иран қазақтары деп бірге қарастыру,салыстыру да дұрыс та шығар.

2.2. Қытай қазақтары тілінің зерттелуі
Қытай қазақтары жайлы айтар болсақ, Қытай Халық Республикасында тұратын қазақтардың тілінің ерекшелігін зерттеген ғалымдар, Ж.Болатов «Қытайдан келген қазақтар тіліндегі жергілікті ерекшеліктер». - А, 1990 ж., яғни бұл еңбекте зерттеуші фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктеріне мән бергенімен, лексикасына мүлдем қарастырмаған болып табылады. Содан, тағы бір зерттеуші-ғалым С.Мұстафаұлының «Қытай қазақтары тілінің тұрақты тіркестеріндегі жергілікті ерекшеліктер». – А, 2002 ж. қорғалған диссертациялық жұмысы жарияланады. Мұнда ғалым тек – тұрақты тіркестеріне көп көңіл бөледі, ал фонетикалық, лексикалық ерекшелігіне мән бермегендігін байқауға болады. Содан кейінгі бір зерттеуші-ғалым Мәсімханұлы Д. «Қытайдағы қазақтар және олардың тіліндегі кейбір ерекшеліктер» (Терминологиялық хабаршы, 2004. - № 2 . – 23-27)

Қытай қазақтарының әдеби тілі мынадай төрт кезеңді: бірінші – алғаш кезеңін (1962-1980); екінші-даму кезеңін (1950-1962);үшінші-тоқырау кезеңі (1962-1980); төртінші – қайта даму кезеңін (1980 жылдан қазірге дейін) бастан өткізді деуге болады.(3,45-46б)

Алғашқы кезеңде – 1930 жылдан бастап мектептер ашылды, араб әліппесіндегі қазақтың төте жазуы, А.Байтұрсынұлыемлесі, грамматикасы жаппай қолданылды. Алтайда, Үрімжіде, Шәуешекте қазақ тілінде газеттер шыға бастады. Қазақ мектептері жаппай ашылды. Содан кейін, яғни азаттықтан бастап Шыңжаң қазақтарының тілі, жазуы бүкіл Қытай бойынша тіл-жазуы сақталып қалған 5 ұлт қатарында саналған мәртебеге ие болды. Өз алдына баспасы, газеті, радиосы болды. Пекинде «Ұлттар» баспасының қазақ редакциясы, Шыңжаң халық баспасының, қазақ редакциясы құрылып, әр салада қыруар кітап, журналдар шыға бастады. Шыңжаңда аз ұлттар тіл-жазуына басшылық ететін арнайы орган құрылып, жұмыс істеді. 1954 жылы А.Байтұрсынұлы әліппесі негізінде толықтырылған «Қазақ тілінің емлесін дұрыс қолдану ережесі» жарыққа шықты. Осы кезеңдегі оқу-ағарту, ғылыми-техника, мәдениет т.б. салалардағы дамуда, әрине, тіл-жазудың ерекше орын алғандығы даусыз.

Өкінішке қарай, бұл кезеңнің кейбір көлеңкелі жақтары да орын тепті. 1950 жылдардың соңғы кезінде кейбіреулер – славян жазуына көшуді ұсынды, бұл пікір едәуір қолдау тапты. Олардың көздегені сол кездегі ауқымға ілесіп, тұтас қазақ жазуын бір арнаға көшіру болса, енді бір жағынан шеттен кірген атау-терминдерді сол қалпында бұзбай жазу еді. Бұл, әрине, іске аспайтын нәрсе еді. Өйткені Шыңжаңдағы ұлттардан ұйғыр, қырғыздардың тіл-жазуын да ескерусіз қалдыруға болмайды. Ал термин саласында өте сорақылық орын тепті. Баспасөзде, ақпарат құралдарында, радиода жалпы халық ұға бермейтін, дыбыстап дәл айта алмайтын жат терминдер көбейіп кетті. Мысалы: оппортунизм, председатель, революция, ревизионизм т.б.

60-жылдардың соңында қытай жазуын дүние жүзілік жазу ауқымына сай латын жазуына көшіру мәселесі алға қойылды. 1959 жылы қазақ тілінің жазуы жасалды да славян жазуы мәселесі тоқтап қалды. Ал үшінші кезең, яғни 1962 жылдан бастап Шыңжаң қазақтары тілінде тоқыраушылық пайда болды. Бұл ұзақ уақытқа созылды. Түрлі себептерге байланысты бүкіл қазақ арасына кең жалпыласып кетпеді, тек баспасөз, ақпарат құралдарында, оқу орындарында, мектептерде ғана бір мезет өріс алды. Іс басындағы мәнсап иелеріне латын жазуымен жұмыс жүргізу тым қиын соқты. Ең сорақылығы біздің фонетикалық дыбыс заңдылығымызға үйлеспейтін ханзу әріптерінен гһ, сһ, һ әріптерінің тықпалап енгізілгендігі болды. Сонымен ұлттық тілдің жазу заңдылығы өрескел бұзылды.

Сонымен 1960 жылдардан басталған әсіре солшылдықтың және мәдени революцияның кесірінен тіліміз дамымай, шұбарланып, тоқырау күйінде қалды. Өзімізде баламасы бола тұрса да, қытай тілінің термин-атаулары тықпаланды. Тіпті де сорақылығы кейбіреулеріне қазақ тілінің қосымшаларын жалғамауды ұсынған әсіре солақайлар да болды.

Төртінші кезең – қайта даму кезеңі 1980 жылдардан басталып, қазірге дейін жалғасып келеді. Осы жылдардан бастап жаңа өзгерістер, соны нәтижелер болды. Алдымен латын жазуына көшудің шарт жағдайы толық пісіп жетілмегендіктен 1982 жылдан бастап қайта араб жазуына көшті. Емле ережесі, емле сөздігі, қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің 1 томы, т.б. тілге қатысты кітаптар арт-артынан жарық көрді.

Зерттеу жұмысымның өзі қытай қазақтарының тілдік ерекшелігі болғандықтан, бір байқағанымыз қытай қазақтарының тіліндегі қолданылып жүрген кейбір сөздер әдеби тілдегімен бірдей. Ерекшелігі тек құрамындағы кейбір сөздер азды-көпті грамматикалық өзгешеліктерге ұшыраған. Мысалы: диалект: бүліншілік салу - әдеби: бүлік салу; шеке қарау – шекеден қарау; езіп малтау – малтасын езу; көзайдан болу – көзайым болу т.б. (Терминологиялық хабаршы, 2004, № 2. – 23-27 б.)

Бұл жерде ғалым қысқа да нұсқа қытай қазақтарының тіліне мән Бере отырып, олардың тіліндегі ерекшеліктерді айта кеткен.

Қытай қазақтары тіліндегі жергілікті ерекшеліктер жайында Қытайдағы ғалымдар экспедициялық зерттеулер жасап, ол жайында ой-пікір айтқан ғалымдар қатарына Шынжаң тіл-жазу комитетітінің профессоры Ли Сынды, Пекиндегі ұлттар университетінің профессоры Гың Шыминді, батыс ұлттар институтының ғалымы Уаң Лизыңды, Пекин ұлттар университетінің доценті Чын Янянды, Шыңжаңдағы тілші ғалымдардан Оқабай Тойынбайұлын, Омарқан асылұлын, Шыңжаң университетінің профессоры Мерқан Кемелқанұлын және Шынжаң қоғамдық ғылым академиясының аға зерттеушісі Жақып Мырзақанұлын, Шыңжаң тіл-жазу комитетінің доценті Нұрғабыл Солташарұлын, зерттеуші Тұрсын Мұқашұлын атауға болады.

Ш.Сарыбаевтың, Ж.Болатовтың және Б.А.Бафиннің бірқатар мақалаларында сөз болған. Қытайда тұратын қазақтардың тілі тек жекелеген мақалалар түрінде ғана көрініп келеді. Ол жайында бұл мәселе қытай тілші ғалымдарының да назарынан тыс қалмаған. Бұл мәселенің зерттелуі жаңа Жоңго (КНР) құрылғаннан кейін, ХХ ғасырдың 50-ші жылдарында Қазақстанда өріс алған қазақ тіл білімінің диалектология саласының ғылым ретінде қалыптасуымен тікелей байланысты дамыды. Кейіннен Қытайдың өзінің ішкі саяси өміріндегі өзгерістерге қатысты кей жылдар бойы үзіліп барып, 80-ші жылдардан кейін қайта жалғасын тапты.

Алайда бұл зерттеулер біртұтас емес, шашыраңқы түрде қарастырылған. Әрине, мұның өзіндік себептері жоқ емес. Алдымен зерттеп отырған ғалымдардың барлығы да сол өлкенің тілдік өкілдері. Қалай дегенмен де, осындай азды-көпті кемшіліктеріне қарамастан, бұл зерттеулер қытай қазақтары тілін зерттеу саласында өте құнды болып табылады.

Ал ендігі бір үлкен мәселе, ол С.Мұстафаұлының жоғарыда аталған еңбегіне қысқаша тоқталсам. Жалпы алғанда, Қытайдағы қазақтар негізінен Қытайдың батысындағы ШУАР-ға қоныс тепкен. Соның ішінде, Іле қазақ облысы (Іле, Алтай, Тарбағатай аймақтары) Санжы дүңган обл. Үрімжі қаласы, Құмыс аймақтарына шоғырланған.

Қытай қазақтары тіліндегі диалектілік фразеологиязмдерді зерттеуші Мұстафаұлы Серік әдеби тілден мынадай белгілермен ерекшеленетіндігін көрсетеді.

• Құрамында этимологиялық жағынан терең талдауды қажет ететін түсініксіз сөздер көп кездеседі: марқадам таппау «пайда көрмеу», итпелеуінде отыру «біреудің дегеніне көну» т.б.

• Әдеби тілдегі жай тіркестер бұл өлкеде белгілі бір себептерге байланысты бейнелі сипат алып, тұрақты тіркеске айналған. Мысалы: қалпақ кию «кінәлі болу», есік ашу «достасу», шегара ажырату «өштесу» т.б. (Бухарева. 13-14 б.)

Қытай қазақтары тіліндегі ДФ-терді ауқымды бір бөлігі Қытайдағы тарихи, саяси оқиғалармен тікелей байланыста қалыптасқан. Ондай ДФ-тер Қытайдағы қазақ халқының көне тарихынан хабар береді. Мысалы: шығанға шыққан тіркесі бүгінде «аса қу, әккі» мағынасында қолданылса, шығаннан шыққан тіркесі әелден асқан, озған адам» мағынасында қолданылады. Осы тіркес ежелгі Шынжаң қазақтарының сыртқы жағынан Қытай патшалығына қарап келсе де, ежелгі қазақ заңдарына сүйеніп жасаған заң ережелеріне қатысты қалыптасқаны байқалады. Осы заң ережелері бойынша айыптыдан қылмысының салмағына қарай айып алынады. Егер ұры айыпты төлей алмаса, ауылы, тіпті кіші рулары төлейді. Айыпкер ұрлығын қоймай қайталай берсе, оның туыстары «бұл енді бұдан былай өлсе құңсыз, сатса пұлсыз, кісі өлтірсе, құн бермейміз, кісіден өлсе, құн алмаймыз» - деп жариялайды. Осындай жариялаған адамды халық «шығаннан шыққан» деп атаған. Сол секілді перде артында тұру «жасырын нұсқау беру», есік ашу «шетелдер мен беттік байланыс орнату» сияқты тіркестер қытай халқының тарихындағы елеулі оқиғалар мен қоғамдық өзгерістерден мәлімет береді.

Бірсыпыра фразеологизмдер көнеден қалған қару-жарақ атауларына қатысты жасалған. Мысалы: жасырын жебе ату «жасырын қастасу», найза ушын қарату «соқтығу». Запқының тасындай зырқырау «тез, асығыс жүру» деген тіркестегі запқы - көне қару аты.

Қытайдағы қазақтар тіліне әсер етіп отырған тілдің ең көлемдісі - әрине, қытай тілі екені даусыз. Оның кейбірі дыбыстық жағынан қазақ тіліне бейімделіп, бүгінде өз тіліміздің құндылығына айналғандары да жоқ емес. Оған – жамбыл, жамбы. даң сөздерін мысалға келтіруге болады. Мысалы: ақшаң жоқ болса, жамбылга барма. Қытай тілінде: уа теп - мекеме, кеңсе мағынасында қолданылады. Осы сөз дыбыстық жағынан өте ерте замандардан-ақ қазақ тілі болып табылары даусыз. Тіркесу тәсілі жағынан ерекше боп көрінгенімен, ұйғыр, тілі әсерінен қалыптасқан фразеологиязмдердің құрамындағы сөздер қазақ тілі үшін төл сөздер болып табылады. Мысалы: бедел табу «абыройлы, сыйлы болу», ауыз бузу «жаман сөз айту». Кейбір тіркестерде ұйғыр сөздері өзгермей алынады. Мысалы: қыжалат болу «қынжылу», диқәт қылу «назар аудару» т.б.

Қытай қазақтары тіліндегі қолданылып жүрген ДФ-тердің табиғатын түсіну үшін оның лексикалық құрылымына көңіл бөлінген. 1. Қытай қазақтары тіліндегі жалпы халықтық лексикадан жасалған диалектілік фразеологизмдердің бірқатары әдеби тілде де кездеседі. Алайда, бұл аймақта ол тіркестердің құрамы түрлі лексика-семантикалық өзгеріске ұшыраған. Мұндай фразеологизмдердің көбі сол тұрғылықты халықтың жергілікті әлеуметтік, экономикалық ерекшеліктеріне сай жасалғандығы байқалады.

Үстеу мәндес ДФ-тер іс-әрекеттің қалай орындалғанын бейнелей, әсірелей жеткізеді.

Қоламта басқан тауықтай болу «тыпырлап асып-сасу, зыр жүгіру, жанталасу»; баладан бұзылған аттай болу «жаман әдетке бой үйретіп қалған, оғаштық, сөлекеттік жасау»; бет екі сөйлесу «бетпе-бет сөйлесу», мысалы: Жолдыбай естуінше, бет екі сөйлескен Адамы болмаған қалпын құратпай /айту, жеткізу/ «өзгертпей, сол қалпында». Кенжеғазы Гүлсімге байланысты оқиғаның қалпын құратпай, өз жауапкерлігін де жасармай ағынан аңтарылып, ақыл сұрады ой жобамен айту «мөлшерлеп, шамамен айту». Лұтпұлланың ой жобамен айтқан екі ауыз сөзі Жамшидінге тіпті басқаша сезілді тізгін ұшында «тез, дереу, қолма-қол», өлім хабарын тізгін ұшында жеткізді боғын суытпай «тез, уақыт өтпей», мысалы: Болды десе боғын суытпай тус жылыта салайық, - деді

Енді бір тіркестер бір істі оңай, үйреншікті орындалуын сипаттай көрсетеді. Мысалы: қолының ұшында жасау «оп-оңай, тез жасау», шырапасын шыр айналдыру «қолынан еркін келу, баптап орындау». Қимыл сын үстеу мәндес фразеологизмдердің ендігі бір түрлері мағыналық жағынан түрліше болып келеді. Мысалы: суықтың масағы қалғандай «үсік әкетіп бара жатқандай», күшігін аузымен тасығандай «мейірімді қарау», күрік болған тауықтай «бұғып қалу, бой көрсетпеу»; қаңбақ қағып бірге өсу «жастайынан бірге ержету, тұрмыстың тауқыметін бірге көріп өскен». Қытайдағы қазақтар тілінде қолданылатын «жалаңаяқ дәрігер» яғни, «ауыл аймақты аралап жүріп емшілікпен айналысатын дәрігер мағынасына тоқталайық. Осы тіркес бүгінгі таңда дәрігер атауына айналып кеткенімен, ондағы образдылық солғындағанымен, бейнелігін мүлдем жоймаған. Сол секілді ұзатылған қызға қатысты «ат байлар» тіркесі қолданылады. Әдетте, жалпыхалықтық тілде «ат байлар» деп ұлды атайды. Ал, бұл өңірде ұзатылған қыз жұрты келешек сенің барар үйің, ат, байлар қазығың деген мағынада бейнелі айтылса керек.

Мысалы: Ол тумай қалғыр, осымен бірге туып па еді, күйегі түскірдің күйегі бірге тускен екен де! (КК-151-б.), талағың түскір! (жыжынын бауыры). Бұл мақал жылқы малына қатысты қолданылады қоғамың қатқыр! Бұл жалпы мал атаулыға қатысты қолданылатын қарғыс түрі. Қарғыс түрлерімен бірге мұнда алғыс, бата, жақсы ниет, тілек тілеу мағынасында жасалған ерекше фразеологизмдер де кездесті. Мысалы: Мемелің қайтпасын!, Өнерің өрісті болсын! Бұл алғыстар әдетте, жаңа талаптанған, өнерлі жастарға қаратылып айтылады.

Әдеби тілдегі ашулану, кею мағынасын беретін «тас-талқан болу» тіркесінің осы өлкедегі халық тілінде құны-перен болу, дода болу, битке пышақ суыру, бықы-тықы болу, от алып қопага түсу секілді қатар толықтыра алады.

Қорыта келгенде,біріншіден Қытай ғалымдары белгілі бір аймақтағы қазақтар тілінің ерекшелігін сол аймақтағы қазақтар тілімен салыстыра зерттеген.Бұл бізге мынаны байқатады,яғни тағы бір қазақ әдеби тілінің пайда болуын.Ал,екіншіден С.Мұстафаұлының еңбегін айта кеткен жөн,өйткені бұл зерттеуші тек тұрақты сөз тіркесіне көңіл бөлген.