№3басылым 06. 09. 2010-дан


ДӘРІС-12 ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТИПОЛОГИЯ



бет3/4
Дата29.01.2018
өлшемі0,64 Mb.
#35928
1   2   3   4

ДӘРІС-12 ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТИПОЛОГИЯ
Лингвистикалық типология— бір – бірімен тегі мен өзара әсері арасында байланысы жоқ әр түрлі тілдердің жалпы заңдылықтары түсіндіретін лингвистика бөлімі. Лингвистикалық типология тілдердің тек ұқсастықтары мен айырмашылықтарының фактілерін анықтап және жіктеп қана қоймай, сондай-ақ оларды түсіндіріп, оның тапсырмалаларын теориялық лингвистика тапсырмаларымен жақындастырады. Лингвистикалық теория сияқты типология да әмбебаптылықты , яғни барлық немесе көпшілік тілдермен салыстырғанда дұрыс болжамдалған дәлелдерді іздеумен айналысады. Типология «экзотикалық» немесе аз зерттелген, мысалы, Оңтүстік – Шығыс Азияда, Африкада, Океанияда немесе Америкадағы үндістерде таралған тілдерге ерекше қызығушылық білдіреді, дегенмен неғұрлым кеңінен таралған, жақсы зерттелген тілдердің құралдары да типологиялық зерттеулердің пәні бола алады. (Типология, әсіресе, тілдердің қолданылу мақсаттары мен жағдайларының бақыланған ерекшеліктерінің шектерін түсіндіретін функционалдық бағыттағы лингвистикалық теориялармен тығыз байланысты.)

Лингвистикалық типология тарихы: Типология өзінің дамуының алғашқы сатысында қандай тілдерді және қандай негізде «неғұрлым примитивті» және «неғұрлым дамыған» тілдерге жатқызуға болады деген сұраққа жауап табуға тырысты. Жуық арада бастапқы сілтеменің: тілдің типологиялық сипаты бойынша оның «дамығандығы» немесе «примитивтілігін» анықтау дұрыс еместігі анықталды. Тіпті әр түрлі тілдер бір типке жатуы мүмкін (мысалы, ағылшын, қытай – керемет дамыған және әдебиеті бай және Қытайдың солтүстігіндегі цин халқының жазбасыз тілі тең дәрежедегі тұйықталған тілге жатады), туыстық және шамамен бірдей жасалған тілдер әр түрлі типке жатуы мүмкін (синтетикалық славяндық орыс немесе серб немесе аналитикалық болгар, тұйықтаушы ағылшын және флективті неміс тілдері). Сондай – ақ бір тіл өз дамуында типін бірнеше рет ауыстыруы мүмкін: мысалы, француз тілінің тарихы тұйықтаушы ерте үнді- еуропалық, флективті кейінгі үнді – еуропалық және латын, аналитикалық орта француз және толық тұйықтаушы жаңа сөйлесу француз тілі деп бөлінеді. Осы ашылулар нәтижесінде лингвисттер 20-шы жүз жылдықтың ортасына дейін, типология қайта жаңарған кезде, типологияға таңырқыды. Бүгінгі күнгі типология тілдердің жеке элементтерімен емес, ал тілдердің фонологиялық (дыбыстар жүйесімен) және грамматикалық жүйелерімен жұмыс істейді. 2.1. Объект, пән, әдістері:Объект – барлық тілдер: ағылшын, жақын туыстық.Төменгі шегі –2, жоғарғы – шексіз. Тілдердің мақсаты бірдей. Әдіс – мазмұнды-бағытталған. Ана тілдерді салыстырғанда құндылығы, әр түрлі формалары, ұқсамайтын формалары бар. Пән түсінігі барлық тілдерде ортақ процестер. Типтік анализ пәні – салыстырмалы тілдердегі ұқсас мазмұн өрнегінің тілдік формасы, яғни құрылымдық ерекшеліктерін зерттеу. Типологиялық анализді дыбыс (фонетикалық және фонологиялық типология) деңгейінде, сөз (морфологиялық типология), сөйлем (синтаксистік типология) және синтаксистік құрылымдар (мәтін немесе дискурс типологиясы) деңгейінде жүргізуге болады.

