9 арман пв баспасы

77
Диск­ диа­мет­рі­ ас­пан­ де­не­сі­нің­ бұ­рыш­тық­
диа­мет­рі­­сияқты­анық­тала­ды:
­
d
D
=
⋅
,­­
(5)
мұн­да­ғы­ d­ –­ ас­пан­ де­не­сі­ дис­кісі­нің­ сы­зық­тық­
диа­мет­рі.
8-кесте.­
Күн
­
жүй­есін­де­гі­ас­пан­­
де­не­ле­рі­нің­па­рал­лак­сы
Ас пан де не сі 
Параллакс
Меркурий
14,4
Шолпан
­6 ­тан­6 ­қа­дейін
Марс
6 ­тан­24 ­қа­дейін
Юпитер
6 ­
Сатурн
0,9
­Күн­
8,8
Ай
57
ЕСЕП ШЫ ҒА РУ ҮЛ ГІ ЛЕ РІ
1-есеп.­
Го­ри­зо­нталь­па­рал­лак­сы­0,9 ­бол­са,­Са­турн­Жер­ден­қан­дай­қа­шық­
тық­та­ор­на­лас­қан
Бе­ріл­ге­ні:
р
0
­
­
0,9
R
Ж
­=­6400­км
е­шуі:
D
p
R
æ
=
′′
206265
0
.
Есеп­теу­лер­жүр­гі­зе­міз:­
D
êì
êì
à á
=
′′
′′
⋅
=
≈
206265
0 9
6400
1466773333
9 8
,
,
. .
­Жа­уа­бы:­
D
­=­9,8­а.б.
D
­–­
2-есеп.­
400­000­км­қа­шық­тық­тан­ша­ма­мен­0,5°­бұ­рыш­пен­кө­рі­не­тін­бол­са,­
Ай­дың­сы­зық­тық­диа­мет­рі­не­ге­тең
Бе­ріл­ге­ні:
­
=­400000­км
­=­0,5°
е­шуі:
d
D
=
⋅
.
­ра­ди­ан­да­өр­нек­те­сек:­
=
⋅
′′
′′
≈
0 5 3600
206265
0 0087
,
,
.
Есеп­тей­міз:­
d
êì
êì
≈
⋅
=
400000
0 0087
3480
,
.
Жа­уа­бы:
­d­=­3480­км.
­
–­
3-тапсырма
Анықтамалық­әдебиеттерді­
қолданып,­кестеде­ ерку­
рий,­ олпан,­Сатурн,­Күн­
және­Айдың­қандай­күйін­
дегі­параллакс­берілгенін­
анықтаңдар.
ксперимент 
Қа­лам­ды­алып,­қолда­
рыңды­тақ­таға­қа­рай­
со­зың­дар.­Қа­лам­ға­
ал­ды­мен­оң,­со­дан­соң­
сол­көз­де­рің­мен­қа­раң­дар.­
ын­тақтарыңды­бү­гіп,­өз­
ба­қы­лау­ла­рың­ды­қай­
талаң­дар.­Қай­жағ­дай­да­
па­рал­лакс­үл­кен?
АРМАН
-
ПВ
 
