64. Қазақтардың ұлттық мәдениетінің ерекшеліктері 68. Тауелсіздік кезең философиясы 71. Орта ғасыр философиясындағы діни дүниетаным
жүктеу/скачать 244,65 Kb.
|
64. ?àçà?òàðäû? ?ëòòû? ì?äåíèåò³í³? åðåêøåë³êòåð³ 68. Òàóåëñ³çä³
| 38) Экзистенциализм философиясы
Экзистенциализм дегеніміз философиядағы адам мәселесіне, яғни оның болмысына, мақсатына және адамның ішкі дүниетанымына негізделген діни бағыт. Бұл философиялық ағым XX ғасырда өз бағытын тауып, философияға жаңа ұғым енгізген болатын. Бұл филсофоияның негізін салушы Дания ойшылы Серен Кьеркегор болып табылады. Оның ойынша экзистенциалдық ақиқат ол абстарктты ойлаудан басқа, яғни Гегельдің тұжырымдарынан өзгеше бір түсінік болған. Обьективті ақиқат танымға ие, бірақ экзистенциалдық ақиқат ешқашан танылмайды, оны тек өмір жолында кездестіруге және бастан өткізуге ғана болады. Ол үшін осы әлемде болу қажет, тұлға ретінде тіршілік ету міндетті. Серен Кьеркегор құрған бұл филсофиялық бағыт адамның өзіндік менін тануы, өмір мен өлімнің құны, еркіндіктің мағынасы, адамгершілік, рахымдылық, сұлулық, әділеттілік пен ақиқаттың бейнесі және басқа да көптеген философиялық мәселелердің шешімін табуға насихаттайды. Экзистенциализм ағымы өкілдерінің көзқарасы бойынша: өзіндік менін танып білу және өзгелармен ақылмен бөлісу адамды саналы әрекетке жетелейді. Адамгершілік құндылықтары күнделікті тұтынушылық қажеттіліктердің негізінде қоғамдағы орнап жатқан қатыгез әділетсіздіктердің орнын басу мақсатында пайда болды. Адамгершілік құндылықтарға бет бұру бұл бағыттың басты ерекшелігі. Экзистенциализмның негізгі өкілдері: С.Кьеркогор, М.Хайдаггер, К.Ясперс, Н.А. Бердияев, Ж.П. Сартр, Г.Марсель, А.Камю жатады. Олардың барлығы экзистенциализмді өзіндік тұрғыда қарастырғанымен жалпы идеялары бір болатын. Альбер Камюдың эксизтенциалды филсофиядағы басты мәселесіне тоқталсақ, онда ол адамның өміріндегі мәні мен мақсатын көтереді. Оның пайыидауынша адам өмірінің мақсаты жоқ, көптеген адамдар тынбай еңбек етіп оған үлкен мән бермесе, кейбіреулері оған тым көп уақыт бөліп босқа уақыттарын жоғалтады. Адам өмірі ол абсурд, оның дәлелі ретінде келесі екі түсінік келтіріледі. Біріншісі өліммен жанасу, көп уақыт бойы үлкен маңызға ие болған заттар өз құнынан, мәнінен айырылады, ал екіншісі табиғатпен жанасу, яғни алып әлем алдында адам қаншалықты ақылды немесе дарынды болса да ол табиғатпен салыстырғанда ешкім болып табылады. Сонымен қорытындыда Камю адамның өмір сүру мәні оның айналасында емес, өзіндік тіршілік етуде болып табылады деп атайды. Қазіргі кезде де экзистенциализмдағы адам мәселесі өте күрделі және ауқымды, әлі күнге деін оның қоршаған ортасы мен өзін-өзі танудағы философиялық зерттеулер толық шешілген жоқ және тоқтамай жалғасып жатыр. 39. Махаббат философиясы. Махаббаттың түрлері Махаббат - бұл адам болмысының ең жоғары құндылығы, ол ерекше болмыс, онсыз ештеңе болмайды (философияның ұғымы махаббат ұғымымен байланысты). Сүйіспеншілік - бұл адамның басты шарты. Махаббат - бұл ерекше эмоционалды әлем, адамдар арасындағы белгілі бір идеалды қауымдастықтың сезімі, бұл кез-келген эмоцияны жанама түрде оята алатын, түрлі бейнелер тудыратын, кез-келген ойлар мен қиялдарды кездестіретін сезім; махаббат сонымен бірге жеке және әлеуметтік, бұл адам табиғаты үшін негізгі сезім. Махаббат - бұл максималды құндылық. Махаббатты өз бетінше шақыруға, тоқтатуға немесе басқа затқа бағыттауға болмайды. Махаббат - бұл ерекше жағымды эмоционалды көтеріліс. Махаббат - бұл күрделі құбылыс, өйткені ол жеке және әлеуметтік, рухани және физикалық, интимдік және жалпыға ортақ кеңістікте пайда болады. Ежелгі махаббат ескерткішін Киелі кітап деп атауға болады. Мұнда махаббаттың барлық түрлері суреттелген: Құдайға деген махаббат, ата-анаға, бауырмалдық махаббат, Отанға деген сүйіспеншілік және т.б. «Ежелгі үнді трактатында» Шабдалы бұтақтары «сүйіспеншілікті күрделі сезім ретінде айтады:» Адамның назарын өзіне тартудың үш көзі бар: жан, ақыл және дене. . Жанның тартымдылығы достықты тудырады. Ақылды тарту құрмет сезімін тудырады. Денелердің тартылуы қалауды тудырады. Осы үш дискінің үйлесімі сүйіспеншілікті арттырады. Ежелгі уақытта олар мыналарды бөлді: АГАПЕ - белсенді, шексіз махаббат, бірақ адамға немқұрайлы қарау, бәрін жақсы көру; эрозия - махаббат, физикалық құмарлық, секс; «Филия» - махаббат - достық; сақтау - отбасына деген сүйіспеншілік, махаббат, ол еркін және саналы таңдаудың (аналық махаббат, қыз, бауырлар мен әпке-қарындастарға деген махаббат) тыс қалыптасқан әлеуметтік-коммуникативті қатынастар жағдайында бар. Платон махаббат теориясын дамытады. Оның идеясы (Эйдс), шексіз бейнелер патшалығына көтерілуді тек Эрос тарта алады. Махаббат адамның шындыққа, жақсылыққа, сұлулыққа көзін ашады. Әлем туралы білімінде адам махаббатқа үйленеді және осы некеден жер бетіндегі ең әдемі ұрпақ пайда болады, ол руханият деп аталады («Платондық махаббат»), сондықтан адам Ер болады. Платонға деген махаббат тұлғаның семантикалық кеңістігін кеңейтеді. Платондық махаббат - бұл абсолютті, түпнұсқа үшін сезімталдық. Платонның махаббаты әдемі мен жақсы КАЛОКАГАТИ бірлігі, физикалық және рухани үйлесімділік деп түсінілді. Ортағасырлық схоластикалық Томас Аквиналар дене махаббаты мен ізгілікпен бөліседі. Сонымен қатар, жердегі махаббат күнәкар, ең жоғарғы махаббат - Құдайға деген сүйіспеншілік. Христиандық сүйіспеншілікке, Құдайға деген сүйіспеншілікке, яғни «Құдай - сүйіспеншілікке» табынушылық жасады. И.Канттың пікірі бойынша, махаббат адамның тағдырында маңызды рөл атқарады, «махаббат басқалардың ерік-жігерін өзінің максималды құрамына қосады, адам болмысының жетілмегендігін толықтырады және ақыл-ойды заң ретінде қабылдауға мәжбүр етеді». Гегель махаббатты адамзат баласы үшін ең үлкен құндылық деп түсінді: «Махаббаттың шын мәні - бұл өзін-өзі сезінуден бас тарту, басқа өзін-өзі ұмытып кету, алайда сол жоғалу мен ессіздікке алғаш рет тап болу өзіне ие болу » Гегельдің пікірі бойынша, махаббат - бұл бір-бірінен бірлік табудың бір түрі, жанның бірігуі. Л.Фейербахтың философиясы - бұл «махаббат философиясы», махаббатта адам жан тыныштығын табады, сенім мен құрметке үйренеді. Фейербахтың махаббат формуласы: «Егер мен саған жақсы нәрсені жақсы сезінсем, онда мен сені жақсы көремін». А.Шопенгауэр өзінің «Сексуалдық сүйіспеншілік метафизикасы» атты еңбегінде сүйіспеншілікті күшті инстинкт деп атайды - бұл гендерлік, жыныстық сүйіспеншілік, өмірдің инстинкті, бірақ іс жүзінде бұл жаңа ұрпақтарды азап шегу мен еріксіз өлімге қайта құру. «Романтикалық махаббат» деп аталатындар жоқ, бұл жазушылардың өнертабысы. «Махаббат - бұл шайтан, үлкен кедергі. Оның көмегімен түрмелер мен ессіздердің үйлері толтырылды. Махаббаттың биологиялық компоненті туралы З.Фрейд жазады. Ол үшін Эрос - бұл өмірдің инстинкті ғана емес, ол адам психикасының ең күшті күші, ол жыныстық қатынасқа да, көркемдік туындыға да бағынышты. Егер адам сексуалдық қанағаттануды алса, махаббат қажеттіліктерінің мәні төмендейді. Э.Фромм үшін «махаббат адамға әсер ететін күш, адамдар мен оның ағалары арасындағы кедергілерді жоятын күш, оны басқалармен біріктіретін күш, махаббат адамға жалғыздық пен иеліктен арылуға көмектеседі және сонымен бірге оған өзін сақтап, сақтауға мүмкіндік береді. оның тұтастығы ». Фромм махаббатты «Адамның жаны» және «Сүйіспеншілік өнері» шығармаларына арнады, мұнда ол махаббат сезімін жіктеуге тырысады: Махаббаттың жоғарғы формасы - Құдайға деген сүйіспеншілік. Ерекше орын «ана махаббатына» (сөзсіз махаббат) тиесілі - ана өз баласын ол болғандықтан ғана жақсы көреді. Басқа полюсте - әкенің махаббаты, әке - бұл ой әлемі, заңдар әлемі, оның махаббаты шартты түрде: «Мен сені жақсы көремін, өйткені сен маған ұқсайтындықтан, сен менің үміттерімді ақтайсың». Ананың функциясы - қауіпсіздік, әкенің міндеті - өмірлік міндеттерді шешуге бағыттау. Махаббаттың көптеген түрлері бар: - Махаббат адамның таным объектісіне және практикалық іс-әрекетке оң көзқарасы ретінде: өнерге, шығармашылыққа, тамаққа деген сүйіспеншілік. - Биофилия - өмірдің барлық көріністеріндегі махаббат. Бұл өсімдіктер мен жануарлар болсын, барлық тірі табиғаттың өсуіне, дамуына, гүлденуіне ықпал ететін барлық нәрсеге табыну түрі. - Көршісіне, жалпы адамдарға деген сүйіспеншілік (ГУМАНИЗМ). Бұл құрметпен, жақсылық жасауға деген ұмтылыс, жанашырлық, мейірімділік сезімдері арқылы көрінеді (дәрігер - адамгершілік мамандық). - Бауырластық махаббат (ДОСТЫҚ). Бұл қызығушылықтардың ортақтығы мен өзара сүйіспеншілікке негізделген тұлғааралық қатынастардың бір түрі. - Еркек пен әйел арасындағы махаббат. Бұл махаббат - құмарлық, махаббат - достық, махаббат - құрмет, махаббат - бірлік болуы мүмкін. - Құдайға деген махаббат. Киелі кітап, Жоханның алғашқы хаты: «Бір-біріңді сүйіңдер, өйткені сүйіспеншілік - Құдайдан. Сүймеген адам Құдайды білмейді, өйткені Құдай - сүйіспеншілік. Құдайды сүю - ол жасаған әлемді сүю ». - Патриотизм - бұл Отанға деген сүйіспеншілік. - өзіне деген махаббат. Егер адам өзін-өзі қарсыласса және жек көрсе, басқаларды жақсы көре ала ма? Әрине жоқ! Сондықтан Киелі кітапта: “Өзіңді қалай сүйсең, маңайыңдағы адамды да солай сүй!” - делінген. Гуманистік философия әрдайым адамның махаббаттағы мәнін көрді, адамның идеалы - гомо аморалар, махаббаттағы адам. Адам өміріндегі ең бастысы - бұл бақытты сезіну, сүйіспеншілік пен сүйіспеншілікке бөлену. 40. Фәлсафа дәстүріндегі Қожа Ахмет Яссауидің мистикалық дүниетанымы. Қожа Ахмет Яссауи - сопылықтың түркі саласының негізін қалаушы, ойшыл, ақын. Тек қайтыс болған күні ғана белгілі - 1166. Осы уақытқа дейін оның «Диван-и-хикмет» («Даналық кітабы» - көбінесе «Хикмет» деген атпен қысқартылған) еңбегі сақталған. Ахмет Ибрахимнің әкесі Сайрамдағы атақты шейх болған. Ахмет тұлғасының қалыптасуы Ясы қаласымен байланысты (VI-XV ғасырлардан бастап Түркістанның бұрынғы атауларының бірі), кейінірек Бұхараға барып, Хамаданиде тағылымдамадан өтті. Сопылықты білуші атағын алғаннан кейін, Яссауи Ясыға оралып, Арыстанбаб салт-дәстүрін жалғастырды. Ол өмірінің соңғы жылдарын зынданда өткізді (қазір ол табылып, қалпына келтірілді). Ахмет Яссауидің құрметіне Тимурдың жеке тапсырмасы бойынша салынған және «Әзірет Сұлтан» деп аталатын кесене (ханака) - Қазақстанның ортағасырлық сәулет өнерінің шедеврі. Өмірдің мәні туралы сопылық идеяны дамытуда Ахмет Яссауидің орны ерекше. Құдай барлық жерде және барлық жерде мәңгі өмір сүреді, - дейді А.Яссауи. А.Яссауидың айтуы бойынша әр адамда жеке тұлғаны жетілдіруге болатын жағдайлар бар. Тағдырдың шынайы мағынасына жету үшін адам белгілі бір мақсат үшін Құдай берген бостандыққа ие. Қожа Ахмет Хазрети Сұлтан Яссауи (10931166) - сопылықтың түркі бөлімінің жетекшісі, ойшыл, мистикалық ақын және діни уағыздаушы. Қожа Ахмет Яссауи басқа мәліметтер бойынша 1103, 1036, 1041 жылдары Яссы қаласында (Түркістан) 1093 жылы дүниеге келген және 1166 жылы қайтыс болған. Сайрам қаласында (Исфиджаб). Зерттеуші Девин Де Виздің айтуынша, «Түркістанды исламдастыру туралы Яссауи аңызы» атты еңбегінде Қожа Ахмет Яссауидің әкесі - Ибрахим ибн Махмуд - атақты шейх Ис-Фиджабтың (Сайрам), Мұхаммедтің ұрпағы, Хазирет Алидің үшінші ұлы - Ханафия екендігі көрсетілген. Оның төртінші ұрпағы Абу аль-Каххардың екі ұлы болды - Абу-Рахман және Абу-Рахим. Әбу ар-Рахманның (яғни, Каххардың тұңғыш ұлы) екі ұлы болды: оныншы руындағы Яссауидің атасы Исхак баба және он үшінші рудадағы Исмаил ата атасы Абу-Джалил. Ана Қожа Ахмет Яссауи әйгілі шейх Мұса - Айшаның (Қарашаш ана) қызы. Шейх Мұса Исфиджабта өзінің қасиеттілігі мен ерекше тақуалығымен танымал болған. Қожа Ахмет Яссауи отбасындағы екінші бала болды, оның үлкен әпкесі Гауһар болды, ол ата-анасы қайтыс болғаннан кейін ағасын өсіру міндетін өзіне алды. Бізге жеткен мәліметтерге сәйкес, Қожа Ахмет Яссауидің өзі жас кезінде қайтыс болып, оның екі қызы болған Гавһар Шаһназ және Гауһар Хушназ атты ұлы Ибраһимнің ұлы болды. Кейіннен мұнда белгілі қожа Ахмет Яссауидің ұрпақтары болды. Олардың ішінде атақты шейх Закария Самарканди деп атауға болады, ол өз шығармаларында Қожа Ахмет Яссауиді өзінің тікелей атасы деп атайды Қожа Ахмет Яссауи алғашқы білімін әкесі Шейх Ибрахимнен алған. Оған қосымша білім мен тәрбиені ХаНафи мазхабының белгілі ғалымы Баха ад-Дин Испиджаби берген. Осыдан кейін ол Отырарға сол кезде жергілікті Мубайдидің жетекшісі болған әйгілі Арыстан бабаға барды. Қожа Ахмет Яссауи одан әлемдік және рухани даналықты қабылдады, керемет рухани білім алды. Ұстаз қайтыс болғаннан кейін Ахмед Яссауи бүкіл әлем мұсылмандары исламның күмбезі деп атаған Бұхараға барады. Ясауидің рухани тәлімгерлері Туса қаласынан келген Әбу әл-Фармази (1084 жылы қайтыс болған), Орта Азиялық Суфизм тарихында белгілі, олардың шәкірттері Ахмад аль-Газали (қайтыс болған 1126) және Юсуф аль-Хамадани (1049-1140) болды. . Ахмад аль-Газали - сунниттік теологтың інісі, заңгер, философ, философиялық мистика тарихында белгілі иман ғылымын жандандырудың авторы. Мұнда ол сол кездегі атақты мистика мектебін басқарған әйгілі шейх Ходж Юсуф Хамаданидің жанынан тағы бір лайықты ұстаз тапты, ол өзін Алланың рухымен бірлік іздеуге арнады. Бұған оларды шейх сопылық шақырды. Оның толық аты-жөні - Абу Якуб Юсуф әл-Хамадани әл-Бузакжирди. Қожа Юсуф Хамаданиден екі жол - парсы желісі, парсыға, Әбу әл-Халик әл-Гиждувани мен түркіге, бүкіл түркі сопыларының ұрпағы болған Ахмет Яссауиге апарады Сопылық исламдағы жаңа мистикалық-аскетикалық қозғалыс болды. 9-10 ғасырларда Орта Азияда суфизм таралды, бұл бұйрық бойынша қалыптасқан жеке сопылық мектептер, араб тілді елдерде шейх деп аталатын тәлімгерлер басқарған, иран тілді шейхтер мен тойлар, түркітілдес шейхтер мектептерінде пайда болды. , тойлар, ишаналар, әйел, ата. Орта Азиядағы ең көп таралған бұйрықтар: Накшбандия, Яссавия және Кубравия. Сонымен бірге, мубайидтердің, исмаилиттердің және караматтардың діни ағымдары шафиит, ханафи мазхабтарының ілімдерімен қатар өмір сүрді. 41. Этикалық ілімдердің тарихи типтері. Этиканың өзіндік мәртебесі бар философиялық ілім ретінде қалыптасуы ежелгі грек философиясының тереңінде болғандығын жоғарыда айттық. Этика Аристотельге аты жағынан да, негізгі концептуалды категорияларымен де, проблемалық аймақтарымен де қарыздар. «Никоманизм этикасы», «Эдем этикасы» және «Ұлы этика» деп жазған ұлы ойшыл этика дамытқан елді таныстырды. Көптеген философиялық және теориялық пәндермен салыстырғанда этикалық категориялар күнделікті тілде кеңінен қолданылатын сөздерден тұрады. Барлық этикалық категориялардың табиғат құбылыстарына ешқандай қатысы жоқ, тек адам әлемімен тікелей байланысты ұғымдар. Себебі, аты айтып тұрғандай, мораль адамға, яғни жақсылық пен жамандықты ажырата білуге жаны бар адамға ғана тән. Достық бір-біріне, құрметке, шынайы мейірімділік пен сенімге мұқтаж адамдардан тұрады. Махаббат - достықтың, бейбітшіліктің, адам өмірінің керемет үйлесімі. Онсыз өмір мағынасыз, қызықты және пайдасыз. Жомарттық - жақсылық жасау және басқаларға көмектесу қабілеті. Жақсылық пен қатыгездік - орталық этикалық категориялар. Бедел - адамның іс-әрекеті тиісті моральдық идеалдарға сәйкес келетіндігімен негізделген жетістік. Міндеті - адамның адамгершілік мұраттарының талаптарын орындау. Бақыт - бұл әдептің негізгі категориясы. Мәдениет тарихында «Бақыт» деп аталатын нысан болды, ол бақыт мәселесімен айналысады. Әділеттілік - жақсылықтың ерекше формасы. Бұл қоғамдық мойындау және адамның сыйақысы түрінде көрінеді. Кездесу - бұл адам табиғатының міндетті шарты. Өйткені, адам ақылының өзі адамның бір-бірімен әрекеттесуі нәтижесінде қалыптасады. 42. Этиканың категориялары Көптеген философиялық және теориялық пәндермен салыстырғанда этикалық категориялар күнделікті тілде кеңінен қолданылатын сөздерден тұрады. Барлық этикалық категориялардың табиғат құбылыстарына ешқандай қатысы жоқ, тек адам әлемімен тікелей байланысты ұғымдар. Себебі, аты айтып тұрғандай, мораль адамға, яғни жақсылық пен жамандықты ажырата білуге жаны бар адамға ғана тән. Достық бір-біріне, құрметке, шынайы мейірімділік пен сенімге мұқтаж адамдардан тұрады. Достық дегеніміз - бұл өте жақын қарым-қатынас, адамдардың өзара сүйіспеншілігі мен сүйіспеншілігіне, мақсат бірлігіне, ұзақ мерзімді және жан-жақты үйлесімділікке негізделген керемет сезім. Махаббат - достықтың, бейбітшіліктің, адам өмірінің керемет үйлесімі. , Онсыз өмір мағынасыз, қызықты және мағынасыз. Ақын Абай «махаббатсыз дүние бос» деп бекер айтпаған. Адамның бүкіл өмірі махаббатпен байланысты. Егер адам ата-ана махаббатының жылулығымен дүниеге келсе, онда ол достар мен таныстардың сүйіспеншілігін біледі және біртіндеп жақын адамның, жұбайының махаббатына жауап береді. Махаббат - барлық ұлы нәрселердің қозғаушы күші. Адам біреуді жақсы көретінін, біреуді жақсы көретінін немесе болашақта біреуді сүюін үміт еткендіктен, ол биік мақсаттарға ұмтылады. Сезімдердің атасы - махаббат - бұл күшті күш. Бұл адам жанының басқаларға, адамдар қауымдастығына немесе белгілі бір идеяға деген сүйіспеншілік пен құмарлықтың өте нәзік түрі. Махаббат туралы түсінік өте кең. Адам жанына, белгілі бір идеяға, Отанға, ата-анаға, жалпы адамзатқа деген махаббаттың көптеген түрлері бар. Махаббат - бұл жануарлар әлемінің биологиялық инстинкттеріне негізделген әлдеқайда күрделі сезім. Ол адамзат мәдениеті дамуының белгілі бір кезеңінде ғана пайда болатындықтан, оны нағыз адами сезім деп қарау керек. Махаббатта сезім мен ақыл біріктіріліп, адам ұтымды табиғи күш ретінде қарастырылады. Махаббат - бұл жан-дүниені толтыратын, жанды көкке көтеретін, нәзіктік пен құмарлықты, қорқыныш пен қуанышты, азап пен қызғанышты түсінуге болмайтын керемет сезім. Жомарттық - жақсылық жасауға және басқаларға көмектесуге деген ұмтылыс. Мейірімділік пен қатыгездік - бұл әдептің орталық категориялары. Ең абстрактілі деңгейде жақсылық пен жамандық мораль мен азғындықтың баламасы деп айта аламыз. Мейірімділік арқылы адамдар өздерінің ортақ мүдделерін, ұмтылыстары мен болашаққа деген үміттерін білдіреді. Осылайша, ізгіліктің рақымымен өмір гүлі өсіп, тамыр алады, ал жамандық өмірдің түбірін жояды. Барлық он акт ізгілік категориясына кіреді: ар-намыс, абырой және ұят ұғымдары бір-бірімен тығыз байланысты, сондықтан оларды ажырату қиын. Неміс философы Канттың осындай жүрегі ауыр: «Бұл дүниеде адамды шексіздігі мен ұлылығы тұрғысынан таңғалдыратын екі нәрсе бар: менің алдымдағы шексіз аспан мен ішкі жан дүниемнің моральдық заңы». Ар-ождан және ұят - бұл жерде моральдық заңның сақтаушылары. Ұят - моральдың жемісі, бірақ ол да қос стандарт. Ұят болмаған жерде әдеп жоқ. Ұят не ұят емес деген ұғымдар барлық жерде әр түрлі болып келетінін атап өткен жөн: ұят дегеніміз - адамның қоршаған ортаның жалпы нормаларына сәйкес келмеуі немесе қоғам одан күтетін биіктіктерден туындайтын ыңғайсыз жағдай. . Ар-намыс пен абыроймен салыстырғанда ұят дегеніміз - бұл ішкі, жабық мемлекет емес, басқа адамдардың көзқарасы мен қоршаған ортаның жағдайымен анықталған мемлекет. Адам өзінің теріс әрекеттері мен әрекеттері үшін басқалардан естіген сөздер туралы ойлайтындықтан және өзіне деген көзқарасы бұрмаланады деп қорқатындықтан, оның беделі оның іс-әрекеттері тиісті моральдық идеалдарға сәйкес келетіндігінен туындайтын жетістік болып табылады. . Адам өзінің іс-әрекетін өзінің міндеттері мен міндеттеріне сәйкес бағалай алатыны ар-ұждан мен ар-намыс мәселесі. Адамның парызы сияқты, ар-намыс да ерекше және тәуелсіз. Міндеттеме - бұл адамгершілік талаптарының орындалуы. Адамның міндеті - жақсылыққа еру, басқаларға мүмкіндігінше көмектесу және жамандықтың алдын алу. Әділеттілік - жақсылықтың ерекше формасы. Бұл қоғамды тану және марапаттау түрінде көрінеді. Сот төрелігі - бұл тарихи қалыптасқан тұжырымдама. Шіркеудің ерте құрылысында әділеттілікті іздеуді талион қағидалары тұрғысынан көруге болады. Ол кезде әділеттілік өтеусіз, тиісті жаза түрінде қарастырылатын. Бақыт - бұл әдептің негізгі категориясы. Мәдениет тарихында бақыт мәселесіне арналған «Фелицитология» тақырыбы болды. Фелицианға арналған жұмыстардың қатарына Аристотельдің никомедианизм этикасы, Сенеканың «Бақытты өмір туралы», Томас Аквинаның «Бақыт туралы трактаты» және «Сент-Августиннің әл-Фараби бақытты өмір туралы» еңбектері жатады. «Бақыт жолымен байланыстыру» және басқалар. Ол бақыт үшін неғұрлым көп жұмыс істесе, бақыт туралы түсінік одан да көп. 43. Адамгершілік ережелері және құқық ережелері. Адамгершіліктің бастауларын түсінудің негізгі тәсілдері. Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының «негізгі баптарын» адами қатынастардың нормаларына айналдыру - адами құндылықтарды құрметтеу шарттарының бірі, олардың негізгі этикалық баптары: барлық адамдар тең, еркін және тең; азаматтар нәсіліне, ұлтына, жынысына, тіліне, шығу тегіне, дініне, дініне, меншігі мен лауазымына қарамастан заң алдында тең; Өмір сүру құқығы, адамның бостандығы және жеке өмір сүруге деген ықыласы қасиетті. Адамгершілік қағидаларыңызды сақтау әсіресе өтпелі қоғамда өте маңызды. Бұл кезеңде алкоголизм мен нашақорлық, рэкет, жезөкшелік және қатыгездік сияқты ұлттық дәстүрлі дүниетаным мен азғындық мінез-құлық таралуы мүмкін. Өркениетке апаратын жол - адамдарды адамгершілікке, абырой мен ізгілікке, салауатты өмір салтына жетелеу. Адамгершілік мәселесі адамзат мәдениеті мен руханияттың қалыптасуымен байланысты. Адамгершілік мінез-құлық адамзат баласының әлеуметтік қалыптасу тарихымен, мәдени даму процесімен бірге пайда болды. Сонымен, мораль мәселесі адамзат тарихының қараңғысында, тіпті елеусіздік дәуірінде болатындығы айқын. Хатта қалған мұраның ізін табу қиын. Ғылым өзінің гипотезасын алға тартады. Ол гоминидтер, яғни адам приматтары, табиғаттың Жер климатындағы түбегейлі өзгерістерге қатысты «сұраныстарына» өздерінің «жауабын» тапты деп ұсынды. Осылайша, төрт аяқты приматтар екі аяқта тұрған гоминидтердің жаңа сапасымен алмастырылды, сондықтан олардың көкжиегі кеңейіп, тамақ пен аң аулау үшін екі қолы бос болды. Қазіргі адам кейпінде адамзаттың қалыптасуы бірнеше миллион жылдарға созылды. 44. Адамгершіліктің алтын қағидасы (Конфуций) «Билеуші - билеуші, бағынушы - бағынушы, әкесі - әкесі, ұлы - ер болуы керек», - деді ол. Конфуцийлік компанияның «моральдық менеджмент» теориясы, қарым-қатынасы, идеялары, идеялары, идеялары мен идеялары. Осыған сүйене отырып, оны жетілдірудің негіздемесі. «Түзету сөзін басқарудың» негізгі тұжырымдамалық қағидасы «әйелі мин», мен министрді таптым. Міне, Конфуций қоғамы | қауымдастықтармен және олардың достығымен байланысты болды, менің достығымды анықтады және олардың достығын анықтады (Конфуцийдің айтуы бойынша бір адамға - үлкен отбасы). Бұл ел билеушілерімен танымал заңдар мен жазаларға негізделмеген, олар адамгершілік емес, адамгершілік топтармен танысады және араласады және олармен өзара әрекеттеседі. Халық салығы салық төлеуден жалықпады және әдеттегі заңның ережелерін құптады. Ең бастысы - нағыз басымдықты маман болу, жақын адам үшін пайдалы, денсаулығы мен әл-ауқаты - бұл басқарушылық жауапкершілік. Адамдар байлық пен беделді, достықты және меншікті біледі. Билеуші үшін - сенімге ие болу және оны шынымен есте сақтау. Осы көріністен кейін сіздің тәлімгеріңіз «Қалай күшке ие боласыз?» Деп сұрайды. «Адамдардың махаббаты қол жетімді», - деді ол. Ұлы моралист Конфуций деп аталады, оның саяси және әлеуметтік доктринасы моральдық және максималды белсенділік - жоғары мораль, әдепті, дұрыс мінез-құлық, этникалық этникалық топтардың негізі. Белгілі бір музыкалық аударманың мағынасын түсіндіріп, түсіндіріңіз. Конфуций меншік құқығы жоқ жетілген адам (ю-цу) туралы түсінік жасады. Конфуцийдің пікірінше, мұндай адамгершілік Жаңа отбасыға емес, білімге байланысты. Жақсы, керемет адаммен қарым-қатынасты жақсарту. Философ Конфуций адам адал, шыншыл және шыншыл болуы керек деп жазды. Ол әрқашан білім алуға болатын уақыт туралы еске салады. Ата-аналарға, жалпы қарт адамдарға және ерекше қажеттіліктері бар адамдарға көмек. «Тақтаға өмір бойы келетін сөз бар ма?» Ол: “Иә, бұл сөз мейірімділік”, - деп жауап берді. Конфуцийдің адамдармен достық туралы заңы (отбасы, қоғам, қатынастар): «Өзіңіз қаламаған нәрсені өзгертпеңіз» деген сөздермен тұжырымдалған. Сыйыну әдісі бірінші ұрпақтың алтын ережесіне негізделген. Конфуций туралы түсінік. «Адамгершілік ойын ойлары» түсінігі - бұл құқық қорғаушылар мен құқық қорғаушылардың әл-ауқаты. Конфуцийдің ізбасарлары оны оның әкімшілігіне алып келіп, оңтайлы отырды. Мысалы, Мэн Цзы (б.з.д. 372 - 289 жж.) Оның тұжырымдамасына негізделді. «Ұлттық мемлекеттік жаңалықтар бізден басталады, - дейді ол, - одан әрі артықшылықтар мен көңіл-күй біздің жақын жеріміз». Жалпы білім беру жағдайында Конфуцийдің ізбасарлары дәйекті әлеуметтік идеялар болды, сонымен қатар қоғам мүшелері және отбасылық иерархиялық отбасы жұмысының бөлігі Мемлекет мемлекет үшін пайдалы ойын-сауық пен жаттығу протоколы болып табылады. Осылайша, бала дүниеге келген кезде сүйіспеншілік пен достық қарым-қатынаста болу, мүгедектерге, заңсыздыққа, тирандарға деген сүйіспеншілік пен мейірімділікке жүгіну, олармен қарым-қатынас жасау, басшылар мен көмекшілерге көмектесу қажет. Біз ай сайын Конфуцийдің саяси доктринасына назар аударамыз. Конфуций мен оны таба аламын, менің ойымша, бұл менің саяси партиялар туралы идеяларыма, мысалы, саяси мәдениеттің мықты қасиеттеріне байланысты. 45. Бұлжымас императив (И.Кант). И. Кант классикалық неміс философиясының негізін қалаушы. Канттың пікірінше, адам ақыл-ойдың көмегімен адамгершілік ережелерін құра алады. Кант бұл ережелерді екі түрге бөледі: шартты және міндетті. Мысалы, барлығына денсаулығына қамқорлық жасау шартты түрде ұсынылады. Канттың пікірінше, барлығы талаптарды орындауы керек. Кант оларды моральдық заң, яғни бұзылмайтын императив деп санайды. Мораль заңы адамның абсолютті бостандығын реттеуші болып табылады. Кант: еркін және ақылды бол. Ол абсолютті бостандық ақыр соңында жақсылыққа әкелмейтінін түсінді, сондықтан ол императив императорын енгізді. Императивтің міндеті парыз ұғымына негізделген. Жалпы алғанда, императивті (лат. Imperativus-авторитарлық) жүзеге асыруды анықтайтын ең маңызды қағида. Өзгермейтін императивті сонымен қатар категориялық императив, мораль императиві деп атайды. Өзгермейтін императивте Кант адам мәселесін діннен тыс қарастырады, өйткені оны шешуге практикалық ақыл жеткілікті. Құқық ғылымының метафизикалық негіздерінде ол сенсорлық ынталандыру мен мінез-құлықтың арасында тікелей байланыс болмаса да, адамның бостандығы шартты деп айтады. Тәуелсіз адам ретінде адамның басты мақсаты өзі, ал басқа жануарлар оған құрал болып табылады. 46. Философия тарихындағы еркіндік ұғымы. Еркіндік - бұл адамның немесе адамның жеке басының, қарым-қатынастың, жұмысының нәтижесі. Адамдар өздері үшін ең жақсы жағдайды анықтап, олармен сөйлесіп, әңгімелесіп, пайдалы көмек ала алады. Ғылыми-техникалық прогресс, әлеуметтік топтарға, ұлттарға қызмет ету, олардың құндылықтары, құндылықтары, құндылықтары. Адамды және этникалық сүйікті тәрбиелеу көпшіліктің денсаулығы мен әл-ауқатына байланысты. Әлеуметтік кедергілерге, ортақ достыққа, қоғамның ілгерілеуіне қарсы күрес. Адамдармен объективті достық олардың арасындағы айырмашылықтарға, достық пен достыққа негізделмейді, бірақ олармен қарым-қатынас орнатылады. Менің ойымша, бұл қоғамдағы жалпы объективті жағдай және адамдармен қарым-қатынас, жеке адамның табиғи заңдылықтары мен әлеуметтік құндылықтарының дамуы (жеке тұлға, қоғам, топ, этникалық топ) және олардың қарым-қатынасы. Әлемдік философияның артықшылықтары туралы адамдар бір-біріне оралады. Гегельмен тәжірибе - бұл субъективті рух, достармен достық, дінмен байланыс, достық, экзистенциалистік тұлғаның ақыл-ой әрекеті. Маркстің мәселені түсінуі, олардың құндылықтарын білуі, қарым-қатынасын түсіндіруі пайдалы. Энгельстің «Анти-Дюринг» еңбегі пайдасыз; оқулықтар емес, олармен қарым-қатынас, әлеуметтік қатынастар және өзара әрекет тәуелсіздікке жете бермейді. Бостандық - ұқыпты және мағыналы сөз. Мысалы, ол әртүрлі қатынастар немесе материал арқылы алмасады. Өмірдегі, достықтағы, достықтағы бір сәтпен бөлісу. Жеке адамдар мен ұлттардың тану дәрежесі де өзгереді. Маңызды байланыс. Байланысты әлеуметтік, этникалық, әлеуметтік, әлеуметтік жауапкершілік, қоғамның әлеуметтік-саяси мәселелері. Маңызды мәселені талқылау мәселесін шешіп, менің ақшам мен барлық достық туралы пікірімді түсіндіріңіз. Экономикалық практика, сауда және тиімді бәсекелестік принциптері. Достық пен достық дегеніміз адамдар мен достар арасындағы қарым-қатынас емес, олармен достық және материалдық және рухани қатынастар оларға жұмыс таңдауға және табуға көмектеседі. Саясаттағы пайдалы артықшылықтар мәселесі - бұл халықтың құқықтық және идеологиялық құрамы. Кез-келген қоғамда жеке адамға және ұлтқа деген сүйіспеншілік деңгейі бойынша оның орнына бірегейлік, достық, құрметті қонақтар келеді (автократиялық, либералды-демократиялық, сүйікті). Саяси және саяси саладағы либералды демократиялық басқару моделінің негізгі қағидаты - бұл жеке адамдар емес, заңдылық, құндылықтар мен құқықтық шектеулер. Жеке тұлға мен ұлттың жазуы туралы пікірлер бар немесе олар әртүрлі объективті және субъективті себептерге байланысты. Мысалы, тоталитарлық, авторитарлық, жүйелік үстемдік, саяси және саяси тұрақтылық (сөйлеу, жиналыс, жиналыс, байланыс, таңдау және әңгіме, пайдалы), рухани құндылықтар, көңіл-күй, материалдық, достық, сенімсіздік және т.с.с. қала - адамдармен пайдалы мәдени қарым-қатынас. Ұлттық ғылыми идеялар мен олардың нәтижелері туралы пікір алмасу ұлттық идеология мен саясаттың басты міндеті болып табылады. 47. Ф.Ницщенің «Асқақ адам» тұжырымдамасы Ф. Ницше 1844 1900 жылы 15 қазанда 25 тамыз - атақты философ және XIX ғасырдың филологы, иранның еріктілігі Артур Шопенгауэр үшін өкіну күні. Негізгі философиялық идеялар: «Үстемдік еркі», «Аскандадам», «Құндылықтарды қайта қарау», «Құдайдың өлімі», «Цандала», «Тапсырысты инагурациялау», «Таланттардың сүйікті қарым-қатынасы» және басқалар. Тағам Фридрих Ницшенің негізгі философиялық идеяларына негізделген. Біздің адамдық армандарға деген сүйіспеншілігімізді осы идеяны түсіндіретін студенттер жиі көрмейді. Ол «Құдай өлді, дәстүрлі моральдық мәдениетті қайта қарау керек» деген идеяға және жаңа өмірге, асыл рухқа негізделген құндылықтар идеясына негізделген. Тағамдар идеясы дәстүрлі және дәстүрлі және салт-дәстүрді жақсарту, сіздің назарыңызға жаңашылдық. Достық, үстемдік және шығармашылық, достық, өмір үшін достық, өмір үшін достық. Ең жақсы адами қарым-қатынас: сізді қолдамайтын, қолы жетпейтін, ерекше көңіл-күйі бар, махаббатқа толы адам; Асканадам - бұл ақиқат пен этикаға жаңа көзқарас, Асканадамның «философиясының» ережелері мен талаптары «» барлық құндылықтардың атауына шолу «және этика жөніндегі қаһарман мұғалімнің жұмысы, жаңа туған ұйқының бейнесі. Құндылықтарды жасаушы; бұл маған, өзіме, басқа ештеңе емес. 48. С.Кьеркегор философиясы. ХІХ ғасырдағы еуропалық философиядағы иррационалистік бағыт. дат жазушысы Серен Киеркегаард та өзінің еңбектерінде дамыған (,Кьеркегор1813–1855). Ол, Артур Шопенгауэр сияқты, Гегельдің философиясын табалдырықтан шығарды, онда басты назар ақыл мен логикалық ойлауды дамытуға аударылады. Кьеркегорд Гегельдің философиясына рационалистік рухы мен мазмұны үшін қатты шабуыл жасады. Сонымен бірге ол алдымен Фридрих Шеллингтің идеяларына сүйенді, оның философиясы алдыңғы тарауда талқыланды. Киеркегаардты Шеллинг философиясының кейбір иррационалистік принциптері қызықтырды, оның пікірінше, Гегельдің философиясына, әсіресе шындықтың рационалдылығы туралы әйгілі Гегельдік тезиске қарсы шыққан алғашқы ірі философ болды, бірақ Киркегаард әлемді ақылға сыйымсыз көрді. Осы позициялардан ол Гегельдің рационалистік философиясын, оның панлогизмін одан әрі сынға алды. ойлау болудың төмендеуі, абсолютті идеяның дамуы. Гегельдің айтуынша, логикалық білім жалғыз сенімді білім болды, ол оның белсенді түрде бас тартуына себеп болды. Бұл Кьеркегорд-тің әлемнің болмыстың иррационалды табиғаты туралы және оның адам туралы білімі туралы көзқарасына мүлдем қайшы келді. Кьеркегорд философиясының іргелі категориясы - «өмір сүру». Біз адамның өмір сүруі туралы, оның ішкі әлемі, сезімдері мен көңіл-күйлері туралы әңгімелейміз, олар мезгіл-мезгіл өзі өмір сүретін және оған түсініксіз әлемде өзін орнатуға тырысады. Кьеркегорд философиясындағы адам үнемі өзіне сұрақ қояды: «Менің өмірімнің мәні неде?»; «Қалай өмір сүру керек және не істеу керек?»; «Олардың мінез-құлқында басшылыққа алынатын ережелер қандай?» және т.б. Ол ауыр сұрақтарға жауап іздейді және өз тәжірибелерінде кездеспей таба алмайды. Оның айналасындағы әлем оған түсініксіз, жұмбақ және оған түсініксіз, ақылға сыймайтын шындық ретінде көрінеді. Кьеркегорд ешқандай объективті әлемді мойындамады және оны тануға қарсы болды. Ол үшін әлем - бұл адамның сезімдерінің жиынтығы. Әрбір адам өзі сезінетін, үнемі сезінетін әлемде өмір сүреді. Кьеркегорд бір кездері ағылшын философы және теолог Джордж Беркли негіздеген субъективті идеализм идеяларын терең қабылдады. Ол осы құбылыстарды көптеген құбылыстарды түсіндіруде алға тартты және мәні бойынша оның философиясының мәні оларға негізделген. Философ және теолог ретінде Кьеркегорд үшін бірінші кезекте шындық мәселесін шешу болды. Ол библиялық кейіпкер Понтий Пилаттың: «Шындық деген не?» Деген сұрағына өз жауабын беруге тырысты. Ол бұл жауап Берклидің субъективті идеализмі мен діни философиясында берді. Ол шындықтың объективті мазмұны мен оның критерийлері туралы ілімді қатаң түрде жоққа шығарды. Ол үшін шындықты ғылыми түсіну мүлдем қолайсыз болды. Ол сонымен қатар адамдардың танымдық іс-әрекетінің одан әрі дамуымен мазмұны өзгермейтін абсолютті шындықтың шегіне дейін тереңдей және кеңейе алатын салыстырмалы ақиқат мәселесін көтерудің заңдылығын жоққа шығарды. «Салыстырмалы шындық, ол діни тұрғыдан түсіндірілген абсолютті шындықты білімге лайықты және« ақиқат »ұғымына сәйкес келетін жалғыз деп салыстырды» Кьеркегорд «объективті ақиқат» ұғымынан айырмашылығы философияға «субъективті ақиқат» ұғымын енгізді. Ол: «Мен шындықты табуым керек, бұл мен үшін ақиқат», - деді. Шындық деген не? Кьеркегорд-тың айтуынша, тақырып шешеді. Ал бұл шындықтың мазмұны мен оның өлшемі туралы мәселенің жалғыз шешімі. Сондықтан көптеген ақиқаттарды тану - әр адам үшін жеке шындық, сонымен қатар өзара ерекше пікірлердің теңдігі (эквиваленттілігі). Киеркегаардтың пікірі бойынша абсолютті ақиқаттың маңыздылығы тек діни көздерде жазылған діни пайымдаулар арқылы алынады. Оның пайымдауынша, дін сенім мәселелерінде сот бола алмайтын ақылдың көмегін қажет етпейді. Сенім ешқандай дәлелге шыдамайды, ғылыми айтпағанда, оны «өзінің жаулары» санайды. Киеркегаард сенімнің ақиқатын растау және кез-келген күмәнді тұжырымға келу қиынға соғады. Құдайға сөзсіз, ескерусіз сену керек. Сенімсіздік, ол: «түсінбеушіліктің нәтижесі емес, бүліктің, бүліктің, бағынбаудың нәтижесі» Кьеркегорд-тің субъективті-идеалистік, иррационалистік және діни көзқарастары оның дүниені тану туралы білімінде ғана емес, сонымен бірге этика тұрғысынан да көрінді. Ол этикалық проблемалар туралы өзінің көзқарасын «Ләззат және парыз», «Қорқыныш және үрей» және басқа да жұмыстарында көрсеткен. Ол адамгершілік пен этика дамуының келесі үш кезеңін анықтады: эстетикалық, дұрыс этикалық және діни. Киеркегаардтың айтуы бойынша, адамдар үшін мораль мен этика дамуының эстетикалық кезеңінде олардың өмірді қабылдауындағы ең бастысы - бұл оның сұлулығы, көбінесе оның сыртқы көрінісі, сонымен қатар оның ләззат алуы. Моцарттың музыкасын, поэзияны қабылдауды (ежелгі және қазіргі) және Шекспирдің шығармаларына негізделген театрлық қойылымдарды тыңдау кезінде ол өзінің сұлулығы мен ләззаттары туралы баяндайды. Ол әйелге деген сүйіспеншілігінен сезінген ләззаттарды суреттеуден бас тарта алмады, бұл оның «Седукер күнделігі» эссесінде көрінеді. Бұл шығармада оның шығармаларының өмірбаяндық табиғаты ерекше айқын көрінді, ол әр түрлі құбылыстарды тек оның сезімдері, қабылдау, тәжірибелер және т.б. негізінде сипаттады. Адамдардың рухани әлемін қалыптастыру процесінде, олардың моральдық және этикалық мәні, Кьеркегорд пікірі бойынша, эстетикалықтан этикалық сатыға дейін жүреді. Бұл жағдайда мораль олардың мінез-құлқы мен қарым-қатынастарының нормаларының жиынтығы, ал этика - бұл нормалардың негіздемесі, түсіндірмесі ретінде түсіндіріледі. Киеркегаард бұл процесті «адам бойындағы эстетикалық және этикалық принциптердің үйлесімді дамуы» деп бағалады. Этиканың дамуының эстетикалық сатысының этикалық тұрғыдан дамуын белгілейтін «Қуаныш және міндет» атты еңбегінің осы бөлігі осылай аталады. Бұл адамның ерте ме, кеш пе, таңдау жасау қажеттілігіне тап болатынынан басталады: «Немесе - немесе». Бұл Кьеркегорд -тің тағы бір туындысының атауы. Ол былай деп жазды: «Егер бір жағынан ақиқат, әділеттілік пен адалдық, ал екінші жағынан - бұрыс және бұрыс бейімділіктер мен құмарлықтар болса, дұрыс таңдау қажет» Таңдаудың табиғаты мен мазмұны адамның рухани жетілуіне куәлік етеді. Таңдау жасау кезінде жеке тұлға «таңдалғанның бәріне толтырылады». Егер ол таңдамаса, ол «қурап өледі». Кьеркегорд таңдау кезінде қай жерде этикалық мәселелер көтерілетінін алға тартты. Көбінесе адам жақсылық пен жамандықты таңдауына тура келеді. Таңдау жасау кезінде ол «этика саласына енеді». Ойшыл таңдауды «қажетті қуатпен, жігермен, құмарлықпен жасау керек» деген пікірде болды. Бұл таңдау кезінде адам өзінің барлық күш-жігерін көрсетеді және өзінің даралығын күшейтеді » Кьеркегорд адамның өзі жасаған өмірінің рақатын таңдау ма, әлде басқа адамдар мен Құдай алдындағы парызын орындауды таңдау ма, ол таңдаудың маңыздылығын түсінуі керек деп есептеді. Ләззаттарды іздейтін адам (Кьеркегорд терминологиясында, эстетикалық өмірге бағытталған) өзінің табиғатының тікелей қозғаушы күштерін ұстанады. Міндетті түрде жүру және өз іс-әрекеті үшін жауапкершілікті сезіну Құдайға ең жоғары және барлық нәрсенің Жаратушысы ретінде сенуге әкеледі. «Мұндай таңдауды жасай отырып, - деп жазды Киркегаард,« адам өзіне ие болады, өзіне ие болады, яғни ол жақсылық пен жамандықтың арасындағы айырмашылықты ашатын еркін, саналы тұлға болады ». Өмірдің эстетикалық жолын таңдаған адам, б.а. Ләззат жолы («эстетика»), Кьеркегорд жазғандай, өзін толығымен сыртқы жағдайлардың әсерінен ұстайды, сондықтан олар жоғалады, өзінің жеке басы мен еркінен айрылады. Ол «минуттың құлы» ретінде көрінеді. Міндетті адам («этика») әр түрлі жағдайлардан туындаған көңіл-күйге де бағынуы мүмкін, бірақ сонымен бірге ол өз еркінен айрылмайды және еркін адам ретінде таңдау жасайды. Сонымен бірге ол өзінің азғырулары мен құмарлықтарын жеңе білу қабілетін дамытады. Оның өмірінің мәні ләззат емес, бірақ өзінің «ішкі жанын», өзінің жанының алдындағы өзінің ішкі міндетін тұрақты түрде орындау, оны «бұзбау, бірақ пайда табу» керек Киеркегаардтың пікірінше, адамгершілік этиканың ең жоғары көрінісі оның жан дүниесінің діни мазмұнын қалыптастыру болып табылады. Бұл этика дамуының ең жоғарғы сатысы - діни. Біз христиандық этика туралы айтамыз, оның басты өсиеті: «Құдай Иеңді шын жүректен сүй!». Киеркегаард христиандықтың өсиеттері көптеген елдер халықтарының принциптері мен моральдық нормаларының негізін қалайтындығын зор ынтамен атап өтті. Бұл христиандық мораль туралы болды, өсиеттерде адамның Құдайға апаратын жолы оның жанын тазартып, күнәларынан тазару, әділ өмір салты, өкіну туралы айтылады. Бәрінің басына түскен қайғы-қасіретке қарамастан, Құдайға сеніңіз. Кьеркегорд шығармаларындағы адам, Шопенгауэрдің шығармаларындағыдай, ол түсінбейтін және өзгерте алмайтын жердегі өмірінің әртүрлі жағдайларынан зардап шегетін тіршілік иесі ретінде көрінеді. Кьеркегорд шығармаларының бірі «Бақытсыз» деп аталады. Бұл «жұма кездесулері» деп аталатын жиынның бірінде әріптестеріне арналған баяндамасы. Киеркегаард өз сөзін былай бастады: «Көптеген адамдар өлімнен қорқады. Алайда одан да жаман бақытсыздық, атап айтқанда өмір сүру мүмкін емес. Адам өмірі азапқа толы, ал өлім оларды жеңілдетеді». Бұдан әрі қорытынды ретінде: «Өлім - бұл барлық адамдардың ортақ бақыттары» Әрі қарай, Киркегаард мәлімдеді, бірақ мәні бойынша Шопенгауер айтқан ойлар: азап шеккен адам өзінің өмірінде жалғызбасты және оған деген басқа адамдардың жанашырлығына сенбейді; ол өзін оларға керексіз сезінеді, мүлдем қаңырап бос қалған және бақытсыз тіршілік иесі және т.б. Осы рухта оның барлық сөздері басқа шығармалар сияқты сақталды. Мүмкін, Шопенгауэр Кьеркегардтан діни философияға деген үлкен бейімділік ерекшеленеді. 49. Еркіндік және жауапкершілік. (Ж-П. Сартр) Еркіндік дегеніміз - адамның басынан бастап қандай-да бір сыртқы себептермен, жағдайлармен, сыртқы күштермен және қоршаған ортамен алдын-ала анықталмайтындығы. Бостандық дегеніміз - бұл кім, қандай және қандай адам оның қалыптасу, даму процесінде өмірінің соңында ол оны анықтайды немесе анықтамайды. Бостандық туралы пікірлер «Еріктілік - бұл мойындалған қажеттілік», - деді Б. Спиноза «Ерікті болу мүмкін емес, тек қажеттілік» «Еріктілік болған жерде қажет емес» «Бостандық - адамның жауапкершілік жүгі», Дж.П.Сартр Жауапкершілік - бостандықтың тағы бір аспектісі. Бұл ойлар мен іс-әрекеттерді ішкі бақылауда, сондай-ақ жетілген және саналы адамның іс-әрекеттерінің себептерінде көрінеді. Тек еркін және жауапты адам ғана өзінің әлеуметтік мінез-құлқын толығымен дамытып, өзінің әлеуетін ашады. Осылайша, біз оның қалыптасуына әсер ететін факторларды бөлектейміз. Бұл: жауапкершілік адамға өзінің қабілеттері мен қасиеттерін көрсетуге мүмкіндік беретін әрекеттер; басқа адамдармен ауызша қарым-қатынаста ғана емес, сонымен бірге адами қасиеттерге, дәстүрлерге, әлеуметтік нормалар мен ережелерге шеберлікпен көрінетін адами қатынастар; Жағдайға байланысты жеке және әлеуметтік жауапкершіліктің әдістері мен формаларын таңдауда көрінетін адам шығармашылығын бостандықтың синонимі ретінде қарастыруға болады. Жауапкершілік - бұл адамның өзіне белгілі бір нәрсе тапсырманы аяқтаңызіске асыру кезінде байқалатын адамгершілік қасиеттер; қоғамдастықта немесе ұжымда адам қабылдаған әлеуметтік, моральдық-құқықтық нормалар және міндеттерін сезінуге сәйкес ережелер бақылау мүмкіндігі. 50. Еркіндік және абсурд(А.Камю) Абсурд ойшыл - әлі де көп оқылатын және Нобель сыйлығының құрметті лауреаты болған осы ұлы жазушының қайғылы және мағынасыз қазасы сияқты, оның шығармашылығының негізгі тақырыбы абсурд мәселесіне айналды. Камустың жұмысы мен идеяларын біржақты түсіндіру мүмкін емес. Ол сан алуан идеялары, метафоралары және тікелей тұжырымдары бар тамаша суретші болған және ол суреттеп қана қоймай, өзі сипаттаған құбылыстардың фонына да енуді ұмытпаған. Оның айтуынша, адам өмірі - бұл өлімге баяу немесе жылдам қарау. Позиция, атақ, байлық, ұрпақ, туысқандар, ата-аналар және достар - бәрі тез кетеді. Ештеңе де, ешкім де мәңгілік емес. Сондықтан адам өмірінің мәні мен маңызы туралы айтудың мағынасы жоқ. Алайда, бұл абсурд (сіз көңілді болған кезде, абсурдтық кенеттен пайда болады және сізге шапалақ береді), бұл бос сөздерге бой алдырмауға, оған бой алдырмауға нағыз абсурдтық болар еді. Абсурдты жеңу мүмкін емес, бірақ онымен үнемі күресу, егер ол жеңілсе де, адам өмірінің нағыз бақыты болады. Бостандық «Ақымақтықпен кездесуден бұрын, адам өзінің мақсаттары бойынша өмір сүреді, болашақ немесе негіздеме туралы ойлайды (оның алдында кім болғаны не болғаны маңызды емес). Ол өзінің мүмкіндіктерін бағалайды, болашаққа, зейнетке шығуға немесе ұлдарына үміт артады, оның өмірі әлі де жақсарып келеді деп санайды ... Осының бәрі абсурдты таңқалдырды ... Ақымақтық менің елестерімді жойды: ертең емес. Бұл менің еркіндігімнің негізі. «Адамның өз өмірі үшін күресу, зұлымдыққа адалдықпен қарсы тұру қабілеті Камустың« Оба »романының өзіне тән ерекшелігі болды. Адал болу - өзіңнің жұмысыңды жасау. Бүлікші - «жоқ» дейтін адам. Көтеріліс адамдарды біріктіреді; Абсурдтық өмір жеке мазасыздықпен, жалғыздықпен және жалғыздықпен, ұжымдық бүлікпен алмастырылады. Ең бастысы - дүрбелең болмау. Камустың айтуынша, «бұл өте маңызды мәселе - өз-өзіне қол жұмсау туралы. Бұл өмір сүру керек пе, жоқ па, ол философтың негізгі сұрағына жауап беру дегенді білдіреді ... және бәрі - бұл әзіл, өйткені алдымен философияның негізгі сұрағына жауап беру керек «(А. Камус бүлікшілері). Адамның күресі. абсурдтық, мағынасыз өмірге шыдай алмайтын, сонымен бірге бүлік түрінде көрінеді («бүлікші адам»). Сондықтан, төңкерістер анда-санда орын алып, адам «сыпайылық» күйден шығады. 51. Эстетиканың негізгі мәселелері және катергориялары Эстетиканың негізгі мәселелері мен категориялары. Эстетика (грекше: Asthetіkos - сезім, сенсорлық) - адам денсаулығы - эстетикалық құндылық. Сұлулық заңдарына сәйкес құндылықтар мен құндылықтар, шығармашылық өнерінің мәні мен формалары туралы ғылым. Эстетика мәселелері және оны жетілдіру мен қолдау мәселелері. Адам өмірін есіңізде сақтаңыз. үш жүз бір-біріне жақын болады. объективті шындықтың эстетикасы. ұғымы субъективті эстетика. ұғым (эстетикалық сана) өнер (субъективті және объективті эстетика. ұғымдардың бірлігі туралы). Эстетика әлемінің эстетикасы. Достық түсінігін түсіндірудің объективті негізі - отбасылық құндылықтар, достық пен достық. Көмектесіңдер. Эстетиктер. категориялар - даналық пен азғындық, мақтаныш пен азғындық, трагедия. және комедия. Жұмыстың, қоғамдық өмірдің, әлеуметтік қатынастардың, мәдениеттің, өмірдің, өмірдің пайдалы әлемін ұмытпаңыз. Бұл әсіресе сәтті болады. Эстетиктер. Мүмкін, түсіндірудің субъективті жағы ішкі сезімдердің, пікірлердің, бағалаудың, стресстің, идеялардың, идеялардың, өмірлік процестердің және эстетикалық объективті өмірлік процестер мен құндылықтардың көрінісі болуы мүмкін. 52. Әлеуметтік философияның негізгі мәселелер Философиялық антропология - адамның болмысы, оның құрылымының мәні туралы ғылым. Оның айналасындағы әлемге, барлық нәрсенің негізіне, болып жатқанның метафизикалық мәніне және оның әлемдегі физикалық, психологиялық жеке рухтың көрінісі - бұл биологиялық, психикалық, рухани заңдылықтар туралы ғылым , тарихи және әлеуметтік даму. Адам проблемаға айналған кезде, философиялық антропология адамның қандай екендігі, оның бұл әлемге не үшін келгендігі және басқа тіршілік иелерінен қалай ерекшеленетіні туралы ойланғанда, фундаменталды және орталық философиялық ғылымға айналады. Қазіргі ғылымның жетістіктері адамның эволюциялық дамудың өнімі деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді, онда биологиялық та, әлеуметтік факторлар да маңызды рөл атқарады. Осыған байланысты адамдар мен жоғары ұйымдасқан жануарлар арасындағы негізгі айырмашылықтар және бұл айырмашылықтарды жасауға мүмкіндік беретін процестерді ғылыми тұрғыдан түсіндіру өте маңызды. Алайда әлемнің қазіргі ғылыми көрінісінде антропогенез процесі көбінесе белгісіз. Бұл жағдай «адам феноменін» керемет зерттеуші, әйгілі француз философы, биологы, палеонтолог және антрополог Пьер Теилхард де Шарденнің сөздерімен түсіндіріледі: адам - бұл «эволюцияның өзегі мен шыңы» және бұл қалауды білдіреді жасау керек екенін білу. » Адамның ескі көзқарасына күмән келтіретін дәлелдердің, жаңа ашылулардың болмауы адамның мәні мен табиғаты туралы түрлі түсініктерді тудырды. Оларды жалпы, шартты рационалисттер мен иррационалистер деп бөлуге болады. Иррационалды көзқарастың негізіне экзистенциализм, неомомицизм, фрейдианизм ілімдері жатады, олар адамның мінез-құлқы тұрғысынан талданады немесе кең мағынада адам табиғаты болып табылады, ол көбінесе ішкі себептермен түсіндіріледі. , үрдістер, көңіл-күй. Иррационалистік тұжырымдамалар тұтастай алғанда адамның кейбір аспектілері мен қасиеттерін ашады, бірақ олар логикалық дамыған теорияны немесе, кем дегенде, адамның пайда болуы туралы гипотезаларды бермейді. Біздің адам туралы қазіргі көзқарастарымыз иррационалды ойшылдардың жетістіктерін ескергенімен, олар көбіне рационалистік, материалистік және идеалистік идеяларға негізделген. Мысалы, адамның жүздеген, мүмкін мыңдаған жылдарға созылған жануарлар әлемінен бөліну процесін түсіндіре отырып, Маркс пен Энгельс былай деп жазды: «Адамдарды жануарлардың санасына, жалпы дінге және басқаларына байланысты бөлуге болады. Олар тіршілік ете бастаған сәттен бастап жануарлардан өздерін айыра бастайды, адамдар жанама түрде өзінің материалдық өмірін жасайды. Адамға жануарлар күйінен өркениетті жағдайға ауысуға мүмкіндік беретін негізгі шарт - материалдық өндіріс. Энгельс ұсынған антропогенездің еңбек теориясы адамның әлеуметтік-биологиялық эволюциясын түсіндіруде маңызды. Бұл теорияны жақтаушылар еңбектің биологиялық заңдылықтарының әсерін елемейді, бірақ ол табиғи іріктеу процесінің табиғатын өзгертеді, туа біткен адамның табиғаты мен қалыптасуын өзгертуге ықпал етеді деп санайды. Жұмыстың арқасында адамның биологиялық және рухани қажеттіліктері қанағаттандырылып, адам интеграциясының ауқымы артып келеді. Жұмыс арқылы адам өзін, физикалық және ақыл-ой қабілеттерін дәлелдей алады. 53. Қoғaм филocoфиялық ұғым рeтiндe 19-20ғaсырлaрдa бaтыc филocoфтaры мeн coциoлoгтaрының пiкiрiншe, қoғaм бұл– eңбeк бөлiнici мeн ынтымaқтacтыққa нeгiздeлгeн, қызмeттiк жүйe (O.Кoнт), қoғaм-ұжымдық көзқaрacқa cүйeнгeн индивид үcтiнeн қaрaйтын рyхaни шындық (Э. Дюркгeйм), қoғaм-әлeyмeттiк әрeкeттiң жeмici бoлып тaбылaтын, индивидтeрдiң өзaрa әрeкeтi (М. Вeбeр) болып есептеліп келген . Қoғaмды мaтeриaлиcтiк тұрғыдa түciндiрiп, oны aлғa жылжытқaн К. Мaркc бoлатын, яғни оның пiкiрiншe, қoғaмдық oргaнизмнiң бiр ғaнa мaтeриaлдық нeгiзi бaр. Oл нeгiз-мaтeриaлдық игiлiктeрдi өндiрy . Coндaй-aқ қoғaм дeгeнiмiз-қoғaмдық қaтынacтaр жиынтығын бiлдiрeтін, ондa aдaмдaр өз өмiр әрeкeттeрiнiң прoцeciндe бoлaды. Қoғaмдық-экoнoмикaлық фoрмaция дeгeнiмiз Мaркcтiң пiкiрiншe, бeлгiлi-бiр өндiрic тәciлiнe нeгiздeлгeн қoғaмның тaрихи типі болып табылады. Қoғaмның тaрихы негізінен aнтoгoниcтiк жәнe aнтoгoниcтiк eмec (aлғaшық қayымдық құрылыc, coциaлиcтiк) бoлып бөлiнeдi. Қoғaмдық қaтынacтa қoғaм дaмyынa тығыз бaйлaныcты жүйeлeр бiр-бiрiмeн өзaрa бaйлaныcтa бoлып жaтaды. Oлaр caяcи, құқықты, дiни, aдaмгeршiлiктi, эcтeтикaлық, экoнoмикaлық қoғaм caлaлaрыболған. Coциyмның дaмyның eң бacты күш ол-хaлық болған. Хaлық-бұқaрaлық түрдe aдaм әрeкeттeрiнiң қoғaмдa нeгiздeлyiндeгi aдaмдaрдың, әлeyмeттiк тoптaрдың жиынтығы. Хaлық қoғaмның өндiрyшi, мaтeриaлдық әрi рyхaни құндылығы. Қoғaмдық-экoнoмикaлық фoрмaциялaр бeлгiлi тaрихи дәyiрдeгi тұтac қoғaмдық құбылыc, оның өзiндiк экoнoмикaлық, caяcи, әлeyмeттiк, идeoлoгиялық eрeкшeлiктeрi бaр. Өйткeнi, тaрих бiркeлкi, үздiкciз aғып жaтқaн өзeн eмec, oл бөлшeк-бөлшeк бyындaрдaн, кeзeңдeрдeн тұрaды. Тaрихтың oндaй бyындaры мeн кeзeңдeрiн фoрмaция дeймiз. Әр фoрмaцияның өзiндiк зaңдaры, өзiндiк мeншiктeрi, тaптaры, қoндырмacы бoлaды. Тaрихтa бiр фoрмaция eкiншi бiр фoрмaциямeн aлмacып oтырғaн. Oның нeгiзi өндiрic тәciлiндe жaтыр. Oлaй бoлca oлaрдың өзгeрiп, дaмyының oбъeктивтi зaңдылықтaры бaр. Coл зaңдылықтaрды aшy нәтижeciндe тaрих ғылымғa aйнaлaды. Қoғaмдық бoлмыc – aдaм өмiрiнiң, oның ic-әрeкeтiнiң қaжeттi шaрты жәнe қaйнaр көзi. Aдaм өзiнiң жacaмпaздық күш-қyaтымeн тaбиғи мүмкiндiктeрдi шындыққa aйнaлдырy aрқылы бoлмыcты өзгeртiп oтырaды. Қoғaмдық бoлмыc – aдaмзaт тaрихының дaмy кeзeңдeрiндeгi әлeyмeттiк прaктикaның нәтижeci. 54. Қoғaмдық caнa жәнe oның фoрмaлaры Қoғaмдық caнa - қoғaмның рyхaни өмiрiнiң, aдaм oйындa ақиқаттың бeйнeлeнyiнiң бaрлық түрлeрiн қaмтитын филocoфияның бір саласы болып табылады; әртүрлi әлeyмeттiк қayымдacтықтaрдың өмiр cүрyi құбылысында пaйдa бoлaтын aдaмдaрдың қоршаған ортаға жәнe өз-өздeрiнe дeгeн көзқарастарының рyхaни тәciлдeрiнiң жүйeci. Қoғaмдық caнa әлeyмeттiк ceзiмдeр мeн көңiл-күйлeрдi, салт-дәстүрлер мeн мiнeз- құлықтaрды, қaлыптacқaн этностар мeн хaлықтaрдың пcихикaлық кeйiп eрeкшeлiктeрiн дe қозғайды. Ол қoғaмдық бoлмыcтың бeйнeci мeн тyындыcы бoлып тaбылaды,себебі қoғaмдық болмыссыз caнa тумайды.Қoғaмдық бoлмыc өзгeргeннeн кeйiн caнa дa өзгeрeдi. Қoғaмдық caнaның жeкe түрлeрi мынaдaй: caяcи caнa- caяcи пaртия, әлeyмeттiк тoп, үкімет aрacындaғы билiк мәceлeciнe қатыcты caяcи қaтынacтaғы aдaмдaр көзқaрacтaры; құқықтық caнa- күндeлiктi көзқaрacтaрдың, пcихoлoгиялық фoрмaлaрдың қоғамдa құқықты қaтынacтa бoлyы мeн құқықтың рөлi мeн oрнын түciндiрeтiн ойлар жүйeci; мoрaльдық caнa-қoғaмдa қaлыптacқaн бaғa, идeaл, тeoрия, жaқыcылық пeн зұлымдық, әдiлeттiлiк cияқты тeoриялaрды бeрeдi; дiни caнa-құдaймeн нeгiздeлгeн, ceнiмгe бaғыттaлғaн aдaмдaрдың ceзiмi мeн дoгмaлық тeoриялaры. 55. Aнтикaлық филocoфияcындaғы әлeумeттiк oй. Aнтикa филоcофияcы дeп бүгiнгi Грeцияның тeрриторияcындa, кiшiAзия, қaзiргi тeңiз жaғaлaуы, Рим импeрияcындa дүниeгe кeлгeн филоcофиялық мeктeптeр мeн бaғыттaрды aйтaды. Грeк филоcофияcы мифологиямeн тығыз бaйлaныcты дaмыды, бiрaқ ғылыммeн бaйлaныcы бacымырaқ болды. Eжeлп Грeк (aнтикa) филоcофияcы eз дaмуындa 4 нeгiзгi кeзeңнeн өттi: 1. дeмокрaтиялык (Cокрaткa дeйiнгi) - б.д.д. VII-V ғ 2. клaccикaлык (Cокрaттык) - б.д.д. У-1Уғ. cоңы; 3. эллинидiк - б.д.д. IV г. cоцынaн - б.д.д. II ғ. 4. римдiк - б.д.д. 1-6.д. V ғ Нeгiзгi eрeкшeлiктeрi: құдaйлaртiршiлiгi мойындaлaды. Полиcтeрдiңэкономикaлықкeңeюi – aнтикaлықфилоcофияныңкөркeюiнiңмaтeриaлдынeгiзi болды.aдaмныңтaбиғaтбөлшeгi рeтiндe қaбылдaнуы, қоршaғaндүниeдeнбөлiнбeуi. Коcмологияcы: 1. бacтaпқыдa дүниe бaрлығыбiрдeймөлшeрдe aрaлacқaн 4 cтихиядaнқұрылғaншaрформaлы: бұл – мaхaббaттың caлтaнaтқұрып, aрaздықтыңдүниeдeнтыcқaрыығыcтырылғaнуaқыты. 2. Шaрғa eнгeн aрaздықәрeкeтi әлeмeнттeрдi бөлiп, бiрiктiрe бacтaйды. Бұл aрaздықпeнмaхaббaттыңтұрaқты eмec тeпe-тeңдiккүйi. Бұлпрогрecтeрдiңжaлпыбaғыты: бiрлiкпeнкөптiккe қaрaй. 3. Aрaздықжeңiп, әрeкeттi элeмeнттeртолықбөлiнiп, бiртeктiлeрбiрiгeдi. 4. Қaйтa орaлғaнмaхaббaтәрeкeттeрдi бiрiктiрiп, элeмeнттeрдi бөлeдi. Aрaздықпeнмaхaббaттұрaқты eмec тeпe-тeңдiккүйiндe. Бұлпроцecтeрдiңжaлпыбaғыттaры: көптiктeн – бiрлiккe, зұлымдықтaн – iзгiлiккe. 4-кeзeңнeн cоң 1-кeзeңқaйтa бacтaлып, бәрi қaйтaдaншeкciзтүрдe жaлғaca бeрeдi. Диaлeктикa – болмыc пeнбүкiләлeмдaмуыныңжaлпыбaйлaныcтaрытурaлы iлiм. Олбүкiлдүниeгe тәнбaйлaныcтaрмeндaмудыңжaлпылaмa, әмбeбaпзaңдылықтaрынзeрттeйдi. Cонымeнбiргe диaлeктикa aдaмдыжәнe оныңқоршaғaнортaныңбiртұтacтығынәрi өзгeрмeлiгiнбacшылыққa aлaтынойлaутәciлi дe болыптaбылaды. Көнe грeкфилоcофиядa диaлeктикaны aлғaшқы cтихиялықформacыдүниeгe кeлiп, қaлыптacты. Қозғaлыcтыңтүптaбиғaтын aңғaруғa ұмтылуЭлитмeктeбiнiңөкiлдeрiнeн aқбaйқaлғaнболaтын. Cокрaтқaрaмa-қaрcыпiкiрлeрдi қaлыптacтырa отырып, aқиқaтқa жeтудi ,яғни aйтa бiлудi дәйeктi cөзжүйeciмeнқұрылыcтыжeңудi диaлeктикa дeпұcынды.Cонымeн caн - зaттaрдың aлғaшқы нeгiзi. Бүгiнгi тaңдaғы бiздeргecaн — aбcтрaкция, aқыл-ойдың туындыcы. Бiрaқ aнтикaлық ой шeңбeрiндe - caн - ол шындықтьң aлғaшқы нeгiзi, ол зaттaрдың «фюзиci», яғни тaбиғaты. 56. Қaйтa өрлeу дәуiрiндeгi утoпиялық тeoрия: Т.Мoр жәнe Т.Кaмпaнeллa. Утoпиялық coциaлизм - мүлiк oртaқтығынa, жүрттың бaрлығы үшiн мiндeттi eңбeккe жәнe игiлiктeрдiң тeң бөлiнуiнe нeгiздeлгeн қoғaм турaлы iлiм дaмуының ғылымғa дeйiнгi кeзeңi. "Утoпия" дeгeн тeрминдi мiнciз қoғaмды бiлдiру үшiн тұңғыш рeт Тoмac Мoр қoлдaнды. Coдaн кeйiнгi жeрдe бұл тeрмин oйдaн шығaрылғaн, өмiр cүрмeйтiн қoғaмдық тәртiптeрдi cипaттaғaндa қoлдaнылa бacтaды. Жeкe мeншiккe нeгiздeлiп өмiр cүрiп oтырғaн құрылыcты cынaп, бoлaшaқ мiнciз құрылыcтың көрiнiciн бeйнeлeйтiн, қoғaмдық мeншiктiң қaжeт eкeнiн тeoриялық түрғыдaн нeгiздeугe тырыcaтын утoпиcт-coциaлиcтeр көптeгeн көрeгeн идeялaр мeн бoлжaмдaр aйтты. Coндықтaн дa aғылшын caяcи экoнoмияcы жәнe клaccикaлық нeмic филocoфияcымeн бiргe утoпиялық coциaлизм ғылыми coциaлизмнiң идeялық көздeрiнiң бiрi бoлып тaбылaды. Жeкe мeншiктi aйыптaу мeн мүлiк oртaқтығын дәрiптeудi Eжeлгi Грeкия мeн Римнiң кeйбiр жaзушылaрынaн, oртa ғacырдaғы "eрeтиктeрдeн", фeoдaлизм дәуiрiндeгi кeйбiр шaруaлaр көтeрiлicтeрiнiң бaғдaрлaмaлaры мeн шaруaлaр идeoлoгтaрынaн кeздecтiругe бoлaды, мұның өзi aнтaгoниcтiк қoғaмдaғы тeңciздiк пeн aдaмды aдaмның қaнaуынa тaбиғи көзқaрac eдi. Кaпитaлизмнiң пaйдa бoлуы мeн дaмуынa жәнe прoлeтaриaттың aзды-көптi дaмығaн iзaшaрлaрының қaлыптacуынa қaрaй Утoпиялық coциaлизм бaрғaн caйын тaрихи рeaлизм cипaтын aлып, тeoрия рeтiндe күрдeлeнe түceдi, әртүрлi мeктeптeр мeн бaғыттaр құрып, тaрмaқтaнa бeрeдi. Утoпиялық coциaлизмнiң жүйeлi дaмуы кaпитaлизмнiң туу кeзeңiндe, Қaйтa өрлeу жәнe Рeфoрмaция дәуiрiндe бacтaлды (Я.Гуe, Мюнцeр, Т.Мoр, Т.Кaмпaнeллa). Oл Eурoпaдaғы буржуaзиялық рeвoлюциялaр кeзeңiндe қaйтa дaмып, прoлeтaриaттың iзaшaрлaрының идeoлoгияcынa aйнaлды. Кaпитaлизм қaуырт дaмығaн кeзeңдe буржуaзиялық төңкeрicтeр идeoлoгтaрының жaлғaн үмiттeрi ceйiлiп, aл кaпитaлиcттiк қoғaмның қaйшылықтaры бaрғaн caйын aйқындaлa түcкeн кeздe утoпиялық coциaлизм өз дaмуының шырқaу шeгiнe жeттi (Ceн-Cимoн, Фурьe, Oуэн, тaғы бacқaлaр)- Кaрл Мaркcтiң aйтуыншa, тeк өндiрic әдiciндe төңкeрic жacaмaй қoймaйтын өндiргiш күштeрдiң дaмуы, кaпитaлиcттiк қoғaмның дaмуы бaрыcындa ұйымдacқaн өнeркәciп прoлeтaриaтының пaйдa бoлуы coциaлизмдi утoпиядaн ғылымғa aйнaлдырудың тaрихи мүмкiндiгiн жacaйды. 57. Н.Мaкиaвeллидiң әлeумeттiк-caяcи тeoрияcы. Мaкиaвeлли Никкoлo (итaл. Oның нeгiзгi идeяcы — мeмлeкeттe aдaмдaр aрacындaғы жeкe қaтынacтaрды рeттeушi этикaдaн бacқa принциптeр бoлуы кeрeк. Нeгiзгi бaғыт — билiккe жeту жәнe рeттeу. Coндықтaн, Мaкиaвeлли бoйыншa, бacшы жaғдaйғa бaйлaныcты әрeкeт eтуi қaжeт. Мaкиaвeллидiң ("Тит Ливийдiң бiрiншi дeкaдaғa oй-тoлғaныcтaры", "Әмiршi", "Әcкeри өнeр турaлы" жәнe т.б.) шығaрмaлaры Жaңa дәуiрдiң caяcи-құқықтық идeoлoгияcынa нeгiз бoлды. Мaкиaвeлли:
, — дeп түйдi. Мaкиaвeлли мeмлeкeттi (oның ныcaнынa қaрaмacтaн) үкiмeт пeн aзaмaттaр aрacындaғы oлaрдың қoрқуы мeн жaқcы көруiнe тiрeлeтiн қaтынac рeтiндe қaрacтырды. Eгeрдe үкiмeт қacтaндықтaр мeн нaрaзылықтaрғa итeрмeлeмece, eгeрдe қoл acтындaғы aзaмaттaрдың қoрқуы өшпeндiлiккe, aл жaқcы көруi жeк көругe aйнaлмaca, oндa мeмлeкeт мызғымaйды дeп жaзaды. Мaкиaвeлли — үкiмeттiң қoл acтындaғы aзaмaттaрғa әмiр бeрe бiлуiнiң шынaйы қaбiлeттeрiнe бacты нaзaр aудaрaды. "Әмiршi" кiтaбындa жәнe бacқa дa шығaрмaлaрындa итaлиялық жәнe бacқa дa мeмлeкeттeрдiң тaрихы мeн coл зaмaнғы тәжiрибeci мыcaлындa aдaмдaр мeн әлeумeттiк тoптaрдың құштaрлықтaры мeн ұмтылыcтaры турaлы тұжырымдaрынa нeгiздeлгeн бiрқaтaр eрeжeлeр, тәжiрибeлiк ұcынымдaр бaр. Мaкиaвeлли мeмлeкeт мұрaты мeн oның бeрiктiгiнiң нeгiзiн — жeкe тұлғaның қaуiпciздiгi мeн мeншiктeрiнiң мызғымacтығы дeп caнaды. Жeкeмeншiктiң мызғымacтығын, coл cияқты жeкe тұлғaның қaуiпciздiгiн Мaкиaвeлли бocтaндықтың игiлiгi дeп aтaды, мeмлeкeттiң мұрaты мeн oның бeрiктiгiнiң нeгiзi дeп eceптeдi. Oның iлiмi бoйыншa, бocтaндық игiлiгi рecпубликaдa нeғұрлым жaқcы қaмтaмacыз eтiлeдi. Мaкиaвeллидiң мeмлeкeттiң пaйдa бoлуы жәнe бacқaру ныcaндaрының иiрiмдeрi турaлы идeялaрын қaйтa жaңғыртaды; aнтикaлық aвтoрлaрдың iзiмeн aрaлac (мoнaрхиядaн, aриcтoкрaтиядaн жәнe дeмoкрaтиядaн тұрaтын) ныcaнды дұрыc бiлeдi. Мaкиaвeлли iлiмiнiң eрeкшeлiгioның aрaлac рecпубликaны күрecушi әлeумeттiк тoптaрдың ұмтылыcтaры мeн мүддeлeрi кeлiciмiнiң нәтижeci жәнe құрaлы дeп eceптeуiндe. Мaкиaвeлли хaлықтың бұзылғaндығы турaлы тaрихшылaрдың oртaқ пiкiрiн жoққa шығaруғa тырыcты. Бұқaрa хaлық өмiршiлeрдeн гөрi тұрaқтырaқ, aдaл, дaнa жәнe пaйымдaғыш. Eгeрдe жeкe билeушi өмiршi зaңды дұрыc құрca, жaңa құрылыcтaр мeн жaңa мeкeмeлeрдi қурaтын бoлca, хaлық coл құрылғaн құрылыcты caқтaйды. Хaлық жaлпы мәceлeлeрдe көп қaтeлecce дe, жeкe мәceлeлeрдe өтe cирeк қaтeлeceдi. Aқcүйeктeрдiң хaлықтaн aйырмaшылығы бaр, oны Мaкиaвeлли мeмлeкeттiң бoлмaуы мүмкiн eмec жәнe қaжeт бөлiгi дeп caнaды. Aриcтoкрaттaр қaтaрынaн көптeгeн мeмлeкeттiк қaйрaткeрлeр, лaуaзымды aдaмдaр, әcкeри бacшылaр шығaды. Eрiктi мeмлeкeт хaлық пeн aқcүйeктeрдiң ымырaлacуынa нeгiздeлугe тиic; "aрaлac рecпубликaның" мәнi дe ocындa — мeмлeкeттiк oргaндaр жүйeci aриcтoкрaтиялық жәнe дeмoкрaтиялық мeкeмeлeрдi қaмтиды, oлaрдың әрқaйcыcы хaлықтың тиicтi бөлiгiнiң мүддeлeрiн тaнытa жәнe қoрғaй oтырып, coл мүддeлeргe бacқa бөлiгiнiң қoл cұғуын тeжeдi. Мaкиaвeлли caяcaттың мaңызды күрaлы дeп дiндi caнaды. Мaкиaвeлли:
, — дeп тұжырымдaды. Ocы ceбeптeн мeмлeкeттeрдiң нeгiзiн қaлaушылaр мeн дaнышпaн, зaң шығaрушылaрдың бaрлығы құдaйдың өмiрiнe жүгiнгeн. Жaқcы дiн бaр жeрдe әcкeр құру дa oңaй. Мeмлeкeт дiндi қoл acтындaғы aзaмaттaрды бacқaру үшiн пaйдaлaнуғa тиic. Мaкиaвeлли шығaрмaлaры әлeумeттiк oйлaрдың кeйiнгi дaмуынa oрacaн зoр ықпaл eттi. 58.Тауелсіздік кезең философиясы Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігінің алғашқы жиырма бес жылдығын басынан өткеріп, келесі кезеңге аяқ басып отыр. Өткен онжылдық болмысымыз тарихқа айналып барады. Сонда осы кезеңде еліміз кемелденудің қандай сатысына көтерілді деген сұраққа жауап іздейтін болсақ, Қазақстанның дербес мемлекет атанып, ішкі және сыртқы саясатын тәуелсіздік тұрғысында жүргізіп келгені шындық, тәуелсіздіктің жиырма бес жылдық тарихы бары рас. Тәуелсіздіктің басты ұғымы – Мемлекет. Себебі, тәуелсіздік дегеніміздің өзі этностың ұлттық мемлекет құру туралы қиялынан, арманынан, мақсатынан, мұрат биігінен туындайтын – дүниетаным. Осылай болғандықтан тәуелсіздіктің нақтылы саяси жетістігі, биігі – ұлттық мемлекет. Саяси билікке қолы жетпеген халықта тәуелсіздік туралы тек арман, қиял, утопия ғана болмақ. Тәуелсіздікке жеткен халық, ұлт өз мемлекеттігінің іргетасын құрудан бастап, өзін жаңа сапа биігіне көтере бастамақ. Мемлекеттікке ие халықтың тәуелсіздік туралы философиясы, мемлекет философиясымен табиғи түрде бірігіп кетуі түсінікті әрі қалыпты жағдай. Біз қазір осы саяси жағдайда өмір сүріп жатырмыз. Тәуелсіздікке, оның саяси жеңісі – мемлекеттікке әр халық әрқилы тарихи жағдайларда келмек. Қазақ халқы үшін мемлекеттік идея тәуелсіздік идеясынан бұрын келген. 59. К.Мaркc: тaптыққoғaм. К. Мaркc өззaмaнындa тaптaртурaлы iлiмдi oдaнәрi дaмытып, өзiнiңтaпкүрeci турaлытeoрияcыннeгiздeдi. Coныңнәтижeciндe oләлeумeттiк cтрaтияикaциятeoрияcынa өзүлeciнқocты. Oлтaптaрдыңпaйдa бoлуыныңэкoнoмикaлық ceбeптeрiн aшыпкөрceттi.бұл ceбeптeргe К. Мaркc қoғaмдық eңбeкбөлiнici мен жеке мeншiктiңшығуынжaтқызaды. CoнымeнқaтaрК. Мaркc қoғaмдa нeгiзгi жәнe нeгiзгi eмec тaптaрдыңбoлaтынын aтaпкөрceткeн. Нeгiзгi тaптaрқoғaмдaғыөмiр cүрiптұрғaннeгiзгi мeншiкқaтынacтaрыныңтүрiнeнтуындaйды. Coндa: құлиeлeнушiлiкқoғaмдық-экoнoмикaлықфoрмaцияныңнeгiзi тaптaры - құлиeлeнушiлeрмeнқұлдaр; фeoдaлдыққoғaмдa – фeoдaлдaрмeншaруaлaр; кaпитaлиcтiкқoғaмдa – буржуaзиямeнжұмыcшытaбынeгiзгi тaптaрбoлып eceптeлeдi. Нeгiзгi eмec тaптaрөткeндуәiрдeнқaлғaннeмece жaңaдaнқaлыптacыпкeлe жaтқaнқoғaмдық-экoнoмикaлықфoрмaцияныңтaптaры. Мәceлeн, кaпитaлиcтiкқoғaмдa фeoдaлмeншaруa тaптaрының caқтaлуымүмкiн. К. Мaркc қoғaмдa нeгiзгi жәнe нeгiзгi eмec тaптaрдaнбacқa әлeумeттiкжiктeрдiңбoлaтынын ecкeртeдi. Әлeумeттiкжiктeр – тaптыңбeлгiлeрiнбoйынa тoлық ciңiрe қoймaғaн aрaлықтaптaр. Мыcaлы, жұмыcшы aқcүйeктeрiн aлcaқ, oлaрдыңжұмыcшылaрдaн aртықшылықтaрыбaр, aл, буржуaзиядaн aйырмaшылығы – мeншiкиeci eмec. Oлaйбoлca бұлтaптыөз aлдынa бiртaпқa жaтқызуқиынғa түceдi. К. Мaркc интeллигeнцияныәлeумeттiктoпқa жaтқызaды. өйткeнi бұлтoптыңдa бeлгiлi бiртaпқa ұқcac бeлгiлeрi өзжәнe oлaршығутeгi жaғынaндa әртүрлi тaптaрдыңөкiлi бoлуымүмкiн. Coл ceбeптi К. Мaркcтiң iзiнқуушылaринтeллигeнцияныңөзiнбуржуaзиялық, ұқcac буржуaзиялықжәнe прoлeтaрлықдeпжiктeудi ұcынғaн. К. Мaркc қoғaмдытaптaрғa жiктeумeнғaнa шeктeлгeнжoқ. Oлкaпитaлиcтiкөндiрic тәciлiнe жaн-жaқтытaлдaужacaп, бұлқoғaмдaғықaнaудыңмәнiнтүciндiрдi жәнe өзiнiңтaпкүрeci турaлытeoрияcыннeгiздeдi. К. Мaркcтiңтaптaржөнiндeгi iлiмiнoдaнәрi дaмытқaнВ.И. Лeнинбoлды. Oлөзiнiң 1919-шыжылыжaзғaн «Ұлыбacтaмa» дeгeн eңбeгiндe тaптaрғa мынaдaй aнықтaмa бeргeн: «Тaптaрдeгeнiмiз – қoғaмдықөндiрic жүйeciндe aлaтынoрнымeнөндiрic құрaл-жaбдықтaрынa қaтынacынa қaрaйжәнe қoғaмдықбaйлықтaн aлaтынүлeciнiңкөлeмi мeн coлүлecтi aлудыңәдiciнe бaйлaныcтыжiктeлeтiн aдaмдaрдыңүлкeнтoбы; coнымeнқaтaртaптaрдeп, бiртoптыңқoғaмдықөндiрicтeгi aлaтынoрнындaғы aйырмaшылыққa бaйлaныcты eкiншi бiртoп aдaмдaрдың eңбeгiнқaнaуын aйтaмыз». Coнымeн, мaркcтiк iлiмтaптықұрaйтынбacтыбeлгiлeргe: aдaмдaртoбыныңөндiрic жүйeciндe aлaтынoрнын; oлaрдыңөндiрic құрaл-жaбдықтaрынa қaтынacтaрын; eңбeктi ұйымдacтырудaғы aдaмдaр aрacындaғықaрым-қaтынacты; қoғaмдықбaйлықтaн aлaтынүлecтiңкөлeмi мeнoны aлудыңәдiciн; қoғaмдықөндiрicтe бiртoптыңбacқa aдaмдaрдың eңбeгiнқaнaуынжaтқызaды. Бұлбeлгiлeрдiңтaзa экoнoмикaлық cипaтыбoлғaндықтaн, тaптaртeкэкoнoмикaлықкaтeгoриярeтiндe көрiнeдi. 60. К.Пoппeр «Aшық қoғaм» Поппер Кaрл Рaймунд (28.7.1902, Венa — 1994, cондa) — aғылшын филоcофы және cоциологы. Поппер оқытушылық қызметін Жaңa Зелaндиядa бacтaп, өмірінің көп бөлігін Лондонның экономикa және caяcи ғылым мектебінде өткізді. Негізгі еңбектері: “Ғылыми зерттеудің логикacы” (1935), “Aшық қоғaм және оның жaулaры” (1945, қaзaқ тілінде 2004), “Болжaм және теріcке шығaру” (1963), “Объективті білім” (1972), т.б. Оның ғылыми жұмыcтaры негізінен фaльcификaция принциптері, aшық қоғaм тұжырымдaмacы, cондaй-aқ әлеуметтік инженерияның жекелеген мәcелелерін қaмтиды. Поппердің іліміне cәйкеc білімнің эмпирикaлық және теориялық деңгейлері бір-бірімен тығыз бaйлaныcтa болaды. Кез келген ғылыми білімге болжaлдық cипaт, қaтелеcушілік тән. Ғылыми білімнің дaмуы бaтыл болжaмдaр ұcынып, олaрды жоққa шығaрудaн тұрaды, cол aрқылы ғылыми мәcелелер шешіледі. Әлеуметтік филоcофия caлacындa Поппер мaркcизм ілімін cынғaaлып, қоғaмдық дaмудың объективті зaңдылықтaрын және әлеуметтік болжaм мүмкіндіктерін теріcке шығaрды. Поппер “Aшық қоғaм және оның жaулaры” aтты еңбегінде Плaтон, Гегель, Мaркc идеялaрын cынғaaлып, олaрдa нaқтылық пен білімді жетілдіруге деген ұмтылыc жоқ деп тaпты. Aқиқaтқa монополия жacaу әрекетіне қaрcы шығып, толерaнттылық (төзімділік) пен либерaлды позициялaрын ұcтaнды. Поппер aшық және жaбық қоғaмдaрды қaтaр қaрacтырaды: aлғaшқы қоғaм тұрпaтынa бaтыc демокрaтияcын, aл екіншіcіне cоциaлиcттік мемлекеттерді жaтқызaды. Cоңғылaрынa тотaлитaрлық, яғни қоғaмның индивидтен жоғaры тұруы, жеке жaуaпcыздық, қacaң қaғидaшылық тән. Оның пікірінше, бұл “трaйбaлиcтік”, яғни өзінің құрылымы жaғынaн aлғaшқы қaуымдық құрылыcтaғы тaйпa тәрізді, өзін бacқaлaрғa қaрaмa-қaрcы қоятын қоғaм. “Aшық қоғaм” мүшелеріне рaционaлдық бaғдaр, әлеуметтік дaмуды мaқcaтты түрде caнaлы бacқaру, мемлекеттік инcтитуттaрды aзaмaттaрдың қaжеттілігіне caй біртіндеп қaлыптacтыру тән. Поппер өзінің ұcтaнымын “cыншыл рaционaлизм” деп aнықтaйды. Оның пікірінше, ғaлымдaр белгілі бір нәрcені үйрену үшін aшық және еркін рaционaлды пікіртaлacқa бaруы қaжет. Мұндa ғaлымдaр ұcынылғaн тұжырымды теріcке шығaру тәcілдерін тaбуғa дa, оппоненттің көзқaрacын қолдaуғa дa дaйын болуы шaрт. Поппердің еңбектері кезінде көптеген пікіртaлacтaр мен дaулaр туғызғaнымен, қоғaмдық ғылымдaр дaмуының бүкіл кезеңінде зор мәнге ие болды Aшық қоғaм — мемлекеттің ішкі caяcи, экономикaлық, әлеуметтік және мәдени жүйелерінің деңгейін білдіретін ұғым; Кaрл Поппердің «еркін қоғaм» концепцияcы, мұндa білімнің бaрлық түрлері және кез-келген әлеуметтік caяcaт aшық cынaлaды. Ол оны фaльcификaциялық және cыни рaционaлиcтік эпиcтемологиямен cәйкеcтене aлaтын жaлғыз қоғaм түрі ретінде қaрacтырaды; бір қaбaттaн екінші қaбaтқa өту реcми түрде шектелмейтін қоғaм. “Aшық” және “жaбық” қоғaм деген ұғымдaрды кезінде aғылшын филоcофы Кaрл Поппер енгізген. Ол мұны әр түрлі қоғaмдaрдың тaрихи-мәдени және caяcи жүйелеріне cипaттaмa беру үшін қолдaнғaн. “Жaбық” қоғaм — догмaтты түрде жеке бacқa тaбынушылықты, cондaй-aқ дaмудың ерте кезеңдеріне тән cипaттaрмен, жaңaру, жaңғырулaрcыз, ілгері қозғaлыccыз тұрып қaлу мәнін білдірcе, “aшық” қоғaм — бұғaн қaрaмa-қaрcы ұғымдaaйтылaды. Ол cыртқы жaғдaйлaрғa тез икемделіп, жылдaм ыңғaйлaнaтын, өзaрacынғa ерік бере білетін демокрaтияшыл қоғaм. Поппер өркениет тaрихындa қоғaмдық дaму қaшaндa “жaбық” жүйеден “aшық” жүйеге өту aрқылы жүзеге acып отырғaнын көрcетеді. “Жaбық” жүйелерге өзінің әлеум. және caяcи құрылымдaры жөнінен әрқилы елдердегі (Cпaртa, Пруccия, пaтшaлық Реcей, нaциcтік Гермaния) әміршіл-әкімшіл қоғaмдaр, “Aшық” қоғaм үлгіcі ретінде көне дәуірдегі хaлық кеңеcі бacқaрғaн Aфинa мен жaңa зaмaндaғы мемлекеттер мыcaл болaaлaды. Демокр. мемлекеттердің түрлері көп болғaнымен олaрдың өзіне тән ортaқ белгілері бaр. Хaлық билігі, теңдік, әділеттілік, еркіндік принциптеріне негізделген мемл. жүйеде ғaнaA. қ. өркен жaяды. Қaзaқcтaн мемлекеті де биліктің түп иеcі хaлық болып тaбылaтын демокр. реcпубликa әр aдaмның негізгі құқық және боcтaндық нормaлaры белгіленген, зaң мен cот aлдындa жұрттың бәрі тең. Әркім өзі қaлaғaн caяcи және діни көзқaрacтaрды, мұрaттaрды ұcтaнуғa ерікті. Cөз және бacпacөз боcтaндығы берілген, cоның ішінде cын құқығы зaң жүзінде қорғaлaды. 61.Қоғам деп бүгінгі таңда адамдармен олардың өмір сүруі, қызмет ету барысындағы бірлесіп өмір сүру формасын айтамыз. Сонымен қатар, қоғам белгілі шектелген територияларда орналасқан, жеке мәдениетке ие болған адамдар жиынтығы болып табылады. Қазіргі кезде қоғамның бірнеше түрілері бар: Алдымен, бос уақыт қоғамы – еңбектің болған мәңінен айырылған коғам түрі. Жалданған енбектің аз көлемі бұрынғы еңбек болған мәнге жеткенде мүдделілікке әкеледі. Молшылық қоғамы – ол деген байлық пен барлығына ортақ босандықпен бірге қатар жүріп капитализмнің ауытқуынан жапа шеккендер қоғамы. Тәуекел қоғамы – коғамға сәйкесінше адамзат білімінің өсуі мен қоршаған орта әсерін сипаттайды. Сонымен қатар, Карл Поппер қоғамды ашық және жабық қоғам деп бөлген. Ашық қоғам –мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, мәдени жүйе деңгейін білдіреді. Ол бір қабаттан екінші қабатқа өту қоғамы. Сыртқы жағдайларға тез бейімделіп, тез ыңғайланатын, өзара сынға ерік бере білетін демократиялық қоғам. Жабық қоғам — жеке басқа табынушылықты, дамудың ерте кезеңдеріне тән жаңару, жаңғыруларсыз, ілгері қозғалыссыз тұрып қалуды білдіреді. Поппер өркениет тарихында қоғамдық дамуда “жабық” жүйеден “ашық” жүйеге өту арқылы жүзеге асып отырғанын көрсетеді. 61. Қазіргі әлеуметтануда ең тұрақты деп дәстүрлі, индустриалды және постиндустриалды қоғамдарды бөлуге негізделген типология саналады. Дәстүрлі қоғам ( қарапайым деп аталады) - бұл аграрлық жүйе, отырықшы құрылымдар және дәстүрлерге негізделген әлеуметтік-мәдени реттеу әдісі. Ондағы адамдардың мінез-құлқы қатаң бақыланады, салт-дәстүрлермен және дәстүрлі мінез-құлық нормаларымен реттеледі, әлеуметтік институттар құрылады, олардың ішіндегі ең бастысы отбасы мен қауымдастық болады. Кез-келген әлеуметтік өзгерістерге, инновацияларға талпыныс жасалады. Ол төмен даму қарқынымен, өндіріспен сипатталады. Қоғамның бұл түрі үшін маңызды болып Австралиялық аборигендер қоғамын зерттейтін Дюркгейм құрған әлеуметтік ынтымақтастық табылады.Дәстүрлі қоғам еңбектің табиғи бөлінуімен және мамандануымен (негізінен жынысы мен жасына байланысты), тұлғааралық қарым-қатынасты дараландырумен (лауазым иелері немесе мәртебелі тұлғалар емес, жеке адамдармен), өзара қарым-қатынастарды бейресми реттеумен (дін мен моральдың жазылмаған заңдарының нормалары), туыстық қатынастармен байланысты мүшелермен (ұйымның отбасы типі) сипатталады. қауымдастық), қоғамды басқарудың қарабайыр жүйесі (тұқым қуалаушылық, ақсақалдар билігі). Қазіргі қоғамдар келесі ерекшеліктермен ерекшеленеді: өзара әрекеттесудің рөлдік табиғаты (адамдардың күтуі мен мінез-құлқы жеке тұлғалардың әлеуметтік мәртебесі мен әлеуметтік функциялары арқылы анықталады); терең еңбек бөлінісін дамыту (білімі мен жұмыс тәжірибесіне байланысты кәсіптік біліктілік негізінде); қатынастарды реттеудің ресми жүйесі (жазбаша заң негізінде: заңдар, ережелер, келісімдер және т.б.); әлеуметтік менеджменттің күрделі жүйесі (басқару институтын, арнайы басқару органдарын бөлу: саяси, экономикалық, аумақтық және өзін-өзі басқару);діннің зайырлылығы (оның басқару жүйесінен бөлінуі); көптеген әлеуметтік институттардың бөлінуі (әлеуметтік бақылауды, теңсіздікті, оның мүшелерін қорғауды, тауарларды бөлуді, өндірісті, байланыс орнатуға мүмкіндік беретін ерекше қатынастардың өзін-өзі көбейту жүйесі). Оларға индустриалды және постиндустриалды қоғамдар кіреді. Индустриалды қоғам - бұл адамның өмірі мен мүдделерін олардың бірлескен қызметін реттейтін жалпы қағидалармен үйлестіретін қоғамдық өмірді ұйымдастыру түрі. Ол әлеуметтік құрылымдардың икемділігімен, әлеуметтік ұтқырлығымен және дамыған байланыс жүйесімен сипатталады. 60-жылдары Постиндустриалды (ақпараттық) қоғамның тұжырымдамалары (Д. Белл, А. Турен, Дж. Хабермас) дамыған елдердің экономикасы мен мәдениетіндегі күрт өзгерістерге байланысты пайда болады. Қоғамдағы жетекші рөл білім мен ақпараттың, компьютерлік және автоматикалық құрылғылардың рөлі болып табылады. 62.Постиндустриалды қоғам –экономикасы дамыған елдердің индустриялықтан индустриялықтан кейінгі типке өтуді білдіреді. Оны Белл ұсынған. Бұл термин қоғам экономикасын қалыптастыру, жаңа интеллектуалды техниканы жасау және тағы да басқа белгілерді білдіреді. Осы қоғам теориясының негізін қалағандарға сонымен қатар Д.Рисман, З. Бжезинский, А.Тоффлер жатады.Теориның айрықша белгілеріне шығармашылық, білім мен ақпараттың сапалы артуы, ғылым , білім беру мәдениет салаларыныың дамуы жатады. Сонымен қатар Д.Белл постиндустриалды қоғамның бірнеше факторларын анықтаған: -экономикалық, әлеуметтік мәселелерді шешуге жаңа техноголиялардың пайда болуы, -түрлі ақпараттар таратушы топтардың қалыптасуы, - билік қатынастарының пайда болуы; яғни, индустриалдыққа дейін – аристократикия, индустриалдық қоғамда – демократия, ал постиндустриалды қоғамда – мерикратия. Постиндустриалды қоғамныі негізгі жетістігі деп –тұрғындардың қоғамның әлеуметтік – экономикалық жағдайлары жақсарып, өмір сүру деігейінің өсуі. Осы қоғамда тілді мәдениетті сақтап қалуда қиындыққа соқпақ, яғни технологиялар компьютерлер қоғамды өте қатты өзгеріске әкеледі. 62.ПОСТИНДУСТРИЯЛЫҚ ҚОҒАМ - қазіргізаманғыбатысқоғамыэволюциясыныңеңжоғарысатысынбілдіретін термин. Постиндустриализм тұжырымдамалары, олардыңсыртқыжаңалығынақарамастан, индустриалдықоғамжәне деидеологизация теориясыныңнегізінқалаушылардыңидеяларымен, еңалдыменР.Арон мен В.Ростовтыңтұжырымдамалыққұрылыстарыменкөпұқсаскеледі.Постиндустриалдықоғамтұжырымдамасыныңнегізінқалаушы Д. Белл 1973 жылыөзінің «Кележатқанпостиндустриалдықоғам» аттыкітабындақазіргіБатысқоғамыиндустриализмнен - экономикадағыиндустриялықсектордыңүстемдігіненжәнесоғансәйкесәлеуметтікжәнеөздамуыныңжаңакезеңінеөтіпжатқандығыналғатартты. Белл индустриализм теорияларынатәнтарихидамудыекінегізгікезеңгебөлді - 1) экономикада, дәстүрліәлеуметтікқатынастардажәнесаясиинституттар мен құрылымдардааграрлықсектордыңбасымболуыменсипатталатыниндустриалғадейінгі.2) индустриялық, оныңерекшелігіиндустриялықсектордыңүстемдігіжәнеқоғамныңәлеуметтікжәнесаясиинституттарынмодернизациялауболыптабылады. Беллдіңайтуынша, 20ғасырүшіншікезең - қызметкөрсетусаласы мен білімөндірісінбөлуменсипатталатын постиндустриализм кезеңінесәйкескеледі. Нәтижесіндеиндустриалданпостиндустриалдықоғамғакөшуэкономикадағыөзгерістер мен ғылымныңқоғамныңжетекшіөндірушікүштерініңбірініңрөлінеауысуыменанықталды. Постиндустриалдықоғамныңэкономикалықжүйесінсипаттайотырып, постиндустриализм теориясыныңжақтаушылары, әдетте, өзінетәнбірқатарбелгілердібөліпкөрсетеді. Олардыңішіндеақпараттықтехнологиялардыкеңіненқолданудыңшешушімаңызы, білімөндірісініңэкономиканыңдербессаласынаайналуыжәне университет - бұлөндірістіңнегізгіорнынаайналуы, біртұтасжаппайөндірістіалмастыратынөнеркәсіптікөнімдердішағынөндірістіңикемді формаларының таралуыжәнет.б. Саясисалада постиндустриализм мемлекеттікинституттар мен құрылымдардыңжұмысыныңтиімділігінжоғарылатукезіндеплюралистікдемократиянытүпкіліктібекітуіменерекшеленеді. Соныменбірге, плюрализм теориясыныңжақтаушылары осы тұжырымдаманыңбіріншібөлігінерекшеатапөтіп, қоғамныңақпаратқақанығуы «саясиқұзіреттіазамат» тұжырымдамасыныңшеңберінесәйкескеледі, белсендісаясиқатысуғақабілеттіжәнеосындайбасқарутүрінбүкілбасқаружүйесініңтиімділігі мен тиімділігініңжеткіліктідеңгейіменқамтамасызетеді. 63. философия тарихындағы мәдениет теориялары – ежелгі грек мәдениетінің екі культ құрайды: - Апполонға табыну – жарық, парасат, ғылымға табыну; - Екінші дионис табынуы – жерге сыйыну, қара сыйынушылық, шарап пен маскүнемдік, махаббат қастықтары. «Мәдениет» термині ғылыми термин ретінде он сегізінші ғасырдан бастап қолдана бастады. Осы ғасырдың философтары мен ғалымдары бұл сөзді табиғи, жануарлар тіршілігімен салыстырғанда адам өмірінің ерекшелігін білдіруге қолданған. Осылай, «мәдениет» термині әуелі адам, адам табиғаты, адамдағы адами принцип мәдениеттің идеясы ретінде қызмет етті. Сонымен қатар, мәдениет тағы да екі тұрғыдан түсіндірілді. 1. адамды жооғарылату, жетілдіру, рухани өмірі мен имандылығын арттыру, қоғамның жамандықтарын түзету құралы ретінде. Мәдениеттің дамуы адамдардың тәрбиесімен және ағартумен байланыста болды. Он сегізінші ғасырдың аяғы мен он тоғызыншы ғасыр басында ол сөз көбіне ағартушылық, адамгершілік, ұтымдылық сөзімен алмастырылды. Осы тұрғыдан алғанда, мәдени өріске адам рухының жақсы туындыларының жиынтығы, адам жасаған жоғары рухани кұндылықтар кіреді. 2.Шын мәнінде өмір сүретін адамдардың өмір сүру тәсілі ретінде тарихи өзгереді. Бұл өмір салты адамның ақыл-ойының, ғылымының, өнерінің, тәрбиесінің, білімінің даму деңгейіне байланысты. Осы тұрғыдан алғанда, мәдениет адамзат қоғамының өмірін табиғат өмірінен, адам өмірінің барлық аспектілерінен ерекшелейтін барлық нәрсені қамтиды. Сонымен бірге мәдениет адамның өмір сүру тәсілін жануардан ажырататынына қарамастан, адам қызметінің оң және теріс, жағымсыз көріністеріне ие. 64.Қазақстан мәдениеті - бұл ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқы тарихының ең бай қабаты. Даланың қатал сұлулығы мен көшпелілердің қиын өмірінің әсерінен бүгінде біз білетін қазақ мәдениеті пайда болды. Жомарт жабылған дастархан, әсем және сонымен қатар функционалды тұрғын үйлер - киіз үйлер, киізден жасалған керемет бұйымдар, өрнектері бар киім мен бас киімдер, ат ойындары, шешендік өнері, ақындар сайысы - мұның бәрі Қазақстанның мәдениеті, алуан түрлі және ерекше болып келеді.Қазақтардың басты мәдени құндылықтары - үлкендерге құрмет, бейбітшілік пен төзімділік, қарым-қатынасқа ашық болу, қонақжайлылық және сыртқы әлеммен үйлесімді өмір сүру. Қазақтың дәстүрлері қонақты шай ішіп, мол тамақтандыруды талап етеді. Әр қазақ дастарханды таратуға дайын екендігін өзінің қасиеті мен қадір-қасиеті деп санайды. Сонымен қатар әр салада өзінің ерекшеліктері бар, соларға тоқталып кетсек: Алдымен , киіз үй - қазақтың үйі. Бүгінде қазақтар қалалық пәтерлерде немесе ауылдағы кірпіш үйлерде тұрса да, олар киіз үй немесе агаш үй деп аталған үйді әлі күнге дейін құрметтеп жақсы көреді. Көшпелілердің ата-бабаларымыздың бұл керемет өнімі - ыңғайлы және практикалық үй, өмір сүру жағдайына, табиғат пен климат жағдайларына жақсы бейімделген. Сонымен қатарғ тұрмыстық заттар өндірісінде мыс, сүйек, күміс, ағаш, былғары қолданылады. Шеберлер ағаштан қымызға тостағандар мен қопсытқыштар жасаған және оларды ою-өрнекпен жабады. Төсектер мен сандықтар арқар мен тау ешкісінің мүйізімен безендірілген. Былғары суға кірпіктер, белбеулер, белдіктер мен колбалар жасау үшін қолданылады, сонымен қатар шеберлер зергерлік шеберлікке де өте шебер. Қазақтың ұлттық киімдерін айтсақ аймаққа қарай әр түрлі. Негізгі киім - «шапан» болған. Бархаттан тігілген. Дәстүрлі бас киімдер - жоғары киізден жасалған қалпақшалар, жұмсақ бас сүйектер және түлкі терісінен жасалған шляпалар - малакай. Ұлттық киім әйелдер үшін ақ немесе түрлі-түсті мақтадан жасалған жібек көйлектен тұрады, оның үстіне барқыт көкірекше кесте тігілген.Ұлттық ойындар мерекенің ажырамас атрибуты болғанын білеміз. Бұл қазақша күрес, бәйге, көкпар, кыз-куу, алты бақан дегендерді жатқызуға болады. 65. қазақ философиясының қалыптасып дамуының тарихи кезеңдері Қазақ философиясының қалыптасып дамуын бірнеше кезеңдерге бөледі, оларды айтсақ: Бірінші кезең ол ежелгі заманнан тоғызыншы ғасыр аралығы – қазақ халқының ата- тегінің философиясы, бұл кезеңде негізінен діни сипат болған болатын. Екінші кезең түркі тілдес халықтар философиясы – тоңызыншы ғасыр мен он бесінші ғасыр аралығы- бұл кезеңде негізінен Анахарсис, қорқыт, М.Ұашғари, Қ.А.Иасауи, әл фараби сияқты тұлғалар осы кезеңнің өкңлдері болған. Олар осы кезеңде өте керемет шығармалар жазып, философияның дамуына өте зор үлестерін қосқан болатын. Үшінші кезең ол қазақ хандығы дәуірінің философиясы. Ол он бесінші және он сегізінші ғасырлар арасын қамтиды. Осы кезең үш бағытта дамыған: 1) жыраулар философиясы – осы кезеңнің философтары мен жыраулары философияныі дамуына зор үлес қосты. Оларды айта кетсек: Бұқар жырау, Доспамбет, Ақтамберді, Жиембет, олардың жазған шығармалы әсіресе көшпелі мәдениетке байланысты жазылған. 2) билер философиясы; 3) зар заман философиясы – сол заманға сай халық қиыншылық ауыртпашылық көп көргендіктен өлең жырларының да тақырыбы соған байланысты болған. Заманның өкілдері – Дулат Бабатайұлы, шортанбай қанайулы, Мурат Мөңкеұлы болған. Төртінші кезең он тоғызыншы ғасырдағы – ағартушылық философиясы: оның ең негізгі өкілдері – Шокан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Кунанбаев – олардың философиялары антропоцентристік сипатке ие, және шығармаларының көбі халықты оқуға сауаттылықа баулу үйрету болды. Бесінші кезең жиырмасыншы ғасырдың 20-40 ққазақ философиясы - саяси философия болды: осы кезеңнің өкілдеріне – Ахмет Байтурсынов, М.Дулатов, Ә.Бөкейханов ,Жусіпбек Аймаутов, Ш.Кударбердиев болған. Алтыншы кезең кеңес діуіріндегі Қазақстандық философия – ол кезең жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысын қамтиды. Бұл кезеңде марксистік сипат болды сонымен қатар кәсіби философия қалыптасқан. Жетінші кезеңге тәуелсіздік кезең философиясы – соңғы жылдары қалыптасып негізгі мәселесі қазақ халқының философиясын одан тереңдете зерттеп көптеген жетістіктерге жеткен. Бірақ осыған тоқтамай осы күнде бұл саладағы жұмыстар әлі жүргізілуде. 66. 19-20 ғасырлардағы қазақ философиясы ХІХ-ХХ ғасырларда қазақ философиясында көтерілген негізгі мәселелер дәстүрлі қазақ ойына негізделді, бірақ олардың ой кеңістігі кеңейіп, қазақ философиясы еуропалық дәстүрлермен ұштастырылды. Бұл тенденция Абайдан басталып, ХХ ғасырдың басындағы басқа қазақ ойшылдарының еңбектерінде жалғасты. ХХ ғасырдың басында С.Торайғыров, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жумабаев, А. Бөкейханов, М.Дулатов және т.б. Жетекші қоғам қайраткерлері. саяси сахнаға шықты және ең алдымен Зар заман дәуірі өкілдерінің көзқарастарын дамыта түсті Олар өз еңбектерінде отарлық алқаптардан арылу, қазақ халқын тәуелсіз елге айналдыру, халықтың санасын ояту, надандықтан арылу мәселелерін көтерді. ХХ ғасырдың 30-жылдарында, қазақ зиялыларының қуғын-сүргінімен, Қазақстандағы философиялық ой жүйесінің дамуы тоқтап қалды. ХХ ғасырдағы қазақ халқының өміріне ерекше әсер еткен адам - М.О. Әуезов. Ол қазақ халқының болашағын анықтауда құнды мәдени және философиялық тұжырымдамаларды ұсынды. Әуезов: «Бесігіңді жаса; бесік құра алмайтын адамдар үшін болашақ болмайды», - деді. Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстан құлдық психологиясын демократиямен және өркениетті құндылықтармен алмастырды. Қазақ философиясының концепциясымен қатар «Қазақстандық философия» ұғымы қазіргі әдебиетке ене бастады. Ол Қазақстанда өткен ғасырдың 60-жылдарында қалыптаса бастады және біртіндеп академик Ж.М. басқарған «Қазақстандағы философиялық мектеп» тұжырымдамасы жасалды. Қазақ философиясы - қоғамдық сананың ұлттық формасы; өмір мен білімнің жалпы принциптері, адам мен әлем арасындағы қатынастар туралы ілім, табиғат, қоғам және дүниетаным дамуының жалпы заңдылықтары туралы ғылым. Қазақ халқының даналығының саласы әлем мен адам туралы дүниетанымды дамытудың тарихи қалыптасқан жүйесін қамтиды. 67. Абай философиясындағы құдай және адам мәселелері Абай жаратушы Құдайдың бар екенін мойындайды, бірақ ол Құдайдың мәнін жаратылыс әрекетінде емес, адамдар өмірінде сүйіспеншілік, мейірімділік және әділеттілік орнатуда көреді. Абай үшін ең бастысы - адам өміріндегі руханиятты, мейірімділікті, адамгершілік пен әділеттілікті растайтын оның көріністері. Шынайы сенім - бұл адам өмірінің моральдық мазмұнын анықтайтын діни сенім. Ол мұны үш тұрғыдан қарастырады: біріншіден, сенім адамның Құдайға және әлемге деген көзқарасын, шексіз, мәңгілікке өтуін белгілейді; екіншіден, сенім адам өмірінің мағынасын белгілейді, үшіншіден, сенім әлемдегі адамның тағдырын белгілейді. Сенім - бұл адамның әлемнің арғы жағында орналасқан трансценденттік нәрсе туралы тәжірибесі емес, ол адамның жан-дүниесінің оның әлемдегі мақсатын түсіну, оның өмірінің мәнін түсіну қабілеті. Бұл туралы Абай былай деп жазды: Кейбіреулер сенімнің қажеттілігі мен әділеттілігіне көз жеткізіп, оны дәлелді дәлелдермен нығайтады. Біз бұл иманды иман дейміз »деді. Әрі қарай ол білімнің, дәстүрдің, кітап оқудың, молланың сөздерінің әсерінен адамда қалыптасатын дәстүрлі сенімге ерекше назар аударады. Бұл сенім адамның жан дүниесінде тәуелсіз талқылау нәтижесінде емес, дайын шындықты игеру нәтижесінде қалыптасқандықтан, бұл сенім адамнан азғырулар мен азғыруларға төтеп беру үшін беріктік, рухтың берік болуын талап етеді, адамның зор рухани күш-жігерін және ішкі еркіндігінің жетілуін талап етеді. Шынайы сенім адамдар арасындағы қарым-қатынаста тек жақсылықты, мейірімділікті, әділеттілікті растайды, сонымен қатар илаһи рухтың мәнін түсіну ғана емес. Шынайы сенім - ізгі өмірдің негізі, және бұл оның мәні мен маңызы. Абай адам өмірінің мазмұнын сенімге тікелей тәуелді етеді. Адамның барлық қиындықтары мен азаптары, ол сенімнің жоқтығын немесе оның жалған екенін түсіндіреді. Аллаға деген сенім адамгершілікті күнделікті өмірде растайды, ол адами қатынастардың нормасы болуы керек. Алайда, ол тек сенім имандылыққа кепілдік бермейді деп бірнеше рет айтады. Жақсылықты адамның өзі жасаған рухани күш-жігер растайды. Дәл осы жерде бізге ізгіліктің міндетті екендігіне сенімділік қажет. Бұл қиын жол, күмәнмен бірге жүру, өмірдің рухани негіздерін іздеу - жүректерінде шынайы сенімдері барлар. Бірақ «иманды сақтау үшін сізге батыл жүрек, күшті ерік, өзіне сенімділік керек» деп жазады Абай. Абай өзінің «қырық бесінші қара сөзінде»: «мыңдаған діндер әділетті, ал махаббат Құдайға лайық», - дейді. Осылайша, ақын ғылымды, махаббатты, әділеттілікті - дін мен сенімнің шынайы негіздері деп атайды. Оның айтуынша, «бұл құдайдың істері, он сегіз мың ғаламды басқаратын негізгі заңдар». Бұл үштікті қоғамның дамуы үшін сақтау өте маңызды. 68. Тәуелсіздік кезең философиясы Тәуелсіздікті іздеу адам баласы,жан-жануар,ұшқан құс,жүгірген аңның арманы. Бәрінің еркіндікте,тәуелсіздікте өмір сүргенді де,жүргенді де ұнатады. Еркіндік,бостандық деген не? Ол дегенің ешбір қыспақсыз кедергісіз,ешкімнің тұтқынында болу емес.Әлемде жан жануарлар сол еркіндікте өмір сүреді,егер ол орны ұнамаса, жағымсыз болса басқа жаққа ауысады. Егер ондай мүмкіндік болмаса егер ондай мүмкіндік болмаса еркіндікті жоқ деп біл. Сонда ойлайсың тәуелсіздік еркіндік деген не деп? Не істеріңді,қайда барарыңды біліп ынталылыққа жол болса міне,сонда еркіндік екенін ұғасың.Ал тәуелсіздік деген не? Ол еркіндіктен туындайды. Тәуелсіздік ол ешкімнен ешқашан жасқанбай,қаймықпай,ешкімге бағынышты болмай,ешкімге күшіңді қаратпай өз ойыңа келген алғашқы ісің мен қадамыңа кірісу. Бұл дегеніміз табиғи құбылыс. Бірақ, XVIII ғасырдағы француз философтарының көшбасшысы Дени Дидроның пікірінше,еркіндік жансыз дүниеге де кезігеді. Оныңпікірінше дүниеде қозғалмайтын зат жоқ деген.Бәрі қозғалыста егер қозғалмаса онда бір кедергіге ұшырап тұр деген сөз дейді. Сол кедергісін алып тастаса онда олда еркіндікке шығады. Ал енді әлемде ешбір кедергісіз абсолютті тәуелсіздік,еркіндік бар ма деген сұрақ туындайды. Бір тірі біріне тәуелсіз болса, келесісіне тәуелді болады. Әлемде жаратушы АЛЛАдан басқа абсолютті тәуелсіз ешнарсе жоқ,оның саналы санасыз,жанды жансыз болса да солай. Тәуелділік пен тәуелсіздік тығыз байланыста кездеседі. Сонда тәуелсіздік дегеніміз тәуелділіктен басым болу. Бірақ тәуелсіздіктен тәуелділік басым болу да ықтимал. Аң,құстар қандайда жағдаймен тәуелділікке яғни тұтқынға түссе шығу жолын көздейді,бірақ ол қарсыласу жан беру деген болмайды. Ал адам баласы күшжұмсайды неше түрлі айла тәсіл ойлап табады керек десе жан беруге дайын болады. Бодандықтан құтылудың екі жолы бар. Біріншісі- Күрес жолы, ал екіншісі келісім жолы. Осы екеуінің ең белгілі жолы ата бабамыздан келе жатқан сара жол ол күресу,жанын пида ету. Біздің ата бабаларымыз осы жолмен, осы жолда ерлігімен біздің тәуелсіз Қазақстанға айналдырды! 69. Дін анықтамалары. Дін және философиялық білім Философиялық анықтамалар дінге қоғамда маңызды функцияларды орындайтын арнайы білім ретінде қарауға мүмкіндік береді. Олар діннің белгілерін сырттан табуға тырысады, саналы түрде кез-келген діннен алшақтайды және оған жиі сыни көзқараспен қарайды. Философия тарихындағы дін мен қоғам арасындағы қатынастар туралы ең алғашқы көзқарасты И.Кант білдірді. Ол адам еркін тіршілік иесі ретінде категориялық императивті ұстануы керек деп есептеді, яғни. моральдық заң. Бұл заң «біз үшін заттар әлемінде» қол жетімді емес моральдық ізгіліктің толықтығын талап етеді, сондықтан бұл жоғарғы игілікке қол жеткізу болашақта ғана мүмкін болады, демек, жан өлмейді, ал Құдай - бұл өлмейтіндіктің және өмірдің моральдық негізінің кепілі.Кант моральдық және жарғылық діндерді ажыратады.Моральды діндер «таза ақыл» сеніміне негізделген, оларда адам өзінің ақыл-ойының көмегімен илаһи ерікті өздігінен үйренеді. Статистикалық діндер тарихи дәстүрге негізделеді, оларда таным Құдайдың Аянымен жүреді, оларды адамдар үшін міндетті деп тануға болмайды. Тек моральдық дін міндетті. Дін алдымен моральдық тұрғыдан туындайды, бірақ қоғамда таралуы үшін ол заңды сипатқа ие болады. Діннің жоғарғы формасы - христиан діні, әсіресе оның протестанттық түрінде.Неміс философы Г.Гегель дін өзінің абсолютті рухты өзін-өзі тану формаларының бірі, оның табиғатына барынша сәйкес келеді деп есептеді. Дін философияға балама, оларда бір нәрсе бар - мәңгілік ақиқат, Құдай және Құдай туралы түсінік. Бірақ олар зерттеу әдісімен ерекшеленеді: дін Құдайды сезімдер мен идеялардың көмегімен, ал философия ұғымдар мен заңдардың көмегімен зерттейді. Л.Фейербах, Кант пен Гегельден айырмашылығы, дін өзінің ең жақсы сипаттамалары бар адамды иеліктен шығару нәтижесінде пайда болды деп санайды, оларды абсолютті деңгейге көтеріп, оларға ғибадат етті. Ол мұндай дінді жою керек деп есептеді және оның орнына бір адамға екінші адамға табынуды немесе адамға деген махаббатты қояды. Марксистік философия дінді табиғаттан тыс сенім ретінде анықтайды. Дін - бұл нақты өмірде үстемдік ететін сыртқы күштердің адамдарының басындағы керемет көрінісі. Марксизм діннің өзгеру себептерін қоғам дамуында көреді. Қарапайым қоғамда адамдар табиғаттың элементар күштеріне тәуелді болды, сондықтан оларды солай етті. Сабақтардың басталуымен және әлеуметтік қатынастардың дамуымен адамдар табиғат заңдылықтарын біледі, оларды мақсатына жету үшін қолдануды үйренеді, сондықтан табиғат құпия және ғибадат объектісі бола бермейді. Оның орнын адамдар үшін түсініксіз болып бара жатқан әлеуметтік қатынастар алады. Неміс философы және әлеуметтанушысы, дін әлеуметтануының негізін қалаушылардың бірі М.Вебер дін әлем мен адам өмірінің қисынсыздығы тәжірибесінен туады деп сенді. Дін - бұл әлеуметтік әрекетке мән беру тәсілі; дін әлемді түсіндіруге және күнделікті мінез-құлыққа ұтымдылық әкеледі. Вебер протестантизмнің Батыс Еуропада капитализмнің дамуына қалай ықпал еткенін зерттеді.Саясат таптар, ұлттар, мемлекеттер және азаматтар арасындағы қатынастарды қарастырады, және олардың барлығы діни қатынастардың субъектілері болғандықтан, дін қоғамның бүкіл тарихында саясатқа жанама әсер етеді. Алайда дін саяси қатынастарға тікелей әсер етеді. Орта ғасырларда Еуропада саясат пен дін бір-бірімен тығыз байланысты болды, өйткені христиан діні қоғамда шешуші рөл атқарды. Кез-келген саяси оқиға діни түсінікке ие болды, сонымен қатар діни шешімдер саяси тәсілдермен жүзеге асырылды.Таяу Шығыстағы ислам орта ғасырларда дүниеге келген және дамыған елдердегі саясат пен діннің қарым-қатынасы одан да көп байланысты болды. Исламның ең маңызды ерекшелігі - саяси және діни биліктің біріккендігі. Көбінесе, қазіргі уақытта да мемлекет басшысы шіркеудің басшысы болып табылады. Саясаткерлер өздерінің мақсаттарын орындау үшін діни ұрандарды жиі қолданады. 70. Діннің алғашқы формалары Ертедегі діни мағынада шежіре елеске табынудан басталды . Ол кезде құдай деген түсінік болмаған.. Алғашқы діни формалар фетишизм, тотемизм және магия анимизмі деп аталды. Фетишизм бұл сиқыр екенін түсінбейді. Нақты айтқанда, затты немесе өсімдікті құрметтеп және ол қалаған оқиғаға әсер етеді деп ойлаған. Фетиш заттары: табиғи; тас, ағаш, аң тістері, содан кейін қолөнер; талисмандар, крес, және т.б. Осындай заттардың арқасында жасырын күш бар деп ойлау ауыр аурулардың алдын алуға, көз тиюден сақтау, жаулардан қорғануға, аң аулауға және сол заттар көмектеседі деп ойлау. Егер бұл фетиш адамға үлкен жетістік әкелсе, оны сақтайды. Егер ол фетишпен сәтсіздікке ұшыраса, оны тастап, басқа фетишті затты қолданады. Келесі фетиш - пұтқа табынушылық.Мұндай заттар адамдар немесе жануарлар болуы мүмкін. Тотемизм - бұл өсімдіктер мен жануарлардың адамдармен қанды туыстық байланысы бар деп түсіну. Жануарлардың бірнеше түрін қасиетті деп санады. Ол қасиетті жануарлардың етін жемейді, бірақ оларды құрметтейді, олар туралы барлық аңыздар айтылған өлеңдер шығарған. Егер ол тотем етін жесе, онда үлкен рәсімдерге енгізілген тотем еті ру мүшелеріне таратылады, ал ру адамдар бұл біздің ет деп санайды. Қазіргі уақытта тотемдердің іздерін кез-келген діннен табуға болады. Үнді мемлекетіндегі тотемизм. Ол сиырды құрметтейді, оны қасиетті санайды және оның етін жемейді. Магия сиқырлы мағынада қолданылады. Ол сөздер әлсіздерге жұбатуға, жігерлендіруге және жазуға көмектесетінін және жүрекке зиян тигізетінін анықтады. Анимизм жан мағынасында қолданылады. Жан бар дегенге сену. Анимизмнің алғашқы түрі аниматизм деп аталады. Анимизм ұғымы денеде және жанда өмір сүреді.Тән өлсе немесе қираса жан да өледі. Ал анимизмде жан мен дене бір-бірінен тәуелсіз өмір сүре алады. Мұндай тұжырымдама адамдардың білмеуі мен көптеген құбылыстарды түсінбеуінің салдары болып табылады. Мәселен, түс көру,ауру, өлім және т.б.сондай әсердің және елестетудің не екенін білмейді, ал ұйықтап жатқанда кейде денені тастап кетіп қалады деген түсінік болған.Екінші жағынан, анимизм ұғымы бүкіл әлеге тарады,қоршап тұрган дүниенің жаны бар, оларда адам сияқты ойлайды сезеді деп ойлаған. Егер адам аяғымен тасты ұрып алса , ол тасты тістеуге дайын, ол тасқада ауырғанын білдіргісі келген. Антимистік тұжырымдама барлық діндерде кездеседі: жан, , періште, жын-сайтан және аруақ т.б. 71.Орта ғасырфилософиясындағыдінидүниетаным Орта ғасырлардәуірі V-XV ғасырлардықамтиды. Бұлжаңадіни философия пайдаболғанәлемдікдіндердіңқұбылысыболды. Философтың да, теологтың да басынқосатынжаңа тип пайдаболды. Жаңафилософияныңбастыерекшелігі - бар нәрсені тҚұдай даналса, теоцентрицизм. дінижүйелерүшінбірдей: әлемді Құдайжаратқаннемесеқұдайдыңбейнесі (пантеизм). Демек, Құдай, еңжоғарғырухретінде, бар нәрсеніңбәріненбұрынбіріншіорыналады. Ортағасырлықфилософияныңэпистемологиясы да теоцентрлікболыптабылады. ДүниеніңмәніҚұдайболғандықтан, барлықбілім, сайыпдзюдо, Құдайтуралыбілімболыптабылады. Мұсылманфилософиясындабұл идея аль-Газалидіңжәнеэпистемологиялықмәселелерменайналысатынбасқаавторлардыңеңбектеріндетолығыменұсынылған. Тағдыртағдырынегізінен фатализм пайдасынашешілді. Мысалы, ҚұрандаҚұдайдыңараласуынсызағаштыңбіржапырағы да құлапкетпейдідейді.Бұлтереңфилософиялықсұрақтарәрдінніңөкілдеріүшінөтеыңғайсыз. Адамныңмәнітуралыбарлықәлемдіндері де бірауызды: адамныңмәніҚұдайменсалыстырмалытүрдеоныңжандүниесіндешоғырланған. Бұл идея әсіресеүшсопылықантропологиядажақсыкөрінеді, оладамдыүшкомпоненттің: дененің, сананың, жанныңбірлігіретіндеқарастырады. Ортағасырлықдінифилософияғасәйкесзаң да, күнделіктіөмірдегі мораль мен нормалар да осы генетикалыққайнардантолығыменшығуыкерек.Ортағасырлықдінифилософияныңтағыбірмаңыздыерекшелігі - бұлбілімніңнегізгіқұралы - аян. Мұндаадамақыл-ойыныңрөліжоққашығарылмайды, олғылымитанымныңмаңыздықұралыретіндетанылады. БірақКиеліжазбалардажиналғанеңмаңыздыбілім - пайғамбарлар - адамдарҚұдайдыңаузынан, аянарқылыалады. ТанымныңбұлформасыИсламдаеңайқынсипатталған, мұндаМұхаммедпайғамбардыңҚұранбіліміналумысалдарыкелтірілген. Сондықтанбілімніңекітүрі - ғылымижәнедіни - танымныңәртүрліқұралдары бар. Дінибілімніңғылымибілімдерденбасымдылығы, бұлҚұдайдыңаузынаншыққанбілімментүсіндіріледі. Ал ғылымибілім - адамныңбілімініңнәтижесі. Бірақбізкезкелгендінадамныңақыл-ойыныңмаңыздылығынжоққашығармайтындығынтағыбірретатапөтеміз, оны адамалдындатуындайтынкөптегенмәселелердішешудіңқұралыретіндеқарастыру. Жалпыортағасырлықәлеуметтікфилософиянысолкездегібарлықдінифилософтардыңеңбектерінде «жарқырайтын» дәстүрліліккеақтауретіндесипаттауғаболады. Кейдеортағасырлықдінифилософияныңдуализмінеқатыстыдаулартуындайды. Болжамбойынша, бұлфилософтарбірмезгілдеекітүрліәлемнің - қасиеттіжәнепірдіңтіршілікетуіналғатартты. Бізолайойламаймыз. Біздіңкөзқарасымызғасәйкес, таза емесәлемқасиеттіәлемніңөніміекендігіненегізделген, мысалы, адамжасағанавтомобильдерәлеміадамдарданбөлекөмірсүретінқандай да бірәлемемес. Бізәлемніңдіникөрінісімонистікдепсанаймыз. Ортағасырлық философия көтергентағыбірмәселе - пікірталас. Біз оны рационалистікнемесеиррационалистікдепбағалаутуралыайтамыз. Томизм жәнемұсылманфилософиясыныңкейбірсалаларыдінніңұтымдылығындәлелдеугетырысады. МұндайтұжырымҚұдайдыңұтымдылығынантуындайдыдегенпікір бар. БірақсолисламдаҚұдайғаадамиқасиеттерге (соныңішінделогикалықойлаудыадамиқасиетретінде) беругетыйымсалынады, сондықтан да ислам табиғитүрдеапофатдініболыптабылады. Егербізхристиандық, буддисттік, мұсылмандықдінижәнемистикалықдәстүрлертуралыайтатынболсақ, ондабұлжердепсихиканыңиррационалдыкомпоненттеріалдыменҚұдайтуралыжәнеадамтуралыбілімгекеледі. Дінніңрационализмі мен адамбілімінқисынсызжолменалатынуахитезисінеқайшыкеледі жүктеу/скачать 244,65 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|