Қ65 д м г ш м л а у ш й л р р іж т щ І > — ііч іг п Ж. Қоңыратбаева тіл білімі

Үсынылатын әдебиеттер:
1. 
Кодухов В.И. Общее языкознание. Учебник. Москва, 1974.
2. 
Березин Ф.М., Гсшовин Б.Н. Общее языкознание. Москва,
1979.
3. 
Общее языкознание. Формы существования, функции, исто-
рия языка. Москва, 1970.
4. 
Степанов Ю. С. Основы общего языкознания. Москва, 1975.
5. 
Сусов И.П. История языкознания. Москва: Восток - Запад,
2006.
6. 
Лингвистический энциклопедический словарь. Москва,
1990.
Тақырып:
Ф. ДЕ СОССЮРДЩ ЛИНГВИСТИІСАЛЫҚ
ТЕОРИЯЛАРЫ
Қарастырылатын мэселелер: 
Ф. де Соссюрдің теориялыц
түжырымдары, оның тіл білімі үшін мәні. Ф.де Соссюр
түжырымдарының кейбір қателіктері.
Ф.
де Соссюрдін теориялык тұжырымдары, оныц тіл
білімі үшін мәні
Фердинанд де Соссюр (1857-1913) - XX ғасырда қалыптасқан 
социологиялық мектептің негізін салушы. Бірақ оның ғылыми 
мүрасын бір ғана мекгеп шеңберінде қарауға болмайды. Ол 
Швейцарияның тіл ғалымы, Париж, Женева университеттерінің 
профессоры. Ф. де Соссюр алғашқы кезде салыстырмалы-тарихи 
тіл білімін қолдаушы, дамытушы болып жүрген де, сонынан одан
қол үзген.
Атақты лингвист ғалым Фердинанд де Соссюр 1876-1878 
жылдар аралыгында К. Бругман, Г. Остхоф, А. Лескин сынды 
белгілі жас грамматистер дәріс берген Лейпциғ университетінде 
окыған. Ал 1878-1880 жылдары ол Берлинде тәжірибеден өтеді. 
Германияда өткізген жылдарында ол «Мемуар о первоначальной 
системе гласных в индоевропейских языках» атгы кітабын жа- 
зады, дегенмен бүл еңбегі жас грамматистер өкілдері үшін көп 
кызығушылық тудыра қоймайды. Қүрьшымдық эдіспен жазылған 
бүл еңбегінде Ф.де Соссюр үндіеуропа ата тілінде санскрит, көне
105

грек, латын тілдері секілді үндіеуропа тілдерінде жоғалып кеткен 
ерекше фонемалардың бар екендігін айтады. Ғалымның бүл болжа- 
мы кейіннен үндіеуропа тілдерінің фонологиялық жүйесінің даму- 
ын зерттеуде көп көмегін тигізді.
1880 жылы Ф. де Соссюр Лейпцигте « 0 6 использовании ро- 
дительного абсолютного в санскрите» тақырыбында диссертация 
қорғайды да, Парижге кетеді. Ол онда шэкірті А. Мейемен бірге Па- 
риж лингвистикалық бірлестігінде белсене қЫзмет етеді. 1884 жылы 
ғалым Жоғары практикалық мектебінде оқытушылық қызметке ау- 
ысады. Соссюр «Герман тілдерінің салыстырмалы грамматикасы» 
атты дэріс оқып, гот жэне көне неміс тілінен семинар жүргізеді. 
1887 жылдан бастап курсқа грек, латын, литов тілдерінің салыстыр- 
малы грамматикасын қосады. Осының нәтижесінде ол үндіеуропа 
тілдерінің туысқандығын кең түрде тани түседі. 1891 жылы ол от- 
анына оралып, Женева университетінде профессорлық қызмет 
атқарады. Ғалым алғашында үндіеуропа тілдерінің салыстырмалы 
грамматикасы кафедрасын басқарады да, 1905 жылдан бастап жа- 
лып тіл білімі жэне филология кафедрасының меңгерушісі болып 
қызмет атқарады. 1906-1911 жылдар аралығында Соссюр жалпы 
тіл білімі курсынан дэріс оқиды. Осы оқылған дәріс материалда- 
ры негізінде 1916 жылы шәкіртгері Ш. Балли мен А. Сеше «Курс 
общей лингвистики» атты еңбегін жарыққа шығарады. Ф. де 
Соссюрдің тіл біліміне қосқан жаңалықтары осы аталған еңбегінде 
топтасқан. (Еңбек 1916 жылы өзі қайтыс болған соң шықты).
Кітап жарыққа шығысымен қүнды ғылыми түжырымдары 
нәтижесінде ғылыми ортаға кең таралып, тіл білімі эр алуан 
бағыттарыныңқал ыптасуынаүйытқы болды. Аталған еңбекХХ ғасыр 
тіл біліміне, оның ішінде, әсіресе, қүрылымдық (структуралық) тіл 
біліміне толыққанды әсер етіп үлгерді. Соссюрдің лингвистикалық 
теорияларының негізінде тілдің жүйелі сипаты мэселесі жатты.
Ф. 
де 
Соссюр 
психологиялық 
жэне 
социологиялық 
мектептердің идеяларын қолдады. Оның ғылыми концепцияла- 
ры лингвосемантика, жүйелі лингвистика жэне структуралық тіл 
білімінде жалғасын тапты.
Егер Бодуэн де Куртенэ мен Ф. Ф. Фортунатов фонема 
мен морфема, сөз формасы мен сөз тіркесі сынды тіл бірліктері
106