2.2. Лингвистикалық типология бөлімдері: 1) Жалпы типология Салыстырмалы тілдердің ортақ белгілері. Салыстыру анализінде адам тілінің қасиеттері туралы беріледі, таңбалық жүйе сияқты жалпы және бүтіндей. Тілдік әлемнің тілдік типтерге жіктелуі 2) Таксономиялық – жіктеу, осы ғылымның түсініктілік аспектісінің жасалуы: Жеке тіл типі. Тілдегі тип ,тілдік тип ,әмбебаптық,изоморфизм и аморфизм,тіл = эталон.3) Жеке типология. Әр түрлілік:деңгейлік типология (жүйедегі тип) ,ареалдық (ареал – географиялық таралу аймағы)

Зерттеу объектісі: Ұзақ уақыт аралығында бір ареал ішінде тығыз байланыста болған тіл. Мұндай тілдер тілдік одақтар құрады. Өзара тілдер – тіл аралық конвергенция. Неғұрлым зерттелгендері: Балкандық тілдік одақ (грек, румын, албан, болгар) – зерттелуші (контрастивтік типология) және ана тілдің типологиясы. 2.3. Фонологиялық типология.Компаративистика үшін фонологиялық типологияның ерекше үлкен мәні бар. Фонологиялық типология әлем тілдерінің қандай әр түрлі болғанымен барлық адамдар сөйлеу аппаратының бірдей құрылымына ие деген сілтемесінен шығады. Фонологиялық типологияда бинарлы оппозиция туралы түсінік өте маңызды. Типологиялық критерий тіл реконструкциясымен байланысты гипотезаларды тексергенде маңыздылардың бірі болып табылады. бүгінгі күні тілдің бір де бір реконструкцияланатын фонетикалық жүйесі типологиялық тексерусіз қабылдана алмайды. Барлық типологиялық инварианттар ашылған, суреттелген, түсіндірілген деп айтуға болмайды.



2.4. Грамматикалық (морфологиялық) типология. Қазіргі уақытта неғұрлым жақсы зерттелгені тілдердің морфологиялық типологиясы. Оның негізіне морфемдерді (морфемика) біріктіру әдісі кіреді. Екі дәстүрлік типологиялық шама бар. А) Грамматикалық мәндерді өрнектеу типі немесе локус. Дәстүр бойынша аналитикалық және синтетикалық типтер ажыратылады. Аналитизмде грамматикалық мәндер жеке қызмет көрсетуші сөздермен өрнектеледі; грамматикалық морфемдердің локусы — жеке синтаксистік позиция. Синтетизмде грамматикалық мәндер сөз формасының құрамындағы аффикстермен өрнектеледі, яғни лексикалық түбірі бар бір фонетикалық сөзді құру; грамматикалық морфемдердің локусы — лексикалық түбірде. Грамматикалық мәндерді аналитикалық өрнектеу нәтижесінде сөздер морфемдердің аз санынан (ең азы – біреуден), ал синтетикалықта – бірнешеуден тұрады. Синтетизмнің ең жоғарғы дәрежесі полиситетизм деп аталады. Бұл құбылыс сөздерінің морфем саны типологиялық орташадан көп болатын тілдерді сипаттайды. Синтетизм мен полисинтетизм арасындағы айырмашылық – дәреже, нақты шегі жоқ. Жеке фонетикалық сөзі бар деген анықтама да мәселе тудырады. Мысалы, француз тілінде өздік есімдіктер дәстүрлі түрде жеке сөздер болып саналады. Дегенмен, олар етістік болғанда клитиктер немесе тіпті аффикстер болып табылады және полисинтетикалық тілдерде есімдіктік аффикстерден айыру қиын. Б) Морфологиялық құрылымның типі Грамматикалық мәндерді өрнектеу типін морфологиялық құрылым типімен шатастырмау керек. Дәстүрлі түрде морфологиялық құрылымды үш типке бөледі:Тұйықтаушы — морфемдер бір – бірінен максималды ажыратылған; агглютинативті — морфемдер семантикалық және формальды түрде бір – бірінен ажыратылады, бірақ сөздерге бірігеді; флективті (фузионды) — морфемдер арасындағы семантикалық та, формальдық та шекаралары нашар ажыратылады.2.5. Субъективтік-объективтік типология .Етістіктік актанттарды кодтау стратегиясы. Етістік пен зат есім арасындағы қатынас бойынша тілдер төмендегідей бөлінеді:Активті тілдер — зат есімдердің «активті» және «активті емес», етістіктердің «активті» және «стативті» деп бөлінуі, сын есімдер болмайды: қазіргі қытай, үнді – еуропалық және т.б. тілдер.Номинативті тілдер — номинатив (зат есімнің негізгі септігі) ауыспалы және ауыспалы емес етістіктер субъектісіне сәйкес келеді және ауыспалы етістік объектісіне сәйкес аккузативке қарама – қарсы — қазіргі үнді - еуропалық, семиттік және т.б. тілдер Эргативті тілдер — абсолютив (зат есімнің негізгі септігі) ауыспалы емес етістіктің субъектісіне және ауыспалының объектісіне сәйкес келеді және ауыспалы етістіктің субъектісіне сәйкес келетін эргативке қарама – қарсы — солтүстік кавказ тілдері, баск, реликттер, құбылыстар грузин тілінде де бар.Сондай – ақ бірнеше аз таралған типтері де бар. Тәжірибе жүзінде әр тіл берілген қатаң жіктеуден ауытқиды. Атап айтқанда, үнді – еуропалық және семиттік тілдер қатарында ( мысалы, ағылшында) номинатив пен аккузатив арасындағы морфологиялық айырмашылық жойылған, сондықтан синтаксистік рөл тұрғысынан берілген септіктер шартты түрде бөлінеді. 2.6. Синтаксистік типология.Синтаксистік тип бойынша тілдерді жіктеу сөйлемнің негізгі мүшелерінің семантикалық және формальды құрылымдарының негізгі белгілеріне байланысты жүргізіледі. Номинативтік типтегі тілдерде сөйлем бастауыш (іс-әрекет субъектісі) пен толықтауыш (іс-әрекет объектісі) арасындағы қарама – қайшылыққа негізделеді. Номинативті тілдерде ауыспалы және ауыспалы емес етістіктер, зат есімнің атау және табыс септіктері, тура және қосымша толықтауыштар ажыратылады. Етістіктің жіктелуінде өздік аффикстердің субъект-объектті қатары қолданылады. Бұл типке үнді – еуропалық, семиттік, дравидий, фин, түрік, монғол, жапон, корей және қытай тілдері жатады. Эргативті типтегі тілдерде сөйлем субъект пен объект емес, агентив (іс-әрекетті тудырушы) және фактитив (іс-әрекетті тасымалдаушы) арасындағы қарама – қайшылықтан құрылады. Бұл типтегі тілдерде эргативті и абсолютті конструкция ажыратылады. Тура толықтауышы бар сөйлемде бастауыш эргативтік септікте, толықтауыш – абсолюттіде. Толықтауышы жоқ сөйлемде бастауыш абсолютті септікте тұрады. Ауыспалы емес әрекетте бастауыш ауыспалы әрекеттегі объектпен формасы бойынша (абсолютті септік) сәйкес келеді. Эргативті формадағы зат есім ауыспалы әрекеттің субъектісімен қатар қосымша объект (көбінесе, әрекет құралы) бола алады.