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

78
Ба қы лау сұ рақ та ры 
1. Қан дай бұ рыш го ри зон таль па рал лакс деп атала ды?
2. Күн жүй есін де гі ас пан де не ле рі не дей ін гі қа шық тық ты қа лай анық тай ды?
3. Ас пан де не сі нің па рал лак сы қа лай анық тала ды?
4. Ас пан де не сі нің бұ рыш тық өл ше мде рі деп не ні атай ды?
5. Ас пан де не сі нің сы зық тық өл шем де рін қа лай анық тай ды?
Жат ты ғу 
12
1.­ Орбитасының­Жер­ге­ең­жа­қын­нүк­те­сін­де­(пе­ри­ге­й)­Жер­ден­Ай­ға­де­­
йінгі­қа­шық­тық­363­000­км,­ал­ең­алыс­нүк­те­сін­де­(апогей)­405­­000­­км.­
Ай­дың­осы­күй­ле­рі­нің­го­ри­зон­таль­па­рал­лак­сы­н­а­нық­таң­дар.
2.­ Егер­Күн­мен­Ай­дың­бұ­рыш­тық­диаметр­ле­рі­бір­дей,­ал­го­ри­зон­таль­
па­рал­лакс­та­ры­сәй­ке­сін­ше­8,8 ­жә­не­57′­бол­са,­Күн­Ай­дан­не­ше­есе­
үл­кен
3.­ Шол­пан­ның­Жер­ден­ең­аз­қа­шық­ты­ғы­40­млн­км­ге­тең.­Бұл­кез­де­
оның­бұ­рыш­тық­диаметрі­32,4 .­Осы­пла­не­та­ның­сы­зық­тық­ра­ди­
усын­анық­таң­дар.
Жаттығу 
12
1.­ Го­ри­зон­таль­ па­рал­лак­сы­ p­ =­ 18,0 ­ бол­са,­ Икар­ ас­те­рои­ды­ Жер­ге­
қан­дай­қа­шық­тық­қа­ұшып­келген
2.­ Егер­Юпи­тер­Күннен­Жерге­қа­ра­ған­да­5­есе­алыс­бол­са,­оның­жер­
ден­ба­қы­ла­на­тын­го­ри­зон­таль­па­рал­лак­сы­не­ге­тең
3.­ Күн­па­рал­лак­сы­8,8 ,­ал­кө­рі­не­тін­бұрыштық­ра­диусы­r­=16
­
01 .­
Күн­ра­диусы­Жер­ра­диусы­нан­не­ше­есе­үл­кен
Экс пе ри ме нт тік тап сыр ма
1. Кө ше бойы мен сен дер ге не ме се үй ле рі ңе қа тыс ты солдан оңға қарай ке ле 
жат қан адамға де йін гі ара қа шық тық ты анық таң дар 
(88-су рет).
АРМАН
-
ПВ
 
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

79
88-су­рет.
­Экс­пе­ри­ме­нт­тік­тап­сыр­ма­ға
Тап сыр ма ны орын дау ал го рит мі:
a) Қол да рың ды өтіп ба ра жат қан адам ға қа рай со зыңдар. Сол көздеріңді 
жұмып, бас бар мақ та ры ңа оң көз де рің мен қа раң дар.
ә) Жо лау шы сау сақ пен жа бы лып қал ған сәт те, оң көз де рің ді жұ мып, сол 
көз де рің ді ашып, жо лау шы та ғы да сау сақ пен жа былып қал ған ға дей ін гі 
қа дам дар са нын са наң дар.
б) Алын ған қа дам дар са нын 10-ға кө бейт ің дер, бұл 
–
жо лау шы дан сен-
дер ге дей ін гі қа шық тық.
в) Ере сек адам ның ор та ша қа да мы ның ұзын ды ғы 75 см деп алып, 
қа дам мен алын ған қа шық тық ты метр ге ау да рың дар.
2. Ке ңіс тік те қа жет ті са лу лар ды жүр гіз ген соң, не лік тен қа дам са ны 10-ға 
кө бейт іл ге нін анық таң дар. Көз дер дің ара сын да ғы қа шық тық ты 6 см, көз-
ден сау сақ ұшы на дей ін гі қа шық тықты 60 см деп алың дар.
3. Егер адам сол ға қа рай қоз ғал са, тә жі ри бе де не өз ге ре ді?
Шы ғар ма шы лық тап сыр ма
«Жұлдыздарға дей ін гі қа шық тық ты өл шеу» тақырыбында ха бар ла ма 
да йын даң дар.
АРМАН
-
ПВ
 