мәселелеріне ерекше мэн берсе, ал Ф.де Соссюр тілдің жүйелік, 
құрылымдық сипатына баса назар аудару керектігін айтты.
Ф. 
де Соссюр 
көтерген 
проблемалар 
мен 
жасаған 
тұжырымдамалары мыналар: 1) Тіл - қоғамдық құбылыс; 2) Тіл
- таңбалар жүйесі; 3) Тіл жэне сөйлеу; 4) Ішкі жэне сыртқы линг- 
вистика; 5) Тілдің жүйелілігі; 6) Зертгеудің синхрондық жэне
диахрондық түрлері.
Ол көтерген негізгі проблемаларды былайша топтастырып
қарауға болады:
Лингвистканыц нысаны.
Тіл білімінің міндеті - таңбалар
жүйесі болып есептелетін тілді «өз ішінде жэне өзі үшін зергтеу»,
оның ішкі қүрылымын, жүйесін айқындау дегенді айтады. Ф. де
Соссюр тіл туралы былай дейді: «Тіл білімі тілді таңбалар жүйесі
ретінде зерттейтіндіктен, ол семиотикалық ілім, қоғам өмірінде
қолданылатын таңбаларды зерттейтін әлеуметтік психологияның
бір саласы болмақ». Бұл саладагы жаңалыгы — лингвистиканы
тілдің таңбалық жүйесін, ішкі құрылымын, грамматикалықжүйесін
зерттейтін ілім деп жариялауында.
Тіл - цошмдъщ цұбылыс.
Тілдің қоғамдық қүбылыс екендігін
галым баскаша дәлелдейді. Ол қызметі жағынан апғанда тіл
коммуникативтік те, экспрессивтік те қызмет атқарады, оның
алғашқысы маңызды, тілдің әлеуметтік сыры да осында дейді.
Тілдің сыртқы дүниемен байланысы болуы керек, ол саланы сыртқы
лингвистика деп атайды.
Тіл — таңбалар жүйесі
.. Тілде таңбалық сипаттың барлығы
ежелгі грек философтарынан бастап айтылып келе жатқаны белгілі.
Бірақ оны аныктау мәселесі Ф.де Соссюрден басталады. Ол тілдік
элементтердің материалдық және идеялық жағы болады, оның
біріншісін таңбалаушы, екіншісін таңбаланушы дейді де, екеуінің
бірлігі таңба деп аталады дейді. Таңба өзі білдіретін идеямен емін-
еркін жэне шартты қатынаста болады. Емін-еркін болатын себебі
таңбаланушы таңбалаушының мәнін ашып бере алмайды дейді.
Тіл жэне сөйлеу.
Ол тіл мен сөйлеудің бір еместігін, олардың
арасында айтарлықтай айырма бар екендігін, екеуінің екі бөлек про-
блема екендігін ғылыми түрғыдан алғаш дәлелдеп берді. Ғалым тіл
гылымын тіл лингвистикасы, сөйле>’ лингвистикасы деп екі салаға
107

бөледі. Мұның алғашқысы негізгі, оның нысаны тіл, ал соңғысы
кемекші
психофизикалық пэн, бұл екі пән өзара тығыз байланысты: тіл 
сөйлеу түсінікті болу үшін жэне өзінің барлық әрекетін жарықка
қажет.
түсіндіреді [1].
сыртқы
вистика тілді қоғам тарихы, мэдениет тарины, саясат, т.б. байланы- 
ста қарап зерттейді дейді. Ал ішкі лингвистика тілдің құрылымын, 
жүйесін, яғни тілдің өзіне ғана тэн ішкі мәселелерін, өзіндік ішкі 
заңдылықтарын зерттейді дейді.
түжырым,
түжырымдарын
де, тш мен сөилеуге қатысты қүнды пікірлерімен қатар, кейбір 
қателіктерінің де болғаны байқалады. Ол сөйлеуді жекелік даралық 
қүбылыс, онда әлеуметтік ештеңе жоқ дей түра, тілді сол сөйлеу 
эрекетінің бір бөлшегі дейді. Бүл арадағы пікір қайшылығы мы-
меттж, сөйлеуді жеке индивидуалдық
элеуметтік
болса, онда ол жеке индивидуалдық болып саналатын сөйле>
әрекетінің бір бөлшегі болмауы керек не болмаса сөйлеу эрекеті таза
индивидуалдық болмауы керек. Сол сияқгы ғалым тіл сөйлеу эрекеті
түсінікті болу үшін, ал сөйлеу тілдің іске асуы үшін қажет дей түра,
сөйлеуді таза индивидуалдық қүбылыс деп қарауы қисынсыз. Егер
сейлеуде тек индивидуалдық қана сипат болса, адамдардың өзара
түсінісуі мүмкін болмаган болар еді. Сонымен қатар, Ф. де Соссюр
тілді зерттеудің синхронды және диахронды әдістерін қарама-қарсы
қояды. Ғалым «синхрония тілдік жүйенің сырын ашады, диахро-
ния тілдік жүйені бұзады, оны езара байланысы жоқ деректердің
жиынтығына айналдырады» дейді. Бұнда ол тіл тарихының мэнін 
елемеген. 
^
Дегенмен, ғалым Ф. де Соссюр зерітеп берген мэселелер тіл 
білімінде осы күнге дейін ғылымилығын жоймай келеді.
Ұ сынылатын әдебиеттер:
1. 
Соссюр Ф. Курс общей лингвистики. Москва, 1933.
108

2. 
Лингвистический энциклопедический словарь. Москва,
1990\
V-/
3. 
Слюсарева Н.А. Теория Ф.де Соссюра в свете современнои
лингвистики. -Москва: Едиториал УРСС, 2004.
4. 
Сусов И.П. История языкознания. Москва: Восток - Запад,
2006
.

жүктеу/скачать 17,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: