дәріс. Кеңестік мемлекеттік құрылыс үлгісінің жүзеге асырылуы

4 дәріс. Кеңестік мемлекеттік құрылыс үлгісінің жүзеге асырылуы

1. 
   Қазақстандағы индустрияландыру және қазақ қайраткерлерінің көзқарасы.
   
2. 
   Қазақстандағы ұжымдастыру: қарқыны, мерзімі, әдістері.
   
3. 
   Қазақстанды жаппай қуғын-сүргін. Халықтарды еріксіз депортациялау.
   

1. 1920-жылдардың орта шенінде Кеңестер Одағында социализм орнату доктринасын жүзеге асыру науқаны басталды. Оның басты буындары ретінде мына үш шараны жүзеге асыру көзделді: индустрияландыру – елді аграрлы елден өнеркәсібі дамыған, индустриялы елге айналдыру, ауыл шаруашылығын ұжымдастыру – жеке, ұсақ шаруа шаруашылықтарын біріктіру негізінде социалистік ұжымдық шаруашылықтар құру, мәдени революция – сауатсыздықпен күрес, білім беру, ғылым және мәдениет жүйесін құру.

1925 жылдың 18-31 желтоқсаны аралығында өткен БК(б)П XIV съезі елде индустрияландыру жоспарын жүзеге асыру міндетін жүктеді. КСРО-ның экономикалық тәуелсіздігі мен қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету үшін алдыңғы қатарлы дамыған капиталистік елдерді барынша «қысқа мерзім ішінде қуып жету», елді индустриалды державаға айналдыру міндеті қойылды.

Қазақстанда индустрияландыру саясатын жүзеге асыру барысы елдің орталық аудандарымен салыстырғанда өте күрделі жағдайда жүргізілді. Оның өзіндік себептері бар еді. Ең алдымен, Қазақстанның отар ел болуы себепті әлеуметтік-экономикалық жағынан артта қалушылығы (құрал-жабдық, техниканың ескі болуы, ақшалай қаржы тапшылығы, білікті мамандардың жетіспеушілігі, құрылысшылар үшін тиісті әлеуметтік жағдайлардың ескерілмеуі, т.б.), екіншіден, республика аумағының геологиялық тұрғыдан аз зерттелуі. Қазан төңкерісіне дейін-ақ өлкенің бай қоры бар кен көздері туралы мәліметтердің жеткілікті болуына қарамастан, кеңес өкіметіне дейін жер аумағының 94%-ы мүлде зерттелмеген еді.

Қазақстандағы социалистік индустрияландыру саясатының бағыттары мен механизмдері төңірегінде пікір айтушылар қатары бірнеше топқа бөлінді.

Орталықтың саясатын бұлжытпай орындап отырған Ф.И.Голощекин (1925 - 1933 жж.) Қазақстанда ұсақ және орта өнеркәсіпті, негізінен ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін кәсіпорындарды дамытуды, республика өнеркәсібінің шикізаттық бағытын қалыптастырудың қажеттілігі мен дұрыстығын насихаттап, оны жүзеге асыруға белсене кірісті. Оны О.Исаев, Қ.Сарымолдаев сынды белсенділер қолдады.

Саяси қайраткер С.Сәдуақасов бұл ұстанымға ашық қарсылық танытты. Ол республика экономикасының кешенді даму жолын қолдады. Ол «... қай жерде тері болса, сол жерде тері зауыттары, қай жерде жүн болса, сол жерде жүн жуу және шұға фабрикалары салынсын», - деп республика өнеркәсібін кешенді түрде дамытуға шақырды. Әрине, бұл өнеркәсіптің түсті металл, мұнай, т.б. салаларына да қатысты еді. С.Сәдуақасов республикадағы айтулы қиындықтарға қарамастан барлық жағдайлар мен мүмкіндіктердің бар екендігін дәлелдеуге тырысты.

Егер 1928-1929 жылдары өлкенің жер қойнауларын 50 партия зерттеумен айналысса, 1931 жылы олардың саны 140-қа жетті. Геологиялық зерттеулер ірі жаңа кен көздерін ашуға мүмкіндік берді. 1928 жылы Қоңырат, 1930 жылы Бозшакөл, Жезқазған мыс кендерінің, Кенді Алтай, Қаратау мен Жоңғар Алатауы тауларында қорғасынның 1931 жылы Атасу темір кенінің, Ақтөбе облысында хромит және никель кендерінің, фосфориттің қоры мол көздері ашылды. Орал-Ембі аумағында жаңа мұнай көздері табылып, Қарағандының тұтас көмірлі аймақ екендігі анықталды. Кейіннен Қ.И.Сәтбаев айтқандай «Қазақстан КСРО-да және дүниежүзінде шикізаттың маңызды түрлерінің сан алуандығы бойынша жетекші орынға ие» болды.

1920 жылдардың екінші жартысы және 1930 жылдары, яғни Ұлы Отан соғысы қарсаңында Республикада орасан зор жұмыстар атқарылды.

Өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі 1940 жылы 1913 жылмен салыстырғанда республика бойынша 7.8 есеге жетіп, Қазақстан жекелеген республикалардан жоғары тұрды: Молдавия – 5.8, Әзірбайжан – 5.9,

Өзбекстан – 4.7, Түркіменстан – 6.7, Украина – 7.3.

Сол кездегі КСРО-ның басқа орталық аудандарымен салыстырғанда қалыптасқан күрделі жағдайға қарамастан Қарағанды көмір алабы, Балқаш мыс балқыту, Шымкент және Ертіс қорғасын зауыттары, Жезқазған, Қоңырат, т.б. кен орындары, Ембі мұнай кәсіпшіліктері, Түрксіб, Гурьев-ҚандыағашОрск, Ақмола-Қарталы, Илецк-Орал жолдары салынды.

Ауыр өнеркәсіп, оның мұнай, көмір және түсті металл түрлерін өндіруде Қазақстан одақта шешуші маңызға ие болды. Көмір өндіруде Кузбасс пен Донбасстан кейін үшінші орынды, мұнай өндіруде Ресей мен Әзірбайжаннан кейін үшінші орынды иемденсе, түсті металл өндіруде екінші орынға шықты. 1939 жылы Қазақстан одақ бойынша қорғасынның 73,9%-ы, мыстың 54%-ы, мұнайдың 20%-ын өндірді.

1928-1940 жылдары республиканың теміржол жүйесі 50%-ға артып 6 581 км құрады. Ұзындығы 1 445 км құраған алып құрылыс – Түрксіб те осы жылдардың жемісі.

Дегенмен, Орталық алғашқы жылдардан-ақ Қазақстан өнеркәсібінің дамуына шикізаттық бағыт берді. Негізінен «А» тобына, яғни өлкенің бай табиғи көздерін игеруге, көмір, мұнай және түсті металдардың өндіруші салаларын ғана дамытуға басымдық берілді. Ал «Б» тобы, яғни машина, прибор, станок жасау салалары, жаңа технологияларды игеру мүлдем назардан тыс қалды. Орасан зор табиғи байлық көзінің орталығы болуына қарамастан, жергілікті мамандарды даярлауға да жеткілікті мән берілмеді, бұл мәселеде орталық қаржыны «үнемдеуді» көздеді. Есесіне 1931-1940 жылдар ішінде 559 мың адам КСРО-ның орталық аудандарынан көшіріліп әкелінді.

2. 1927 жылдың 2-19 желтоқсаны аралығында өткен БК(б)П XV съезі ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру міндетін қойды. Съезд өз қарарында «ауыл шаруашылығы еңбегінің қоғамдастырылуын барлық жерде қолдай отырып, шашыраңқы ұсақ шаруа шаруашылықтарын ірі өндіріс арнасына біртіндеп көшіруді» міндеттеді. Дегенмен, бұл науқанның мерзімі мен қарқыны, әдістері мен формалары туралы мүлдем айтылмады.

Сол себепті де 1929 жылдың желтоқсанында Жер Халық Комиссары Я.А. Яковлев басқарған арнайы комиссия құрылды. Бірнеше түзетулерден кейін Саяси бюро Я.А. Яковлев комиссиясының жобасын бекітеді. Бұл жоба БК(б)П ОК «колхоздастыру қарқыны және мемлекеттің колхоздастыру құрылысына көмектесу жөніндегі шаралары туралы» қаулысы түрінде жарияланды. Қаулыға сәйкес Қазақстан ұжымдастыруды (көшпелі және жартылай көшпелі аудандарды қоспағанда) 1932 жылдың көктеміне аяқтауы тиіс болды.

Жергілікті шенеуніктер жоспарды орындауға құлшына кірісті. Республиканың аудандары мен округтері өзара жарысқа түсті. Ұжымдастыру науқаны қарқынды түрде жүргізілді. Егер 1928 жылы ұжымдасқан шаруашылық не бәрі 2%-ды құраса, 1930 жылдың 20 ақпанында 35,3%-ға жетіп, 1931 жылдың қазанында 65%-ды құрады.

Деректердің көрсетуінше, ұжымдастыру науқаны қарапайым заңдылықтар мен еріктілік принциптерінің дөрекі бұзылуымен сипатталды. Ұжымдастыруға оң пейіл танытпағандарға қарсы түрлі «тәрбиелік» шаралар қолданылды. Мәселен, сайлау құқығынан айыру, тұрғылықты жерінен басқа жаққа көшіру, қамау, тыр жалаңаш шешіндіріп аязға үсіту, ұрып-соғу, т.б.

БК(б)П ОК-нің 1930 жылғы 5 қаңтардағы қаулысына сәйкес шаруаның қолында қалған қажетті тұтыну мұқтажын қамтамасыз ететін ұсақ жеке меншігі де (сауын және ұсақ мал, құс, жеке ауласындағы бау-бақша) «жаппай қоғамдастыру» ұранына ілінді.

Осылайша билік шаруаға үлкен соққы беріп, оларды «өмір сүру құралдарынан» айырды. Бұл «шаруа шаруашылығының жойылу» үрдісіне алып келді. Кейбір аймақтарда, мәселен, Петропавл және Қостанай округтерінде село халқының 25%-ы қалаға көшуге мәжбүр болды. Тек өз аудандары мен округтерінен ғана емес, тіпті республика, КСРО шегінен тыс Қытай, Иран, Ауғанстанға көшу кең өріс алды. Деректерге сүйенсек, күштеп ұжымдастыру жылдары 1 030 мың адам шетке көшіп кеткен.

Кей жағдайда мал өсіретін аудандарда қоғамдастыру шаралары тіпті шектен шықты. Қазөлком Пленумының бір шешімінде «мал өсіретін және малға қоса егін өсіретін аудандарда басты назар ауыл шаруашылығы артельдеріндегі барлық тауарлы-өнім беретін табындарды толық қоғамдастыруға бағытталуы тиіс» деп жазылды. Осындай «ұсақбуржуазиялық меншікке большевиктік шабуыл» нәтижесінде 1932 жылдың ақпанында Қазақстандағы колхозшылардың 87%-ы және жеке иелігі бар шаруалардың 51,8%-ы өз малдарынан толық айырылды.

КСРО ОАК мен ХКК-нің 1930 жылы 1 ақпанда қабылдаған «Жаппай ұжымдастыру аудандарындағы ауыл шаруашылығын социалистік қайта құруды нығайту және кулактармен күрес шаралары туралы» қаулысына сәйкес ауқатты шаруа қожалықтарына қарсы ашық террор басталды. Шаруа қожалықтарынан бай-кулактарды бөліп алып, оларды тап ретінде жою жүзеге асырылды. Осы шаралардың жүзеге асырылуы барысында жазалануға белгіленген топтармен қатар сол үкім шығарылып, жазаға тартылғандар арасында орташалар, тіптен кедейлер де болған. 1928-1929 жылдары байкулактар есебіне алынып жазаға тартылғандар, яғни қудаланғандар есебі 54 625 болды. 1931 жылы 5 500 шаруа бай-кулак ретінде аласталды.

Елде жаппай террор күшейе түсті. 1932 жылдың 7 тамызында «Мемлекетік кәсіпорындардың, колхоздар мен кооперативтердің және қоғамдық (социалистік) меншіктің мүліктерін қорғау туралы» заң қабылданды. 1933 жылдың қаңтар айында БК(б)П ОК-нің Пленумында Әділет Халық комиссары Н.Крыленко осы заң қолданысқа енгеніне бес ай толмай жатып елде 54 645 адам сотталып, 2 110 адамға ең жоғарғы жазаға үкім шығарылғанын мәлімдеді.

Бүкіл елдегі сияқты Қазақстанда да шаруалардың бас көтерулері өрши түсті. Оның ауқымының қаншалықты болғандығын 1930 жылдың 31 наурызында Қазақ өлкелік комитетінің Сталинге жолдаған жеделхатынан байқауға болады. Онда «жазалау операцияларына тұрақты әскери құрамаларды пайдалануға» рұқсат сұрайды. Толық емес деректер бойынша 1929-1931 жылдар ішінде Қазақстанда 372 шаруа көтерілістері болды.Ең ірі қақтығыстар Бетпаққара, Созақ, Ырғыз, Қазалы, Қызылқұм, Қармақшы, Ақсу, Сарқан, Шұбартау және т.б. аудандарда өтті.

Күштеп ұжымдастыру мен отырықшыландыру науқаны малдың жаппай қырылуына алып келді. 1930 жылы Торғай облысында 1 млн бас малдан 98 мың, Әулиеата уезінде 500 мың бастан 7 мың, 1933 жылы Шұбартау ауданында 98 мыңнан 917 бас мал қалған. Жалпы Қазақстан бойынша 40 млн бас малдан 4 млн ғана мал қалды.

Ұжымдастыру қазақ ауылдарын өртше жайпап өтті. Мәселен, Оңтүстік Қазақстан облысының Түлкібас ауданында 1934 жылдың 1-жартысында колхоз мүшелерінің 99,8%-ның және жеке иеліктердің 93,4%-ның бірде-бір жылқысы, 74,9 және 82,1%-ның бірде-бір сиыры қалмады.

Күштеп ұжымдастырудың ауыр зардаптары Қазақстанда 1932-1933 жылдардағы ашаршылыққа, орасан зор адам шығынына алып келді. Тарихшыдемографтар аштықтың, түрлі аурулардың және соның салдарынан табиғи өсімнің бұзылуы есебінен 2 млн астам халық құрбан болды деп есептейді.

3. Егер 1920 жылдардың орта кезіне дейін большевиктер Алаш зиялыларына қарсы күресте әртүрлі айыптаулармен ғана шектелсе, одан кейінгі кезеңде ол қатал жаппай саяси қуғынға ұласты.

1928 жылдың аяғында қазақ зиялыларының бір тобы және Алашорда қайраткерлері А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М. Дулатов, Ж. Аймауытов, Х. Ғаббасов және т.б., барлығы 44 адам қуғындалып, тұтқындалды.

1930 жылдың қыркүйек-қазан айларында ұлт зиялыларының екінші бір тобы (40-қа жуық адам), құрамында Х.Досмұхамедов, Ж.Досмұхамедов, М. Тынышпаев, Ж. Ақпаев, Ә. Ермеков және өзге де зиялы қауым өкілдері тұтқындалды.

Болшевиктік тәртіп нығайған сайын қоғамдық өмірді толық бақылауға алу күшейді. Жаппай қуғын-сүргінді ұйымдастыру үшін большевиктер социализм жеңісі күш алған сайын тап күресі шиеленіседі деген тұжырымды желеу етті.

Жаппай репрессия толқыны Қазақстанды да қамтыды. Қазақстанда бір жылдың ішінде үш іс қарастырылды. Олар Үржар, Пресновка және Қарағандыдағы «контрреволюциялық ұлтшыл-фашистік залалды ұйымдардың» істері болды. Ең алғашқы іс Қарағандыдағы сот ісі еді. Ондағы айыпталушылар тізімінде округтік партия ұйымының хатшысы М. Гатаулин, мүшелері А. Асылбеков, Н. Нұрсейітовбар. Гатаулин 1932 жылы Сталинге жазылған «Бесеудің хаты» авторларының біреуі еді. Олар 1937 жылы қарашада өткен сот процесінде өздерінің «Мәскеудегі «троцкистік орталықпен» қалай байланыс орнатып, олардың тапсырмасын Қазақстанда қалай жүзеге асырғандарын» мойындады.

Партия кеңес қайраткерлерінің тізімін Н. Нұрмақов (БОАК президиумының хатшысының орынбасары), Т. Рысқұлов (РКФСР ХКК төрағасының орынбасары) Мәскеуде ұсталып бастаса, кейін ол тізімді Қарағанды облыстық атқару комитетінің төрағасы А. Асылбеков, Қарағанды облыстық партия комитетінің екінші хатшысы Н. Нұрсейітов жалғастырды. Өлкенің партия және кеңес қызметкерлерін айыптап жауапқа тарту шаралары нәтижесінде көрнекті қайраткерлер: К. Сарымолдаев, У. Кұлымбетов, Г.Тоғжанов, А. Лекеров, А. Розыбакиев, Ж. Садвакасов, И. Құрамысов жәнет.б. ұсталып ату жазасына немесе лагерлерге ұзақ мерізімге айдалды.

Жаппай репрессия саясаты нәтижесінде қазақ халқының ең таңдаулы азаматтары, тіпті, олардың ішінде кеңес өкіметін орнатуға қатысқан А. Айтиев, С. Арғыншеев, Т. Рысқұлов, Н. Сырғабеков сияқты қайраткерлер де атылып кетті.

Жалпы сталиндік қуғын-сүргін көлемі әлі толық анықтала қойған жоқ. Кей деректерде 1937-1938 жылдары қазақстандықтардың 44 мыңы түрмелерге түсіп, 22 мыңы атылды десе, басқа деректер 1930-1950 жылдары 100 мыңнан астам адам репрессияға ұшырады, оның ішінде 20 мыңнан астамы атылғанын айтады.

Большевиктік жаппай репрессия жылдары жекелеген адамдар ғана емес, тұтас халықтар да қуғын-сүргінге ұшырап, жазықсыз жапа шекті.

Ресейлік ғалым П.Поляннің пікірінше, КСРО-да он халық жаппай депортацияға ұшырады. Олар кәрістер, немістер, финн-ингерманландықтар, қарашайлар,калмықтар, ингуштер, шешендер,балкарлар, Қырымтатарлары және түрік-месхетиндер.

КСРО ХКК 1936 жылдың 28 сәуіріндегі қаулысы негізінде батыстан 35 820 поляк депортацияланды, олардың 35 739-ы, яғни 99,8%-ы Қазақстанның солтүстік облыстарына қоныстандырылды. Ал КСРО ХКК-і мен БК(б)П Орталық комитетінің 1937 жылдың тамызындағы бірігіп шығарған «Корей халқын Қиыр Шығыс өлкесінің шекаралық аудандарынан көшіру туралы» қаулысына сәйкес 172 мың кәріс Қиыр Шығыстан көшіріліп, олардың 95 421-і Қазақстанға қоныстандырылды.

1941 жылдың 28 тамызында КСРО Жоғары Кеңесі Президиумының Бұйрығымен Поволжьеде Неміс Автономиялық Республикасы жойылып, 367 000 неміс шығысқа, негізінен Коми, Орал, Қазақстан, Сібір және Алтайға депортацияланды.

1943-1944 жылдары шешен, ингуш, қарашай, балкар, қырым татарлары, ноғай, түрік-месхетиндер, грек, т.б. Кавказ халықтарын күштеп қоныс аудару жалғасты.

Осы жылдары Қазақстанда бірнеше лагерь бөлімдерін біріктірген ГУЛАГ-тың КСРО-дағы ең ірі лагерьлерінің бірі – Карлаг пайда болды.

Осылайша 1920 жылдардың аяғы - 1930 жылдары әкімшіл-әміршіл большевиктік тәртіп қоғамдық-саяси өмірдің барлық саласында бақылауын орнатты.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   «Әкімшіл-әміршіл басқару жүйесі», «казармалық социализм» түсініктерінің басты белгілері ретінде нені айтар едіңіз?
   
2. 
   «Жеделдетілген индустриаландыру», «күштеп ұжымдастыру», «жаппай және саяси қуғын-сүргіннің» себептері неде?
   
3. 
   Халықтарды жаппай депортациялаудың салдарлары қандай болды (депортацияланған халықтар және Қазақстанның тұрғылықты халқы үшін)?