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

80
2-та рау дың қо ры тын ды сы
 Жер і лік ті
жә не бел деу лік уа қыт
Жұл дыз дар дың жар қы ра уы
T
­=­
T
0
­+­
T
n
­
=­
T
0
­+­
n
L
R
T
=
⋅
4
2
4
π
σ
Кеп лер заң да ры 
Ас пан де не ле рі не дей ін і қа шық тық, 
олар дың л шем де рі 
Ò
Ò
à
à
1
2
2
2
1
3
2
3
=
(
)
Ì
Ì Ò
à
G
1
2
2
3
2
4
+
=
D
p
R
æ
=
′′
206265
0
r
p
R
æ
=
0
;­
r
D
=
⋅
;­
d
D
=
⋅
Кеп лер заң да ры
Әр­бір­пла­не­та­фо­кус­та­ры­ның­бі­рі­Күн­де­ор­на­лас­қан­эл­липс­бойы­мен­ай­на­ла­ды.
Пла­не­талар­дың­ра­диус­век­то­рлары­бір­дей­уа­қыт­ара­лы­ғын­да­бір­дей­ау­дан­сы­за­ды.
Пла­не­талар­дың­ жұл­дыз­дық­ ай­на­лу­ пе­ри­од­та­ры­ квадраттарының­ қа­ты­на­сы­ олар­дың­
ор­би­тала­ры­ның­үл­кен­жар­ты­осьте­рі­нің­куб­та­ры­ның­қа­ты­на­сы­на­тең.
Глос са рий
Аб­со­л ттік­жұл­дыз­дық­ша­ма­М
­ ­Жер­ден­32,6­жа­рық­жы­лы­қа­шық­тық­та­ор­на­лас­қан­жұл­
дыз­ие­бо­ла­тын­жұл­дыз­дық­ша­ма.
Ази­мут­А
­–
­
ас­пан­де­не­сі­нің­тәу­лік­тік­қоз­ға­лыс­ба­ғы­ты­мен­оң­түс­тік­нүк­те­сі­нен­вер­ти­кал­ға­
дей­ін­гі­бұ­рыш­тық­ара­қа­шық­тық.
Би­ік­тік­
­ –­ ас­пан­ де­не­сі­нен­ вер­ти­каль­ жа­нын­да­ғы­ көк­жи­ек­ сы­зы­ғы­на­ дей­ін­гі­ бұ­рыш­тық­
ара­қа­шық­тық.
Го­ри­зон­таль­па­рал­лакс
­–­ас­пан­де­не­сі­нен­қа­ра­ған­да­кө­ру­сәу­ле­сі­не­пер­пен­ди­ку­ляр­ор­на­
лас­қан­Жер­ра­диусы­кө­рі­не­тін­бұ­рыш.
а­рық­тау
­–­жұл­дыз­дар­дың­бас­ас­пан­ме­ри­ди­аны­ар­қы­лы­өту­құбылысы.
Жер­гі­лік­ті­уа­қыт
­–­бір­меридианда­орналасқан­нүк­те­лердегі­тәуліктің­бірдей­мезетіндегі­уақыт.­
Ас­пан­сфе­ра­сы
­–­кез­кел­ген­ра­диус­та­ғы­бар­лық­кө­рі­не­тін­ас­пан­де­не­ле­рі­проек­ция­ла­на­тын­
ой­ша­алын­ған­сфе­ра.
Бел­деу­лік­уа­қыт
­–­бой­лық­бойы­мен­­бір­бі­рі­нен­15°­ара­қа­шық­тық­та­ор­на­лас­қан­24­не­гіз­гі­
геог­ра­фия­лық­ме­ри­ди­ан­дар­үшін­анық­тала­тын­уа­қыт.
Тік­ша­рық­тау
­–­көк­тем­гі­те­ңе­лу­нүк­те­сі­нен­жұл­дыз­ор­на­лас­қан­еңіс­тік­дөң­ге­ле­гі­не­дей­ін­гі­
бұрыштық­қа­шық­тық.
Жа­рық­жы­лы
­–
­
Жер­дің­бір­жы­лы­ішін­де­жа­рық­тың­ва­куум­да­та­ра­лу­қа­шық­ты­ғы.
алам
­–­планеталардан,­жұлдыздардан,­жұлдызаралық­заттардан­және­ғарыш­сәулелерінен­
құралған­барлық­материялық­әлем.­
Жар­қы­рау­не­ме­се­сәу­ле­шы­ға­ру­қу­ат­ты­лы­ғы­ ­
бір­лік­уа­қыт­ішін­де­жұл­дыз­шы­ға­ра­тын­
то­лық­энер­гия.
Еңіс­тік­δ
­–­еңіс­тік­дөң­ге­ле­гі­ма­ңын­да­ғы­жұл­дыз­дың­ас­пан­эк­ва­то­ры­жа­зық­ты­ғы­нан­қа­шық­ты­ғы.
Күн­тәу­лік­те­рі
­–­Күн­нің­центр­лік­нүк­те­сі­нің­екі­жо­ғар­ғы­жә­не­екі­тө­мен­гі­ша­рық­тау­нүк­те­
ле­рі­нің­ара­сын­да­ғы­уа­қыт.
к­лип­ти­ка­
–­Күн­нің­зо­ди­ак­шоқ­жұл­дыз­да­ры­бойымен­жыл­дық­кө­рі­нерлік­қоз­ға­лы­сы­өте­тін­
ас­пан­сфе­ра­сы­ның­үл­кен­дөң­ге­ле­гі.
АРМАН
-
ПВ
 
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

3-ТА РАУ
ДИ НА МИ КА НЕ ГІЗ ДЕ РІ
«Ки не ма ти ка не гіз де рі» та ра уын да біз үдеу дің ба ғы ты мен сан дық 
мә ні де не нің қоз ға лыс тү рін анық тай ты нын біл дік. Қоз ға лыс түр ле рі-
нің іші нен тү зу сы зық ты те ңай ны ма лы қоз ға лыс пен шең бер бойы-
мен бір қа лып ты қоз ға лыс пен таныстық.
Не ге де не бас қа ша емес, дәл осы лай қоз ға ла ды? Үдеу дің ша ма сы 
мен ба ғы ты на қан дай фак тор лар әсер ете ді? Осы сұ рақ тар дың жа-
уа бын біз «Ди на ми ка не гіз де рі» та ра уынан ала мыз.
Ди на ми ка – механикалық қозғалыстың себептерін қарас ты-
ра тын ме ха ни ка ның бір са ла сы.
«Ди на ми ка» 
күш
де ген ма ғы на бе ре тін грек тің «dynamos» сө зі нен шық қан.
Күш – де не лер дің өза ра әре ке тт есуі нің өл ше мі жә не де не 
жыл дам ды ғы ның өз ге руі мен де фор ма ция ла нуы ның се бе бі 
бо лып та бы ла тын век тор лық фи зи ка лық ша ма.
Та рау ды оқып-білу арқылы сен дер:
•
инер ция
, 
инерт ті лік
,
 инер ция лық са нақ жүй еле рі
ұғым да ры ның ма ғы-
на сын тү сін ді ру ді;
•
Нью тон ның бі рін ші за ңын тұ жы рым дау ды жә не оны есеп тер шы ға ру да 
қол да ну ды;
•
ау ыр лық кү ші нің, сер пім ді лік кү ші нің, үй ке ліс кү ші нің та би ға тын тү сін ді ру ді;
•
Нью тон ның екін ші за ңын тұ жы рым дау ды жә не оны есеп тер шы ға ру да 
қол да ну ды;
•
Нью тон ның үшін ші за ңын тұ жы рым дау ды жә не оны есеп тер шы ға ру да 
қол да ну ды;
•
бү кі лә лем дік тар ты лыс заңын тұ жы рым дау ды жә не оны есеп шы ға ру да 
қол да ну ды;
•
үдеу мен қоз ға лып ке ле жат қан де не нің сал ма ғын анық тау ды;
•
сал мақ сыз дық күй ін тү сін ді ру ді;
•
есеп шы ға ру да бі рін ші ға рыш тық жыл дам дық формуласын қол да ну ды;
•
ға рыш ап па рат тары ор би та ларын са лыс ты ру ды;
•
тартылыс өрі сін дегі де ненің қоз ға лы сы н сипаттайтын шамаларды 
анықтауды үй ре не сің дер.
АРМАН
-
ПВ
 
баспасы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

82

жүктеу/скачать 8,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: