2. Жүйке талшықтары арқылы қозудың өту механизмдері мен заңдылықтары. Жүйке бағаналарындағы оқшауланғанқозуды өткізу механизмдерін түсіндіріңіз
жүктеу/скачать 16,71 Kb.
|
Бб18-03 Жүйке талшықтары арқылы қозудың өту механизмдері
|
2. Жүйке талшықтары арқылы қозудың өту механизмдері мен заңдылықтары. Жүйке бағаналарындағы оқшауланғанқозуды өткізу механизмдерін түсіндіріңіз . Жүйке талшығымен қозудың өту механизмдері. Миелинсіз және миелинді жүйке талшықтарының қозуды өткізу механизмі бірдей емес. Тыныштық жағдайда миелинсіз жүйке талшығы мембранасының ішкі жағы теріс, ал сырты – оң зарядты болады. Мембрананың сыртқы және ішкі беттерінің арасында электр тоғы өтпейді, себебі мембрананың липидтік қабының электрлік кедергісі өте жоғары. Қозудың дамуы (ӘП) кезінде мембрананың қозған жерінде зарядтың кері өзгерісі (реверсия) нәтижесінде деполяризация байқалады. Бұл жердегі мембрананың Na+ ионына өткізгіштігі күшейеді де, оның сыртқы беті теріс зарядталады, ішкі беті оң зарядты болады. Содан кейін осы қозған жерде қозудың реполяризация кезеңі басталады, бұл К+ иондарының сыртқа шығуымен байланысты. Осылай мембрананың қозған жері мен қозбаған жері арасында пайда болған потенциал айырмасы (айналмалы ток – оң зарядтан теріске қарай) жүйке талшығының бойымен жаңа учаскеге қарай үзіліссіз жылжып отырады. Мұндай қозудың (ӘП-ның) миелинсіз жүйке талшықтары мембранасының бойымен үзіліссіз өтуі кейбір ет талшықтары мен С-типті жүйке талшықтарында кездеседі. Миелинді жүйке талшығы (А және В типті) мембранасының миелинмен қапталған учаскесі қозбайды, қозу тек Ранвье үзілістерінде дамиды. Қозу (ӘП) пайда болған Ранвье үзілістерінің бірінде зарядтардың кері өзгерісі (реверсия) болады. Мембрананың электрлік-теріс және электрлік-оң учаскелер арасында пайда болған электр тоғы мембрананың көршілес аймақтарында тітіркендіреді. Бірақ қозу жағдайына, тек келесі Ранвье үзілісінің мембранасы келе алады. Қозу пайда болған үзілістің екі жағындағы үзілістер мембранасының Na+ иондарына өткізгіштігі күшейіп, теріс зарядталады, яғни серпініс қозған үзілістен қозбаған үзіліске көшеді (секіреді). Кейде қозу бір үзілістен ғана емес екі үзілістен де секіруі мүмкін. Сөйтіп миелинді жүйке талшығында қозу секірмелі (сальтаторлы) түрде өтеді. Осындай миелинді жүйке талшығымен қозудың секірмелі таралуы оның жылдам өтуін (70-120 м/с) қамтамасыз етеді және оған жұмсалатын энергия мөлшері де аз болады. Шеткі (перифериялық) жүйке жүйесінің талшықтары дәнекертінді қабықпен қапталып біртұтас жүйке бағанасына (жүйке) бірігеді. Бір жүйке бағанасында мыңдаған жүйке талшықтары болуы мүмкін: мысалы, ортаңғы және ет-тері жүйкелерінде шамамен 27-37 мың талшықтар бар. Жүйкенің талшықтары миелинді және миелинсіз, афферентті және эфферентті болады. Табиғи жағдайда жүйкенің әрбір талшығын қоздыратын өзіндік көзі бар (мысалы, эфференттік талшықтар үшін – аксондық төбешік, афференттік – қабылдағыштар). Сонымен қатар, сезгіш және қозғалтқыш талшықтар серпіністерді қарама-қарсы бағытта өткізеді. Жүйкенің жиынтық электрлік белсенділігі, оның құрамындағы қозған талшықтар саны мен солардың электрлік белсенділігіне тәуелді болады. Жүйке талшықтарымен қозуды өткізу заңдары. Қозғыштық және өткізгіштік — жүйке талшықтарының негізгі қасиеттері болып есептеледі. Сондықтан жүйке талшықтары қозуды жүйке жүйесі мен атқарушы мүшелерге қарай өткізеді де, олардың қызметтерін белсенді жағдайға келтіреді. Осы жүйке талшықтарының қозуды өткізу қасиеттерін зерттеу нәтижесінде бірнеше заңдылықтар анықталған. Жүйке талшығының анатомиялық–физиологиялық тұтастығы заңы. Жүйке талшығымен серпіндерді өткізу мүмкіндігі тек оның анатомиялық тұтастығы бұзылмағанда іске асады, өйткені жүйке талшығы нейрон денесімен байланыста болғанда ғана өмір сүре алады. Талшық мембранасының кесілуі немесе кез келген жарақаты оның өткізгіштігін бұзады. Сонымен қатар талшықтардың физиологиялық қасиеттері бұзылғанда оның өткізгіштігі де зардап шегеді. Мысалы, жүйке талшықтары қысылғанда, созылғанда, аса жоғары (немесе төмен) температуралық әсерлерге түскенде немесе новокаин және басқада заттармен (хлороформ, эфир т.б.) блокада жасағанда, мембранасының өткізгіштігі жартылай, кейде толық бөгеледі. Мұндай әсерлер (немесе заттар) жүйке құрылымын бұзбайды, тек оның өткізгіштігі, заттың әсері тоқтағанша бұзылады да, одан кейін қайтып бұрынғы қалпына келеді. Жүйкелердің бұл қасиет ерекшелігі клникалық жағдайда көп қолданылады ( новокаиндық бөгеу). Қозуды екі жақты өткізу заңы. Атқаратын қызметі түріне қарамастан, кез келген жүйке талшығы (сезгіш, қозғалтқыш) тітіркендіргішпен әсер еткен жерінен пайда болған қозуды екі жаққа (орталыққа, шетке) қарай өткізеді. Бұл заңдылық тәжірибеде талшықтың екі ұшынан ӘП тіркеу әдісімен дәлелденген. Бірақ тұтас организмде (химиялық түйіспелерде қозу бір бағытта өтуіне байланысты) қозу тек бір бағытта өткізіледі: афференттік талшықпен – шеттен орталыққа, эфференттік талшықпен – орталықтан шетке қарай. Қозуды жеке өткізу заңы. Бір жүйке құрамындағы жеке талшықтар қозуды қатар жатқан талшықтарға жаймай, тек өз бойымен өткізіп, тек өзімен байланыстағы құрылымға (ет талшығына, ағзаларға) тура жеткізеді. Организмдегі жүйкелердің көбісі аралас, бір-бірінен алшақ қашықтықта орналасқан, әртүрлі тіндер мен мүшелердің қызметін реттейтін көптеген жүйке талшықтарынан (сезгіш, қозғалтқыш, вегетативтік) тұрады. Олардың арасындағы миелинді қабығы изолятор ретінде электр тоғын өткізбейді және оның злектрлік кедергісі жоғары болғандықтан, қозу тек жеке талшық бойымен өтеді. Соның нәтижесінде жүйке орталығынан әрбір жүйке талшығы қозуды өз бойымен қозғалтқыш бірлігіне жеткізіп ондағы ет талшықтарын ғана жиырылтады. Жүйке талшықтарының қозуды өткізу ерекшеліктеріне оны тітіркендіргенде көпке дейін қажымауы да жатады. Жүйкенің қажымау себебі оның талшықтарындағы АҮФ-тың қайта түзілуі (ресинтезделуі) өте жоғары жылдамдықта жүреді және лабилдік қасиеті өте жоғары. Қоздырғыш жасуша мембранасының бір бөлігінде пайда болған қозу таралу қабілетіне ие. Нейронның ұзын процесі-аксон (жүйке талшығы) денеде ұзақ қашықтыққа қозуды жүргізудің белгілі бір функциясын орындайды. Жүйке талшықтары бойынша қозуды жүргізу заңдары * Анатомиялық және физиологиялық үздіксіздік Заңы-қозу жүйке талшығы арқылы оның морфологиялық және функционалды тұтастығы жағдайында ғана таралуы мүмкін. * Екі жақты қозу Заңы-нервтің бір бөлігінде пайда болатын қозу пайда болған жердің екі жағына да таралады. Денеде қозу әрқашан жасуша денесінен аксонға таралады (ортодромды). * Оқшауланған жүргізу заңы-нервтің құрамына кіретін талшық арқылы таралатын қозу көрші жүйке талшықтарына берілмейді. Жергілікті және таралатын қозуды өткізу заңдылықтары Электротоникалық потенциал (жергілікті қозу) * жүйке талшықтары бойымен ыдыраумен (декрементпен) таралады, яғни жергілікті жауаптың амплитудасы оның пайда болу орнынан қашықтықтың ұлғаюымен тез төмендейді; * сөну салдарынан жергілікті жауап қысқа қашықтықтарға таралады (2 см артық емес); * жергілікті қозу жасуша энергиясын жұмсамай, пассивті түрде таралады; * жергілікті қозудың таралу механизмі өткізгіштерде электр тогының таралуына ұқсас; қозудың таралуының бұл әдісі электротоникалық деп аталады . Әлеуеті-әрекеттер (ол қозғау) * жүйке талшықтары бойымен өшпей таралады, әсер ету потенциалының амплитудасы оның пайда болу орнынан кез келген қашықтықта бірдей; * әрекет ету потенциалы таралатын қашықтық тек жүйке талшығының ұзындығымен шектеледі; * әрекет потенциалының таралуы-белсенді процесс, оның барысында талшықтың иондық арналарының күйі өзгереді, трансмембраналық ионды қалпына келтіру үшін АТФ энергиясы қажет. * әрекет ету потенциалын жүргізу механизмі жергілікті қозудың таралу механизміне қарағанда күрделі. жүктеу/скачать 16,71 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|