№3 басылым орнына

“САРЫАРҚА” ГАЗЕТІ

“Сарыарқаның” көтерген мәселесі: Алашорда өкіметін құру, қазақ мемлекетін жасау, жоғалған елдікті қайта орнықтыру болды. Сондай-ақ, Алашорданың Семей тобының саяси бағдарламасы да осында басылғанды. Ең бастысы сол кездегі қазақ қайраткерлерінің іс-қимылдарымен де осы газеттен танысуға болатын еді.

“Сарыарқа” газетінде кезінде негізінен ел, жер, халық қамын ойлаған Ә.Бөкейхан, Х.Ғаббасұлы, Ж.Аймауытұлы, Т.Құнанбайұлы, М.Тұрғанбайұлы сияқты арыстардың жүрекжарды еңбектері жарияланып тұрған.

Бұл басылымға басқаларға қарағанда көбірек дүниелерін (өлең, әңгіме, мақалалар) бастырып, белсенді түрде қатысқан Ж.Аймауытұлы ма деген ойға келесіз. Себебі, оның “Сарыарқаның” бірінші нөмірінде “Тұр, бұқара, жиыл кедей, ұмтыл жастар!”, үшінші нөмірінде “Партия” деген мақалалары мен “Ғашықтық” (Абайша), “Жынды”, “Айна” атты шағын әңгімелері мен оқшау сөздері жарияланған.

Жалпы, Ж.Аймауытұлы тамаша ақын, талантты жазушылығымен қатар ойлы публицист те бола білген жан. Олай дейтініміз, 1917 жылы ақпан төңкерісі болып, патша тақтан түскенде ол алғашқылардың бірі болып “Сарыарқа” газетінің бетіне “Тұр, бұқара, жиыл кедей, ұмтыл жастар!” деген мақала жазып, “Жасыратын қылық жоқ – бостандық, теңдік күштіге, жемқорға келген теңдік емес, бұл өзі қара бұқараға, кедейге келген теңдік, қолы жете алмай жүргендерге берілген бостандық”, - деп жар салған болатын. Бұл жерде Жүсіпбек Аймауытовтың да өз туыстары сияқты ақпан төңкерісі деп түсінгені жасыратын емес. Әрине, алдында төңкерістер мектебі жоқ, ұлт азаттық қозғалысынан тәжірибе жинақтай қоймаған. Қазақ жастары, қазақ зиялылары үшін солай көрінуі заңды да еді. Жалпы төңкеріс атаулы азаттықтан гөрі бір партияның, бір ұлттың үстемдігін әкелетінін әлі де жете түсінбей жүргеніміз аз емес.

Бұл жерде Ж.Аймауытұлының ұлтжанды, күрескер, алымды сөз шебері екендігін, Ақпан төңкерісін ілгері айтылғандай түсінген Аймауытов жетекші, халықты соңына ертетін партия қандай болуы керек дегенде зор сауаттылық танытқан оны “Партия”, деп аталатын мақаласынан толық сезінуге болады. Автор сөз басында “партия” деген ұғымға жан-жақты анықтама бере келіп, “басқа жұрттың партиясының негізгі мақсұды қай жолмен болсын, тұрмысын оңдауға тырысу”, ал “біздің қазақтың партиясы бұл партияларға ұқсамайды, өйткені қазақ тұрмысын түзеуге, партия болмайды, - бұл бір; байлар, күштілер бірыңғай, жұмысы кедейлер бірыңғай – одақтаса алмайды, бұл – үш. Ендеше қазақтың партиясы өзге жұрттан оғаш, мақсұды, шегі, тілеуі қиғаш, теріс партия”, - деп тұжырым жасайды.

Жүсіпбек бұл мақаласында қазақтардың іштей тоз-тоз болып партияға бөлінушіліктерінің соңы ешқашан да жақсылыққа апарып соқпағаны, қайта ел ішін бүлдіріп, сүттей ұйып отырған ағайындарды бас жарыстырып қоюын мынадай себептерден деп түсіндіреді:

1.Ескі хүкімет партияны өсірмесе, өшіруге қарқ қылған жоқ; зәлім ұлықтарға құл керек болды; болысты сүйеді, болыс – дәуірлі, ел ішінде шәкене “хан” сықылды болды. Мұндай зор дәрежеге бектік, атақ көксеген қазақ қызықпай тұрмады, малды төге берді.

2.Халықтың надандығы себеп болды. Қара халық көзі жұмулы болып, ас бергенді “мырза” деп, мал шашқанның соңынан ерді де отырды. Кеше көрген қиянатты бүгін тойса ұмыту, өз пайдасын, келешегін болжамау – қазақтың ой-көзінің тарлығынан, надандығынан.

3.Партияға көмек берген нәрсе – қазақтың тұрмысы, кәсіпсіз қолының бастығы. Сарнайын десе, жыны жоқ; ыңқылдайын десе, ауруы жоқ, жаны тыныш отырған қазаққа әңгіме керек; әңгіменің аяғы тамаққа соғады, партия болмай, мол тамақ қайда?.. Бір күн де болса қожаңдап, “мырзаның” үйінде шіреніп, шалқиып отырып ішкен қымыз, жеген ет көкейдегі қайдан кетсін?.

Бұдан біздер автордың халық арасын былғаған партиядан бас тартып, бақытты болашақ үшін күресу қажет деген ниетін ұғамыз. Бұған оның “Партия басыларға баяғыдан бергілері де жетер; енді партия шығарып елдің шырқын бұзбау, жақсылық заманның тілеуінде болып, елге береке келтірер деп сенеміз” – деген сөзі дәлел.

“Сарыарқаның” бетінде Ж.Аймауытұлы сияқты, елдің қамын ойлаушылардың мақалалары аз болмаған. Солардың бірі – Абай атамыздың бел баласы Тұрағұл Құнанбайұлы деп білеміз. Өз әкесінің ақындық өнерін болмаса да, адмгершілік, азаматтық рухын одан әрі жалғастырған Тұрағұл қиын-қыстау бұлыңғыр заманда туған халқының қажетіне жарауға, демеп отыруға күш салған. Оны Тұрағұлдың “Ел қамы”, деген мақаласынан айқын аңғарамыз.

Ол бұл шағын да болса да мәнді де мазмұнды еңбегінде: “Әкем Абай марқұмның:

“Біріңді қазақ бірің дос

Көрмесең істің бәрі бос,” –

деп айтқаны бірсыпыра халықтың ойыңда бар шығар. Аталарымыздың елдікті бірлік пен ерліктің арқасында сақтап ел болып жүргені артына қараған алаштың ұлына мәлім.

Николай тақтан түсіп, мемлекет өзгергелі ескі өкімет пен жаңалықтың парқын жұрт шулап айтып та, жазып та жатыр. Ескі хүкіметті боқтап, жаңаны мақтап, жазары қалған да жоқ. Бірақ генерал Корниловтың бүлігіне қарағанда, біржола қорқыныш болмаса да, ескі хүкіметтің өліп, жаны шықпағанша ұқсап мына қазаққа да ақжарылқап күн туғызып тұрған жаңа хүкіметке қолқабыс көмектің керегі айқын болды. Біз үнемі қоянша бұғып, басқа тисе өлдік деп, қай айғыр қайырса, байталша алдына түсіп, құйрығымызды сипақтатып жүре бермей, қан ағызып, қайрат қылмасақ та, тыныштыққа күшті болып, көмек көрсетуіміз тиіс. Жауға жағасы, досқа опасы жоқ елде қасиет бола ма?”, - деп ашына да, шағына да, шақыра да жазды.

Патшалы Ресейдің отарлау саясаты тұсында шарықтау шегіне жеткен ұлтаралық қатынас арасындағы алауыздық ақпан төңкерісінен кейін де өрши түспесе, өшкен жоқ. Газет бетінде бұл мәселе де кеңінен қамтылды. Себебі, қазақтар өз жерінде отырып, басқаларға тәуелді болды. Бұған сіздер Манан Тұрғынбайұлының “Орыс пен қазақ арасы”, деген мақаласымен танысу арқылы көздеріңізді анық жеткізесіздер:

“Өскеменнің оңтүстік жағындағы Шар өзенінің бойындағы мұжықтардың “қазақтан зиян шегіп жатырмыз” деген арыздары жаңбырдай жауған соң, П.Колтсовпен екеуімізді 6-күнде орыс пен қазақ дауын бітіріп, ажырастыру үшін областной қазақ комитеті мен орыс комитеті шығарды.

Ұзын аққан Шардың бойын өрлей жүріп, мұжық пен қазақ арасындағы дауларын сұрадық. Мұжық қалаларының көбі “дауымыз жоқ” дейді. Арыз берген қалаларға келіп қарасақ, сөздің көбі жалған екен; пішен аман, желінген жоқ, жалғыз-ақ өксікті; 16-жыл қазақ жерін ойып алып, мұжықтарға беруге уағда қылған землемерлер биыл бара алмай қалғандықтан мұжықтар алмақ болса да, қазақтар бермейді, қонып отырады, қыстауларын бұзбайды. Бұл орындарға қазақтар ерегесіп отырған жоқ. Не жаз қонарға, не қыс қорасын саларға жер жоқ болған соң отыр екен. Және де қазақ мұжықтарға қисынсыз көп кесіп берген жайлау, шабындық, күзеуден айырылып, ірге салар жер таба алмай, тау араларында шошиған қораға ие болып қалған.

Мұжықтар жерді көп алып отырса да, мал өсірген қазақтан қара озып асып кеткені көрінбейді. Бәрі де; “Жеріміз жаман, ең көп алған жылы десятинесінен 35-40 пұт қана аламыз”, - деп зарлайды. Шар бойындағы мұжықтардың бәрі бір жолда, бір тұрмыста – айырмасы жоқ. Соның үшін бәріне үлгі етіп Таувин қаласы жайынан жазамын.

Делбегетай тауының күнбатыс жағында, Шардың жағасында Таувин деген мұжық қаласы бар. Бұл қаланың орнағанына 30 жылдай болған. Әуелде бұған арналып кесілген жер: Теріскен, Тума, Ұзынжол, Итқара, Шар екен. Жоғарғы жағында Суықбұлақ деген жерден жоғары бір “неміс орнайды” деп бөліп қойған. Немістен кісі келіп көрген соң, жерді ұнатпай, қайтып ол орынға келмеген. Таувиндер бірнеше жыл отырып байқаған соң жеріміз жаман деп көшуге айналған.

Екіншіден мақала авторының кеңес үкіметінің қазына-мүлік, жер, су жұртқа қылдай бөлініп берілсін деген ұраны туралы: “Большевиктер көсемі Лениннің 2-әмірі – жер, су, өлі құрал (мәшинелер) мен тірі құрал (өгіз, аттар) жер комитеттері арқылы еңбек қуған жұрттарға бөлініп берілсін деген. Бұл үсітімздегі заманда өмір жүзіне орын таба алмайтын, әдемі ғана құр сөз.”

Жалпы осыдан 76 жыл бұрын жазылған материалдардан бүгінгі күннің рухы есіп тұрғандай.

Басылымда бұдан басқа Әлихан Бөкейханның, Шәкәрім Құдайбердіұлының, Сұлтанмахмұт Торайғыровтың және тағы да басқа халқым деп аңыраған бірталай абзал азаматтардың көптеген еңбектері жарияланған.

“Сарыарқа” аттары аталған ойшылдардың қымбат мұраларын елге таныстырумен, бүгінгі ұрпаққа сақтап келуімен құнды.

“БІРЛІК ТУЫ” ГАЗЕТІ

Алдымен “Бірлік туы” газетінің шығу тарихына арналған бірнеше деректерге назар аударалық. Бірінші, 1917 жылдың ақпан төңкерісінен соң Ресейде қос өкімет орнап, өмір мен өлім үшін шайқас жүріп жатқан кезде большевиктер Ресей мен Шығыстың Мұсылман еңбекшілеріне: “Уақытты өткізіп алмаңдар, ғасырлар бойы жерлерімізді жаулап алып келгендерді серпіп тастаңыздар! Ендігі жерде күлге айналған жерлеріңізге олардың тонауына жол бермеңіздер! Өз елдеріңіздің қожайыны өздеріңіз болуға тиістісіздер! Тұрмыс-тіршіліктеріңзді сіздер өздеріңіздің салт-дәстүрлеріңізге сай, өз қалау-ықтиярларыңызға орай құруға тиіссіздер, деп ұран тастайды.

Міне, осындай “Большевиктер ұранымен көңіл демдеген мұсылман орталығы енді шыға бастаған газеттері “Ұлы Түркістан” мен “Бірлік туында” автономия құруға” әзірлік жасай бастағаны тарихтан мәлім”. “Ұлы Түркістан” газеті Орталықтың Мұстафа Шоқайұлы бастаған мүшелерінің қанатының астында шығып тұрса, “Бірлік туы” “Алашорда” қазақ ұлттық партиясының органына айналып, оған осы партия басшыларының бірі Міржақып Дулатов редакторлық етті. Орыс, бұрынғы патша әкімшілігіне және жер-дердегі оның сойылын соғысушыларға қарсылықтың күшеюіне байланысты Түркістан ұлттық саяси партиялары тегіс біріге бастады, деп жазды кезінде өзінің “Мұстафа Шоқай!”.. Ол кім? атты саяси сыпаттамасында белгілі жазушы Әнуар Әлімжанов.

Екінщі, Мұстафа көтерген “Бірлік туы” деген жарияланымның алғы сөзінде: “Негізін Шоқайұлы Мұстафа қалаған бұл газет Ташкент шаһарында 1917 жылдың 24 маусымнан 1918 жылдың сәуір айының ортасына дейін жарық көріп тұрған. Мұны да кеңес өкіметі жапқан. “Бірлік туының” мәдениеті, танымдық, тез ақпар жеткізушілік деңгейі – жалпы сапасы өте жоғары. Салыстыра қарағанда, 1920-1925 жылдары шыққан басылымдардан көш ілгері. Газетке Шоқайұлы М., Болғанбайұлы Қ., Қожанұлы С., Дулатұлы М., Басығараұлы Ж.,Шәрменұлы Е., Майлыұлы Б. Сынды арыстар атсалысқан”, деген деректер келтіріледі.

Үшінші, осы тақырыпқа қалам тартқан шетелдік қандасымыз Дениз Балғаным өзінің ,,Газет неге “Қазақ” аталады?”, атты мақаласында: “1918 жылы 4 наурызда “Қазақ” газеті “Қызыл цензурадан” өтпейтін ой-пікірлер жариялайтындығы үшін болшевиктер тарапынан тыйым салынып, Орынбор қаласындағы редакция жабылды. Бұдан кейін “Қазақ” газетінің негізгі бағытына қосылмайтын басылым қызметкерлері “Үш жүз” деген социалистік саяси партия құрып, Ташкент қаласында осы аттас газет шығарды. Бұл газеттің редакторы Көлбай Тоғысов болды. Ал, “Үш жүзге” қосылмаған “Қазақтың” қызметкерлері бұрынғы бағыттарын жалғастыру үшін “Бірлік туы” газетін шығарып, соның маңына топтасты. Бұл газеттің редакторлары болып Қожахан Сұлтанбек, Шоқай Мұстафа, Балғынбай Хайретдин қызмет етті”, деп қысқа қайырады.

Қалай болғанда, бірін-бірі мән-мазмұны жағынан толықтырып тұрған осы деректердің түпкі негізі бір, оқушысын шындыққа апаратын материалдар деп есептейміз. Енді, тікелей осы басылым бетінде жарияланған маңызды-маңызды деген қандай мәселелер көтерілді десек, Кеңес үкіметінің алғашқы кезеңінде қазақ жерінде саяси жағдай қандай дәрежеде өрістеді деген сауалға келіп тірелерміз хақ. Оған аздап та болса да “Басқармаға тілігірам”, атты мына материал жауап береді.

“Съезд 1917 жылдың желтоқсан айында Орынбор қаласында өткені белгілі. Оған 300-ге жуық адам қатысып, мынадай мәселелерді талқылаған: 1. Сібір, Түркістан автономиясы һәм Юговосточный Союз. 2. Қазақ-қырғыз автономиясы. 3. Милиция. 4. Ұлт кеңесі. 5. Оқу мәселесі. 6. Ұлт қазынасы. 7. Муфтилік мәселесі. 8. Народный суд. 9. Аульное управление. 10. Азық-түлік.

Егер осылардың арасынан бір ғана автономия жөніндегі мәселеге назар аударатын болсақ, онда былай делінген: “Октябрь айында уақытша хүкімәттің түскенін, Руссия мемлекетінде халыққа сенімді һәм беделді хүкімәттің жоқтығын, халық бұқарасы бұзылып, пышақтасып кеткенін, бассыздық күшейіп, бүкіл мемлекет бүлікшілікке ұшырап, күннен-күнге халықтың күні нашарлауын һәм сол бүлікшілік біздің қырғыз-қазақтың басына да келуі ықтимал екенін ойлап, бүкіл қырғыз-қазақты билейтін хүкумәт керектігін ескеріп сиезд: 1. Бөкей елі, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары, Ферғана, Самарқанд облыстарындағы һәм Әмудария бөліміндегі қазақ уездері, Каспий облысындағы, Алтай губерниясындағы іргелес болыстардың жері бірыңғай, іргелі халық қазақ-қырғыз, қаны, тұрмысы, тілі бір болғандықтан, өз алдына ұлттық – жерлі автономия құруға, 2. Қазақ-қырғыз автономиясы “Алаш” деп аталсын. 3. Алаш автономиясының жері, түгі, суы, астындағы кені Алаш мүлкі болсын. 4. Алаш облыстарын қазіргі бүліншіліктен қорғау мақсатымен уақытша ұлт кеңесін құруға, оның аты “Алашорда” болсын Алаш ордасының ағзасы 25 адам болып, 10 орын қазақ-қырғыз арасындағы басқа халықтарға қалдырылды. Алаш ордасының уақытша тұратын жері Семей қаласы...” 7. Алаш ордасы милиция құруға ыждахатпен кірісуге міндетті. 8. Алашорда тез уақытта Алаш автономиясының учридетельное собрание-құрылтай мәжілісін шақырсын. 9. Сиезд Алашордаға тапсырады. а) ұлт қазынасына қарыз ақша алуға, б) өзге автономиялы көрші халықтармен одақтасу жайын сөйлеуге, бірақ оның шарттарын құрылтай бекітеді. 10. Ұлт құрылтайына Алашорда автономия низамының жобасын даярлап кіргізеді” деген шешім қабылдаған.

Шындығына келсек “Алашорда” іс жүзінде бас-аяғы бір жарым жылдай ғана, 1918 жылдың ортасынан 1919 жылдың желтоқсанына дейін өмір сүрді.

Бір ескеретін мәселе “Бірлік туында” мақала жариялағанның бәрі бір келкі еді деуден аулақпыз. Себебі, халықтың қамын ойлаған болып, шын мәнінде өз жеке бастарының даңқын шығару үшін жаңа үкіметке жарамсақтанып қызмет көрсетіп, жөн-жосықсыз құлдық ұра бастаған азаматтар да шыға бастаған. Алайда, “Бірлік туы” газетінің беттерінде жарияланған материалдардан сол кезеңнің тарихи шындығының бетажары толық айнадағыдай болып көрініп тұрған сияқты.

“ЖАС АЗАМАТ” ГАЗЕТІ

“Қазақтың ұлттық баспасөз тарихында елеулі орны бар “Қазақ” газетінің бағытын жалпы жұртқа мәшһүр етуге жәрдемдескен, азаматтық ой-сананы ілгерілетуге септігі тиген газет-журналдардың ішінде “Жас азамат” ұлт тәуелсіздігін жоқтап, отаршылдық езгіге қарсы тұрған қазақ жастарының тұңғыш қоғамдық-саяси газеті”.

Қазақ жастар баспасөзінің төлбасы - “Жас азамат” газеті 1918 жылдың сәуір айында барлық жастар ұйымдарын біріктіріп, басын қосқан “Жас азамат” ұйымының органы (тілі) болып есептеледі. Бұл біріккен ұйымның төрағасы – Мырзаұлы, басқарма мүшелері: С.Сәдуақасұлы, М.Сейітұлы, Т.Досымбекқызы, Ә.Бәйділдәұлы сияқты, қазақтың біртуар ұл-қыздары болатын. Ал осы ұйымның тілі - “Жас азамат” газетінің шығарушысы (редакторы) Қ.Кемеңгерұлы еді.

Бұл саяси-қоғамдық, экономикалық басылымның алғашқы нөмірі 1918 жылдың 30 шілдесінде Қызылжар қаласында жарық көрген. Сөйтіп, “Жас азамат” газетінің алғашқы нөмірі “Жас тілек” атты бас мақаламен ашылған. Онда “Жас азаматтың мақсат-мүддесі көрсетіледі: “Өмір тәжірибесінің, білім аздығының кемдігіне қарамай, төрт түлігі сайланбай “Жас азамат” тәуекел кемісіне мініп, тұрмыстың таласатын, күресетін майданына шықты. Келешектің қараңғылығы, саяси һауананың күн сайын құбылуы, қалың өрттей, кеселді дерттей, апаиы күшті күндердің тууы, дүниеде болу-болмауы, әлінің майданға қойылуы, ұлттың өмірлі хұқықтары аяқ астына тапталып, зорлықтың қан соруы “Жас азаматтың” үстіне ауыр жүк салып отыр. Қоғамдасып, қолтықтасып, күш беріп, ауыр жүкті тиісті орнына жеткізу – жастардың бас міндеті, үлкен борышы. “Жас азаматтың” алтын идеалы, әулие мақсұты, негізгі жолы – ұлт бостандығы, ұлт теңдігі ”.

Өздерінің осындай ұйым құрып, газет шығару сырын оқырмандарына жолдаған “Ашық хатында” осы ұйымның кіндік комитеті: ,,Ел көп топырдың ортасында аяқасты бас қосайық деген пікір туып еді. Бұл пікірді туғызған – көкті қаптаған қара бұлт болшеуик дауылы еді. Бұл дауылдан қырғыз-қазақ елін шамамыз келгенше аман сақтап қалайық, шамамыз келгенше тарих алдында кінәсіз болармыз, өлсек бір шұқырда, тірі болсақ бір төбеде деген мақсұт та еді”, - деп түсіндіреді.

Газеттің өзіндік ерекшелігі – мақалалар көбінесе авторсыз беріледі. Бүркеншік атпен ұсынылғандары да бар. Бұл жерде, әрине, шығарушылардың көп тер төккені даусыз”, -деп, нақты қорытынды жасайды. Шынында да кезінде “Жас азамат” газетінде жарияланған материалдардың көпшілігі авторсыз немесе “бүркеншік” аттармен беріліп отырған. Оның әртүрлі себептері болуы мүмкін. Біріншіден, көп мақалалардың бір автордың қолымен жазылуы немесе, сол кездегі аумалы-төкпелі кезеңге байланысты кез келген автордың сақтануынан туындаған. Екіншіден, 1918-1919 жылдары Қазақстанды билеуге қол жеткізген большевиктер, 1920 жылы қазақтар мекендеген Сібір, Түркістан аймағында да жеңіске жетті. Соның нәтижесінде ұлт теңдігін жоқтағандар, шынайы демократия үшін күрескендер қуғын-сүргінге ұшырады. Міне, осындай басты себептерге байланысты көптеген материалдар авторсыз немесе бүркеншік аттармен беріліп отырған.

Жоғарыда “Жас азаматтың” бірінші нөмірінде оның мақсат-мүддесін білдірген “Жас тілек” деген бас мақала жарияланды дедік. Бұдан басқа газеттің осы нөмірінде Омбыдағы Алаш партиясы бас комитетінің “Алаш азаматтарына!” деген ашық хаттары басылған. Онда ел ағалары соңдарына ерген жастарға: “Алаш Орда тігілді, ақ ту көтерілді. Енді һәркім шамасына қарай ұлтына қызмет қылуы тиіс”, - дей отырып, “Жастар!” Атқа мін! Басқа жұрттар көрсін!”, - деп ұран тастады.

Басылымда жер мәселесіне де көп көңіл бөлінген. Енді бір топ мақала жаңа өкімет, саясат ісіне арналған.

“АЛАШ” ГАЗЕТІ

“Алаш” 1916 жылы 26 қарашадан бастап 1917 жылдың ортасына шейін, Ташкент қаласында аптасына бір рет шыққан. Редакторы Көлбай Тоғысов, шығарушысы Мәриям Тоғысова. “Туркестанский курьер” баспаханасында басылып тұрған. Газеттің шығуы жайында “Алаш” газетінің алғашқы санында “Россия қарамағындағы елдердің бірі болу үшін қазақ халқының шешетін мәселелері көшпелілік пен отырықшылық, оқу-ағарту ісін жөнге қою, Мемлекеттік Думаға қатысу, сот ісін жөндеу, әйел мәселесін көтеру, елдің тұрмыс-халін түзету” деген. Міне, газеттің негізінен осы мәселелерді көтергенін ондағы басылған мақалалрдан байқауға болады. К.Тоғысов “Жоғалсын Романовтар” деген мақаласында 300 жыл Ресейді билеген Романовтар туралы айта келіп, әр халық өз алдына егеменді ел, демократиялық республика болуы керек деген идеяны ұсынады.

Газет беттерінде әйел теңдігі жайында көптеген мақала, әңгіме, өлеңдер бар.

1917 жылғы 22-санынан бастап “Алаш” газетінің редакторы Түзел Жанбаев болғаны туралы, “Алаш” газетіндегі Жанбаевтың “Оқушыларға өтініш” деген мақаласында К.Тоғысовтың халық мәжілісіне, Петербордағы шаруалар съезіне уәкіл болып сайланғаны, газет шығару жұмысы Түзел Жанбаевқа тапсырылғаны хабарланған. Ү.Сұбханбердинаның дерегіне қарағанда Петербордағы Салтыков-Щедрин атындағы кітапханада газеттің 22-санына дейін сақталған.

“АБАЙ” ЖУРНАЛЫ

“Абай” журналын шығару жөніндегі алғашқы ұсыныс қазақ зиялыларының арасында 1914 жылдың өзінде-ақ қабыл алынып, ұлы ақынның қазасының он жылдығына байланысты. Семей қаласында өткізілген үлкен жиылыс үстінде бекітілген болатын. Алайда, бірінші дүние жүзілік соғыстың басталуына және патшалық Ресей тарапынан отарлау саясаттың бұрынғыдан да күшейе түсуіне орай журнал шығару міндеті орындалмай қалды.

Бұл арманға қазақ зиялыларының қолы тек 1918 жылы ғана жетті. Негізінен бұл басылымды шығарушылар “Екеу” деген лақап атпен қол қоюшылар болатын. Оның бірі журналдың ресми редакторы Ж.Аймаутов болса, екіншісі әдебиет майданына енді араласқан М.Әуезов еді.

“Абайды” шығаруды ең алғаш қолға алған, барлық ыстық-суығына көнген, соңынан осы істері өздеріне соққы болып тиген қос азамат бұл басылымды кім үшін, не үшін шығарады? Алдарына қандай мақсат қойды деген сауалға Ж.Аймауытовтың “Журнал туралы”атты мақаласы толық жауап беретін сияқты. Онда “Қазақтың әдебиетіне жан берген: сөздің сыртын сырлап, ішін әрлеген, өлеңнен өрнек шығарған, ақындық, сыншылдық бірдей дарыған Абай еді. Өнер тап, оқы, қарекет қыл, тәрбие ал, ынсапты, адал бол деп қақсап өткен Абай еді. Халықтың қамын же, адам баласын бауыр тұт, адамшылыққа қызмет ет деген Абай болатын, өмір жолында Абайдың айтпағаны аз. Ақыл, білім, сезім, терең ойлылығына қарағанда Абай қазақтан шыққан философ (данышпан).

Осы сықылды кемеңгердің ағына арнап, журналымыздың атын “Абай” қойдық. Басқа жұрттар Абайдай адамның атына ескерткіш орнатады, қиратхана (кітапхана) ашады, жазылған кітап, істеген игілік істерін атақты жақсының атына арнайды. Басқа жұрттың атақты білімдісінен Абай кем емес, білімдіні құрмет ете алмасақ – тоғышарлығымыз, жақсы кісінің атын әспеттеп, ,,қарағым, бәлінше екендей болар ма екен” деген әдет қазақта да бар. Журналдың атын “Абай” қойғандық” қазақтың баласына ат қойғаны сықылды. “Журналымыз Абайдай болсыншы” деп еліктегендік емес. Абайды құрметтеп, атын тарих жүзінде көркейтіп, нығайтпақ.

Журналдың атын “Абай” қойған соң, әдеби жолын ғана тұтыну керек еді дер біреу. Оған айтатынымыз, Абай жалғыз ғана ақын (литератор) болды деуге болмайды. Әдебитетімізге де негіз салған Абай, адамшылық, тәрбие, ғылым, өнеркәсіп деген сөздерді терең ойлап, тексерген де Абай. Қазақтың тұрмысын, өмірін, мінезін, айқын суреттеп, кемшілігін көрсеткен де Абай. Солай болған соң ұстаз қылып, бетке ұстап, жастар шәкірт болып, соңынан жүруге талаптанғандығын көрсетеді”, - деп жазылған.

“Абай” журналын шығарушылар, оның жұмысына белсене араласушылар осы жайды үнемі бетке ұстап отырған. Мәселен, бұл басылымда өлеңдері мен публицистикалық мақалалары жиі жарияланған Шәкәрім, Сұлтанмахмұт Торайғыров; Сәбит Дөнентаев; Ғұмар Қараше, Смағұл Садуақасов, Халел Досмұхамедовтер әрқашан оқырман көңілінен шыға біледі. Әсіресе, мұнда сол кезде Семейдегі мұғалімдер семинариясында оқып жүрген М.Әуезовтің мәдениет, ғылым, оқу-ағарту мәселелеріне арнап жазған оннан астам мақалалары мен Л.Толстойдың “Будда” әңгімесінің қазақша аудармасы жарияланған. Мысалы, “Абай” журналының 1918 жылғы 7-санында оның “Ғылым тілі” (научный термин) деген мақаласы жарияланған. Онда М.Әуезов: “Болмаса, заманның өзі көрсетіп отырған дәлелге мойынсұну керек. Ол дәлел мынау: біз ғылым тілін арапшадан аламыз дегендегі дәлліміз – арапта да бұрынғы уақытта мәдениет болған, сол себепті ендігі бізке керек болатын ғылым араптан табылады дейміз. Ертеде арап мәдениеті болған бір заман бар. Бірақ ойлап қараңыздар, біз осы күнде оқысақ, сол XIII, XIY, XY ғасырлардың ғылымын оқимыз деп отырмыз ба?” – деп, жаңа жағдайда қай тілге көшкен оңтайлы, өркениетке қалай жету пайдалы деген мәселелер төңірегінде ой қозғайды.

Ж.Аймауытов, М.Әуезовпен қатар “Абай” журналына С.Торайғыровтың да қосқан үлесі зор. Өйткені, Сұлтанмахмұттың қазан төңкерісі және азамат соғысы жылдарында жазған “Социализм” атты мақаласы публицистік еңбектерінің бірі де, бірегейі де деп атауға болады. Бұл мақаланың алғашқы бөлімі журналдың 1918 жылғы наурыз айындағы санында басылып, жалғасы қолды болып кеткендіктен жарияланбай қалған.

“Абай” журналына жиі араласып, көп көмегін тигізген, оның беттеріне бірқатар мақалалары мен өлеңдерін жариялаған осындай белсенді авторлардың бірі – С.Дөнентаев болатын. Ол алғашқы күннен бастап-ақ журналды ұйымдастырушылар мен шығарушылардың идеясын қызу қолдап, қолдан келген көмегін аямаған. Сол кезде Алашорда үкіметі Семей қаласында ашқан үш айлық мұғалімдер курсында оқып жүрген ол “Сарыарқа” газетіне экспедитор болып орналасады. Бұл газетте оның “Адаспаппыз”, “Сарыарқа арамызға” деген өлеңдері жарияланады. Ал, “Абай” деген өлең жазып, өзінің ұлы ақынды ұстаз тұтатынын, аруағына бас иетінің паш етті.

Сөйтіп, “Абай” журналы 1918 жылдың аяқ шеніне қарай біржола жабылды. Оған себеп, Семейде большевиктердің билік басына келіп, “Алашорда” үкіметінің құлауы еді.