ДӘРІС-13 ТІЛДЕРДІ СИПАТТАУ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІТӘСІЛДЕРІ
Дүние жүзінде үш мың шамасында тіл бар деп есептелінеді. Дүние жүзіндегі тілдердің санын дәлме-дәл көрсетудің қиындығы мынада: кейбір елдердегі тілдер мен диалектілер жеткілікті дәрежеде зерттелінбеген. Осылай болғандықтан, олардың ішінен қайсылары дербес тілдер екендігін қазірде дөп басып айту мүмкін бола бермейді. Демек, дүние жүзі тілдерінің дәл саны олардың күллісі түгел қамтылып, жан-жақты зерттелінгенде ғана, айқындалмақ. Дүние жүзі тілдерінің ішінде тайпа тілдері де (мысалы, Африкадағы кейбір тілдер, Америка индеецтерінің тілдері және т. б.), халық тілдері де, ұлт тілдері де бар. Дүние жүзі тілдерінің ішінен орыс тілі, ағылшын тілі, француз тілі, қытай тілі, араб тілі және испан тілі халықаралық тілдер болып саналады. Бұл тілдерде халықаралық ұйымдардың, мысалы, Біріккен Ұлттар Ұйымының, Бейбітшілікті қорғау комитетінің және т. б. материалдары жарияланып отырады. Орыс тілі халықаралық тіл болумен бірге, біздің еліміздегі халықтардың бір-бірімен қарым-қатынас жасайтын ұлт аралық тілі болып та табылады. Тілдерді салыстырмалы-тарихи тұрғыдан зерттеудің барысында 19 ғасырдың басында салыстырмалы-тарихи тіл білімі пайда болды. Лингвистер 19 ғасырға дейін де әр түрлі тілдердің белгілі бір ұқсастығына, бірлігіне назар аударды, бірақ олар сәйкестілік пен айырмашылықтарды айқындаудың жолдарын, салыстыра зерттеудің тәсілдері мен мақсатын көрсете алмады. Кейбір тілдердің арасындағы ұқсастық пен бірліктің растала беруі және көптеген материалдармен дәлелденуі бұл құбылыстың тегіннен-тегін емес екенін аңғартады да, лингвистер ондай тілдердің шығу тегінің бір екендігін айқындай бастайды. Әр түрлі тілдерді зерттеудің барысында олардың өз ара ортақ белгілері лексика саласынан ғана емес, сонымен бірге грамматика саласынан да табылып, айқындала береді. Ақырында, зерттеу жұмыстары ағылшын, грек, неміс және т. б. тілдердің неғұрлым ертеректегі қалпына, ерекшеліктеріне үңілген сайын, олардың ортақ белгілері мен бір тектестігі солғұрлым анық айқын солғұрлым мол аңғарылатындығын көрсетті. Осыдан тілдердің бір тектестігін айқындаудың, оларды салыстыра және тарихи тұрғыдан зерттеудің қажеттілігі келіп туды. Орайынша, тілдерді зерттеудің салыстырмалы-тарихи методы да осылай пайда болды. Бұл метод туыстас тілдердегі материалдарды өз ара бір-бірімен салыстыра зерттеуге негізделгендіктен салыстырмалы деп аталады да, тілдегі құбылыстарды олардың өзгеруі, тарихи дамуы тұрғысынан қарастыратындықтан тарихи деп аталады. Әр түрлі тілдердің өз ара бір-бірімен туыстастығы, туыстас тілдердің топтары дүние жүзіндегі тілдерді тарихи және салыстыра зерттеудің нәтижесінде, салыстырмалы-тарихи методты пайдалана білудің арқасында ғана айқындалды. Атап айтқанда, роман тілдері, герман тілдері, иран тілдері, түркі тілдері, финугор тілдері деп топтастыру және дүние жүзіндегі басқа да тілдерді әр түрлі топтарға бөліп жіктеу салыстыра зерттеудің нәтижесінде ғана іске асты. Туыстас тілдер тобының немесе семьяның құралып дамуының көптеген замандар бойына созылған ұзақ тарихы бар. Ең алғашқы тіл бірлігінен, негіз тілден болашақ дербес тілдер біртіндеп бөліне бастайды.

Бүтіндей алғанда, негіз тілден туыстас диалектілер тобының бөлініп шығу процесі өте күрделі және әр қилы болады. Болашақ дербес туыстас тілдер тобының біртіндеп бөлініп шығуы және құралып жасалуы негіз тілдің диалектілерімен сөйлеген тайпалардың тарихымен, кейінірек халықтардың тарихымен байланысты болды.

Салыстырмалы-тарихи әдіс туыстас тілдердің деректерін салыстыра келіп, ол тілдердегі ортақ, бір тектес элементтерді, ондай бірліктің шығу негізін және ортақ формалар мен грамматикалық категориялардың ары қарай дамуы мен өзгеру ерекшеліктерін айқындауды көздейді. Сонымен, тілдердің генеалогиялық (шығу тегі) бірлігі, генеалогиялық байланысты салыстырмалы-тарихи методтың қарастыратын негізгі объектісі болып саналады...

1. Ең алдымен салыстырмалы-тарихи метод тілдердің адам баласы тілінің шығу процесінен бастап түрлі-түрлі болу фактісіне, яғни сол кездің өзінде әр түрлі тілдердің өзіне сай әр түрлі сөздік құрамы мен грамматикалық құрылысының жасалу фактісіне негізделеді. Демек, салыстырмалы-тарихи метод ең алғаш жасалынған көптеген тілдерде белгілі зат немесе құбылыс әр түрлі лексикалық атаулармен (сөздермен) аталғанын, біркелкі грамматикалық категориялардың түрлі-түрлі формаға ие болып, әр түрлі грамматикалық тәсілдермен берілгенін негіз етіп, соған сүйенеді. Адам баласы тілінің пайда болу барысында әрбір жеке тілде оның өзіне тән сөздері мен грамматикалық формалары жасалған. Дыбыс тіркестері (сөздер) мен ол арқылы белгіленетін заттың арасында барлық тілдер үшін ортақ ешқандай байланыс болмайды. Әрбір тілде дыбыс тіркесі (сөз) белгілі затқа немесе құбылысқа атау ретінде бекітіледі, бірақ бұл дыбыс тіркесі ол заттың не құбылыстың жаратылысын да, қасиеті мен сапасын да көрсете алмайды, оның олармен ешқандай етене байланысы жоқ. Егер мұндай байланыс болса, онда дүние жүзіндегі сан алуан тілдерде белгілі бір зат немесе құбылыс бір ғана дыбыстық комплекспен аталып, ешқандай лексикалық айырмашылық та болмаған болар еді. Мысалы, үй деген сөз бен ол арқылы белгіленетін заттың арасында ешқандай табиғи байланыс жоқ. Міне, сондықтан да ол (баспана) әр түрлі тілдерді түрлі-түрлі дыбыстық комплекспен (сөзбен) мысалы, орыс тілінде дом, неміс тілінде Наис деп аталады. Зат пен оның атауының (сөздің) арасындағы байланысты тарихи байланыс, соның өзінде шартты байланыс қана деп түсінген мақұл.

2. Тілдердің туыстас тілдер деп саналуы үшін, ең алдымен, олардың лексикасында мағыналар жағынан біркелкі немесе өз ара ұқсас, дыбысталуы жағынан да бір-біріне жақын көптеген сөзердің болуы шарт. Мұндайда туыстас тілдердің лексикасындағы сөздердің барлығы бірдей емес, олардың сөздік қорындағы байырғы төл сөздер еске алынады. Мысалы, қазақ тіліндегі ауыр, өзбек тіліндегі оғыр, қырғыз тіліндегі оор, тува, хақас тілдеріндегі аар, түркімен тіліндегі агыр, алтай тіліндегі уур, башқұрт тіліндегі ауыр, татар тіліндегі авыр, деген сөздердің мағына жағынан бірдей, дыбысталуы жағынан ұқсас болып келуі бұл сөздердің бір бұлақтан (негізден) шыққандығын көрсетеді.

Сонымен, салыстырмалы-тарихи әдіс туыстас тілдерінің арасындағы дыбыс сәйкестілігін есепке алады. Сонымен, тілдерді салыстырмалы-тарихи тұрғыдан зерттеу өзінің алдына, негізінен алғанда, мынадай міндеттерді қояды: 1) негіз тілден бастап, туыстас тілдердегі ортақ категориялардың даму заңдылықтарын ашып айқындау; 2) бұл дамудың ортақ, жалпы бағытын таба білу; 3) негіз тілдің түпкі құрылымының туыстас тілдердің арықарай дамуына тигізетін әсерінің сипатын белгілеу; 4) тілдің белгілі бір элементтерін тұрақты, басқа бір элементтерінің өзгеріске бейімділігінің себептері мен жайларын айқындау; 5) әр түрлі туыстас тілдердегі өзгерістердің біркелкі болмауының себептерін белгілеп айқындау



ДӘРІС-14

ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ СТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІ

Салыстырмалы тарихи тіл білімі және тілдегі шылаулар туралы ілім.

Еуропалық тіл білімі дамуының жаңа дәуірі тілді дамып, өзгеріп отыратын тарихи құбылыс деп танудан, тілдер өзара туыстас, төркіндес болады деп біліп, сол заңдылықтарды ашуға, зерттеуге салыстырмалы-тарихи әдісті қолданудан басталады.Тіл туралы ғылым тарихында үлкен бетбұрыс болған бұл жайт 19-ғасырдың алғашқы онжылдығында орныға бастайды. Әрине, жаңа әдістің қалыптасуы–ежелгі заманнан басталатын лингвистикалық ой-пікір дамуының заңды, табиғи нәтижесі. 18ғасырдың соңғы жартысымен 19-ғасырдың алғашқы жылдарында тіл ғылымының даму қарқыны, бағыты жаңа зерттеу әдісінің қажеттігін айқын көрсетті.

19-ғасырдың бас кезінде әр елде салыстырмалы-тарихи әдіс негізінде жазылған бірнеше еңбек жарық көрді. 1816 жылы неміс ғалымы Франц Бопптың санскрит тіліндегі етістіктердің жіктелу жүйесін грек, латын, парсы, герман тілдеріндегі етістіктердің жіктелу жүйесімен салыстыра зерттеген еңбегі шықты. Онда аталған тілдердің туыстығы дәлелденді.

Салыстырмалы-тарихи тіл білімінің негізін салушылардың жолын ұстанған басқа да ғалымдар болды.Олар салыстырмалы-тарихи әдіспен үндіеурола семьясына жататын тілдерді жекелеп те, топтап зерттей отырып , олардың арасындағы бірлік пен өзгешеліктерін, бір-біріне жақындық дәрежелерін айқындады.

Салыстырмалы-тарихи әдісті қалыптастырушылардың ерекше назар аударған мәселесі- үндіеуропа семьясына жататын тілдердің шыққан төркіні, ол төркіннің қандай сипатта болғанын айқындау болды.


Бақылау сұрақтары:

1. Еуропалық тіл білімінің дамуы неден басталды?

2. Салыстырмалы-тарихи әдіс негізіндегі оқулықтар қай кезде жарық көрді?

3. Салыстырмалы-тархи тіл білімінің негізін салушылар кім?

4. 1816 жылы жарық көрген Ф.Бопптың жайлы не айта аласыз?
Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Қордабаев . Т. Жалпы тіл білімі. Алматы, 1999.

2. Қалиев .Б. Жалпы тіл білімі . Алматы, 2000.

3. Хасенов. Ә. Тіл білімі. Алматы, 1996

.

ДӘРІС-15

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ

Бүгінгі таңда тіл мәселесі неліктен күн тәртібінен түспей отыр? Себебі біздің елде кеңестік дәуірде қалыптасқан тарихи жағдайға байланысты қоғам өмірінің сан түрлі салаларында мемлекеттік тіл атқаруға тиісті қызметтердің көпшілігін ресми тіл атқарып келгені белгілі. Қазақ тілі еліміздің мемлекеттік тілі ретінде жарияланғаннан кейін Тәуелсіздік жылдарында оның қолданыс аясы бұрынғыдан едәуір кеңейді. Алайда тілдің барлық мәселесі шешімін тапты деп айта алмаймыз.

Қол жеткізілген азды-көпті жетістіктермен қатар шешімін таппаған мәселелерді айқындап, оларды шешу жолында жүйелі жұмыстар жүргізуіміз керек. Егер қоғамда тіл мәселесі болмаса, оған қоғам, билік тарапынан көп көңіл бөлініп, мемлекеттік бюджеттен қомақты қаржы қарастырылып, БАҚ-тарда күнде сөз болып, ел зиялылары мәселе көтеріп, түрлі жиындарда толассыз талқылаулар жүріп жатпас еді ғой. Мемлекет қаржысы мен тілдерді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы сол айқындалған мәселелерді шешуге нақты бағытталуы тиіс. Тіл мәселесімен тікелей айналысатын түрлі құрылымдар мен қоғамдық ұйымдардың жұмыстары дұрыс үйлестіріліп, олардың іс-әрекеттері жүйелі, мақсатты түрде жүзеге асырылмаса, нәтижеге қол жеткізілмейді. Тіл мәселесі қай қоғамда да сабырлы да салиқалы, тілдік қақтығыстарға жол бермейтін, елдегі тілдік жағдаяттың барлық қырлары ескеріле отырып сауатты түрде жүргізілетін тіл саясаты арқылы шешімін табуға тиіс. Осыған бәріміз де мүдделіміз.

Тілдің шешімін таппаған мәселелері: ономастика, терминология, әліпби, сөз мәдениеті, тілдерді оқыту мен үйрету, аударма, тіл саясатын жүргізудегі тілдік жоспарлаумен, тілдік заңнаманы жетілдірумен, тілдердің қолданысын қамтамасыз етумен байланысты әлі нақты шешімін таппаған мәселелер бар. Алайда осылардың ішіндегі ең басты, жұртшылық айрықша назар аударып отырған мәселе ол - қазақ тілінің заңмен белгіленген мәртебесіне сәйкес қоғам өмірінің барлық саласында кеңінен қолданылып, мемлекеттік тілге жүктелетін тиісті қызметтерді әлі де толық атқара алмай отырғандығы. Мемлекеттік тіл ғылым мен білім, ел басқару мен заң шығару, қорғаныс пен ішкі істер, қаржы мен экономика, бизнес пен халыққа қызмет көрсету және басқа да қоғам өмірінің көптеген салаларында кеңінен қолданылатын дәрежеге жетсе, онда жоғарыда аталған, қалған мәселелердің барлығы да соған сәйкес өз шешімін табады. Айталық, «Үкімет сағаты» мен Үкіметте өтетін көптеген жиындарда министрлер мен әкімдер баяндамалары мен хабарламаларын қазақша жасап, есептерін қазақша беріп жатса, министрлердің аппарат мәжілістері мен алқа мәжілістері мемлекеттік тілде өтетін болса, барлық облыс әкімдері жиындарын қазақ тілінде жүргізіп, ісқағаздарын қазақшаға толық көшірсе, мемлекеттік органдардан еліміздің әр азаматы мемлекеттік тілде қалаған ақпаратын ала алатын болса, онда мемлекеттік тілдің ел басқару саласындағы қолданысы орнығып, осы саладағы мәселелері шешімін тапқан болар еді. Сол сияқты заңдар қазақ тілінде дайындалып, депутаттар оларды қазақша талқылап, Парламент отырыстары қазақша өтіп жатса, онда тілдің заң шығару саласындағы қолданысы қалыптасады. Ал ғылыми монографиялары мен мақалаларын, диссертацияларын, оқулықтары мен оқу құралдарын қазақ тілінде жазатын, түрлі ғылыми жиындардағы баяндамаларын қазақша жасайтын, дәрістерін қазақша оқитын ғалымдар қауымы қалыптасса, қазақ тілінің түрлі ғылым салаларындағы қолданысы қамтамасыз етіледі. Сонымен қатар салалық терминология да жасалып, жоғары және арнаулы оқу орындары мен мектептердегі мемлекеттік тілдің көптеген мәселелері шешімін табар еді.



Шерубай ҚҰРМАНБАЙҰЛЫ, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор: «Бүгінде ғылымы мен технологиясы дамымаған елдің замана көшіне ілесіп, алдыңғы қатарлы мемлекеттер қатарынан орын алуы мүмкін емес екендігін дәлелдеп жату артық болар. Кез келген саланың дамуы - сол саланы зерттейтін ғылымының дамуына тікелей тәуелді. Қай салада мықты ғылыми мектептер қалыптасып, ірі ғалымдар мен жоғары білікті мамандар шоғыры өсіп шығып және өз саласын сондай нағыз кәсіби мамандар басқарса, сол өздері терең маманданған салада солар қызмет етсе, онда ол саланың дамымауы мүмкін емес. Бұл экономикаға да, физика мен математикаға да, биотехнология мен ғарыштануға да, тіл білімі мен әдебиеттануға да бірдей қатысты мәселе деп білемін. Сондықтан тіл білімінің көптеген салалары бойынша зерттеулер жүргізіп, ұзақ жылдар бойы бүкіл елімізге ғылыми кадрлар дайындап келген ғылыми мекеме ретінде тілдің қандай мәселесі болса да, біздің институт, лингвист ғалымдар одан шет қала алмайды. Тілді зерттейтін ғылыми ұжым болғандықтан, біздің басты міндетіміз - отандық тіл білімін ғылым ретінде дамытып, ұлт тілінің түрлі мәселелерін шешуге бағытталған, негізінен, іргелі және қолданбалы зерттеулер жүргізу, ғылыми кадрлар дайындау. Институттың негізгі міндеті мен атқарып отырған қызметі осындай болған соң, мемлекеттік тілдің мәселелерін шешудегі оның рөлі де айрықша, жауапкершілігі де зор деуге негіз бар ғой деп ойлаймын. Арғы тарихына тоқталмай-ақ, беріден бастағанның өзінде бастауында А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев, С.Аманжоловтар тұрған қазақ тіл білімі бір ғасырлық даму жолы бар ғылым саласы. Ал А.Байтұрсынұлы атындағы біздің институт - осы қазақ тіл білімінің қара шаңырағы. Қазақ академиялық тіл білімінің қалыптасуы мен дамуын Тіл білімі институтынан бөліп қарауға болмайды. Қазақстанның жетекші жоғары оқу орындарында еңбек етіп жатқан белгілі лингвист ғалымдардың, біздің әріптестеріміздің бәрінің демесек те, көпшілігінің осы институтқа қатысы бар. Бірқатары еңбек жолын осында бастап қызмет істеген болса, енді бірқатары әр жылдары біздің институттың аспиранттары мен ізденушілері болған. Институт жанындағы диссертациялық кеңесте қорғағандар мен біздің институт ғалымдары ғылыми жетекші, кеңесші болып, олар тәрбиелеген ғылыми мамандар көптеп саналады. Республика жұртшылығының, жоғары мектептің бүгінгі лингвистикалық сұранысын өтеп отырған академиялық үлкен сөздіктер мен ғылыми монографиялардың көпшілігі, оқулықтардың бірқатары - осы институт ғалымдарының еңбектері. Қазір институтта Ұлттық ғылым академиясының 3 академигі, 23 ғылым докторы, 22 ғылым кандидаты, барлығы 87 адам еңбек етеді. Олардың 3-уі - ҚР Мемлекеттік сыйлығының, 6-уы - Ш.Уәлиханов атындағы сыйлықтың, 2-уі - М. Әуезов атындағы Жас ғалымдарға арналған мемлекеттік сыйлықтардың лауреаттары. Бұрын бұл институтта қазақ тіл білімінің Н.Сауранбаев, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Ғ.Мұсабаев, А.Ысқақов сынды ең көрнекті өкілдері еңбек етсе, бүгінде олардан кейінгі буын өкілдері Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Т.Жанұзақ, О.Нақысбеков, Е.Жанпейісов, Б.Әбілқасымов, Ө.Айтбайұлы, А.Жұбанов, С.Бизақов, Ә.Жүнісбек, Б.Қалиұлы, К.Хұсайын, Н.Уәли, Ж.Манкеева, З.Базарбаева сынды елге танымал белгілі тілші ғалымдар бастаған ғылыми қауым еңбек етіп жатыр. Жетекші ғалымдардың жасы ұлғайып бара жатқаны болмаса, Қазақстанда тіл білімі бойынша, дәл осындай ғылыми әлеуеті бар, өзіндік дәстүрі қалыптасқан, танымал жетекші ғалымдар еңбек ететін ғылыми ұжым әзірге қалыптаса қойған жоқ десем артық айтқандық болмас деп ойлаймын. Институт қызметкерлері мақалаларын шетел басылымдарында жариялап тұрады. Мәселен, биылғы жылы қызметкерлеріміз Грекияда, Түркияда, Өзбекстанда, Қырғызстанда, Татарстанда өткізілетін халықаралық конференцияларға қатысуды жоспарлап отыр. Былтыр өз тарапымыздан бірлескен конференциялар, ортақ ғылыми басылымдар жасау мақсатында Үрімшідегі ҚХР Шыңжаң қоғамдық-ғылыми академиясы мен Пекиндегі Орталық ұлттар университеті ұжымымен, басшылығымен кездесіп, өзара ынтымақтастық пен қарым-қатынас жасау туралы келісімшартқа қол қойдық. Осындай кездесулерді біз Үрімшідегі тіл комитеті мен Пекиндегі ұлттар баспасы басшылығымен де өткіздік. Өткен жылы жасасқан келісімдерімізге сәйкес Қытайдағы Ұлттар баспасы біздің институт шығарған «Қазақ тілінің бір томдық түсіндірме сөздігін» осы жылы басып шығаруды жоспарлап, ал Пекиндегі Орталық ұлттар университеті 10 күнге дәріс оқуға шақырып отыр. Біздің аталған сапарымыз іскерлік жағдайда өте сәтті өтті. Қысқа мерзімдік бір ғана сапарда ҚХР-дың аталған төрт мекемесімен байланыс орнатып қайттық. Біздің жасасқан келісімдеріміз қағаз жүзінде қалып қоймай, нақты істер арқылы жалғасын тауып жатыр деуге негіз бар. Сондай-ақ біз институтта Германияның Юстус Либиг атындағы Гиссен университетінің белгілі ғалымдарымен, әлеуметтік лингвистикамен айналысатын Индиана университетінің профессоры америкалық ғалым У.Фиерманмен кездесу өткізіп, пікір алмастық. Юстус Либиг атындағы Гиссен университеті қараша айында Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ тілінің дамуына арналған конференция өткізуді жоспарлап, оған бізді арнайы шақырып отыр. Қатысып баяндама жасауға келісімізді бердік. Түркиядағы «Түрк Дили Құрымы» қоғамының ұйымдастыруымен 2010 жылдың маусымында Баку қаласында өткен түркі терминологиясының мәселелеріне арналған халықаралық форумға қатысып баяндама жасап, қор Президентімен бірлескен ғылыми шаралар мен жобалар бойынша жұмыс істеу мәселелерін талқыладық. Жас ғалымдарды шетелдерде ғылыми тағылымдамадан өткізу де өте маңызды. Үстіміздегі жылдың наурыз айында Халықаралық «Болашақ» бағдарламасы бойынша институттың бір кіші ғылыми қызметкерін Түркияның Ыстамбұл қаласындағы Мармара университетіне ғылыми тәжірибе жинақтауға және тағылымдамадан өтуге 10 ай мерзімге жібердік. Бұдан өзге де біздің ғалымдардың ТМД мен өзге де алыс шетелдердегі ғалымдармен ғылыми байланыстары қалыптасқан. Алдағы уақытта да осындай халықаралық байланыстарымызды нығайта береміз деген ойдамыз». Яғни осындай зерттеу орындары барда еліміздегі жалпы тіл білімінің одан әрі дами түсетіндігі сөзсіз.

1. Қазақ жалпы тіл білімі – жалпы түркітанудың құрамдас бөлігі және қазақ тіл білімі туралы ілім.

2. А.Байтұрсынов, Қ.Жұбановтың жалпы лингвистикалық ілімдері.

3. Қазақ графикасы мәселелері.

Қазақ жалпы тіл білімі - жалпы түркітанудың құрамдас бөлігі (Н.И.Ильминский, В.В.Радлов, С.Е.Малов. П.М.Мелиоранский, В.В.Катаринский, А.Құрышжанов және т.б.) және казақ тіл білімі туралы ілім (А.Байтүрсынов, Қ.Жұбанов, І.Кеңесбаев, С.Аманжолов, Ы.Маманов, Н.Сауранбаев, Ғ.Мүсаев, МБалақаев, Ә.Қайдаров, Р.Сыздықова жөне т.б.)-А.Байтүрсынов, Қ.Жұбановтың жалпы лингвистикалық ілімдері, Қазақ графикасы мәселелері: А.Байтүрыснов, Қ.Жұбанов, А.С.Аманжолов, Е.Омаров, Х.Досмұхамедов және т.б. Қазақ тілі туыстық белгілері жағынан да, типологиялық белгілері жағынан да түркі тілдерімен бірлікте. Оның қалыптасу, даму тарихы жалпы түркі тілдерінің тарихымен тығыз байланысты. Осы себептен де қазақ тіл білімі түркологияның бір саласы болып есептеледі. Түркологияның табыстарына, жетістіктеріне қазақ тіл білімі де ортақ , ол сол табыстарға сүйенеді, соны басшылыққа алады. Сондықтан түркология тарихын білмейінше, қазақ тіл білімінің тарихын білу мүмкін емес.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет