Абылай хан заманы қазақ батырларының дәуірі

Ақ күндекті ана мен айыр бөрікті ата аяулы көретін аруақты батыр Шақшақ Жәнібектен:

- Баламызға ат қойып беріп, аруағыныңызбен қорғай жүріңіз, - деп тілек етеді.

Атан-ананың қуанышынан жүрегі тебіренген батыр бесікті алып, бесік көрпені ашып, балпанақтай баланы көріп, тебірене бата беріп былай дейді:

- Керей деген елің көп,

Ел айналар шешен бол.

Жағаласар жауың көп,

Жауға шапсаң, есер бол!

Ел ішінде дауың көп,

Жұрт алдында көсем бол!

Жабылған жауды жапырып,

Шайқасқанда есен бол.

Жекеге шықсаң желденіп,

Жауыңның басын кесер бол!

Сонан соң бетін сипайды да, ата мен анаға қарап:

- Бесігін көтергенде көңілім толды, өз атымды қояйын, аты Жәнібек болсын! Біреулерге атын ататып боқтатпа, ат жалын тартып мінгенде алған бетінен тоқтатпа – депті. Шақшақ Жәнібекті пір тұтып сиынған ата-ана:

- Әмин! – деп бетін сипайды.

Жәнібектің әкесі Бердәулет жастай дүние салғандықтан Қазыбек би жиені Жәнібекті жалынды өсіруді ойлап өз қасына алады. Сөйтіп, Жәнібектің балалық шағы нағашысы – Қазыбек бидің қолында өтеді.

Шаруашылығының ең үлкен тірегі болған жалқы төрт түліктің ішінде жылқыны саусам сауыным, жауға аттансам кезең асар керігім, деп қадір тұтып өсіретін, сырттан келген жау-жарда, ұры-қара да алдымен жылқыға тиетін. Сондықтан, қазақ халқы: Жылқы соқса желдікі, қуса жаудыікі деп, мал ішінде қораға айналатын жатын малдан гөрі жылқыны ала бөтен жақсы көретін, осы түлігіне көз қырын ерекше салып, атан жілікті, атпал азаматын жылқы бағуға асаудың жалында, ақпанды дауылда жағаластырып өсіретін. Оған жарамаған жасты кезең аса алмайтын, ұйқысын аша алмайтын, аяғын баса алмайтын жасық санапты.

«Кісі болар кісіні кісесінен, кісі болмас жігітті мүшесінен таниды» дегендей, адам тегінің тап басып сөйлейтін сыншысы Қазыбек би жиені Жәнібекті алысса білегі бар, арбасса жүрегі бар, ақыл мен жігері бар жан деп таниды да, бетінен қақпай, талабын тойтармай баулиды, ат жалын тартып мінуге жараған кезінен бастап жылқышыларға қосып, отарға жібереді. Сөйтіп, бала Жәнібекті жылқы іңіртінің жесегімен жетілдіріп, сары аязға салып ширатып, Салбурындағы қанды көз қыранша бауын аштырады. Сол ортада жүрген кезінен-ақ Жәнібектің іс-әрекеті ел көзіне түсіп, аңыс болып тарап жатады. Аңыздың бірі Жәнібектің екі көк бөрісі еді. Халық Жәнібекті көк бөрі қонған, киелі батыр санайды. Ол туралы нағашы жұрты жағынан тараған мынадай аңыз бар: Қазыбек енді би отардағы малына барып, амандығын білуді ойлайды. Әр жылы қыста қос-қос атты жолдас ертіп, жол бойы қыран құстарына аң ілдіріп, сол бетінде, отардағы жылқысына дейін барып қайту бидің әдеті екен. Жас кезінде батыр болып, желдің өтінде, жаудың бетінде жетілген Қазыбек енді би атанып, ел басқарып, қазақ хандарының ақылшысы болып жүргенімен, қыста салбурын құрып, отардағы малына барып, амандық-жамандығын көз екі көріп қайту әдетін тастамапты. Көшпелі қазақ байларының үлкен байлығы тек мал еді, ол банкідегі ақша, сандықтағы алтын сияқты салулы құлпы, соғулы қорғаны бар дүние емес, кезең асса көз жаздыратын, сынаптай толқып тұратын байлық болғандықтан, байлар қос қолын малдан ала алмайтын. Сондықтан, Қазыбек бидің бұл сапарын кім көрсе де өрескел дей алмаушы еді. Ал Қазыбек секілді әрі батыр болып өскен адамдарға ақшамның аязында қырау басқан тұлпардың бар тебінімен ағындатып, аппақ қарды жосыта тартып жол алудың өзі бір ғанимет сезіледі. Сол сапарын бастаған би отардағы жылқысына жол алып, көңілдегі жерді көздеулі уақытында басып келеді. Таң қараңғысы серпілмеген есекқырған жұлдызы төбеге таяп қалған кез екен. Үйреншікті мекенінде, топ-топ сексеуіл өскен құмды төбелердің баурайында таңғы жусауында жылқылар үйір-үйірімен тыныштық алып тұрады.

Жылқыға жетіп келген би құсбегі-саятшы серіктерін қосқа жібереді де өзі бірер белгілі айғыр үйірлерін тұра қалып түстейді, тіпті жабағыларын санап, жылқының таңғы күйсеуіне қарап күйін байқайды. Сөйтіп келе жатқанда таң да атады. Бидің көзі тебіндегі жылқының қарсы алдындағы бір биік құмның бауырында қаңтарулы тұрған тобылғы торы айғырға түседі. Жылқышылардың алғашқы кезіккені де осы екен. Таяп келген би үстіндегі қара кигізден тіккен кебенегін астына салып, қой етігін шешіп, атының шылбырын жамбасына басып ұйықтап қалған Жәнібектің үстінен арлы-берлі екі көкжал бөрі секіріп түсіп ойнап тұрғанын көреді де, қатты көңілденіп, көңіл күйі толқып, ежелгі әдетімен былай толғайды:
-Аруақты батыр боласың,

Алысқан жауды аларсың.

Еліңді ел етерсің,

Ежелгі жерге жетерсің.

Егіз бөрің тұрғанда,

Екіленбей не етерсің?!

Еліміз қос бөрі иесі бар деп аңыз ететін Жәнібекті ақыл-ойлы би анық таниды да, былайғы жерде оны қолтығына алып, бауырына басып мәпелеп, қанаттыға қақтырмай, тырнақтыға ілдірмей өсіреді.

Жәнібек 18 –жасқа шығып күш-қайраты толысып, ел алдына, ер қатарына ілінген кезде жоңғар шапқыншылықтары қазақ даласына шабуыл жасамақ болады. Бұған қарсы орта жүз ханы Әбілмәжін үш жүзге сауын айтып, атшабар аттандырып, қол жияды, Абылай сұлтан қолбасы болып аттанады. Соның алдында ғана ақтабан шұбырынды болған елдің есінен жоңғар ханы Себан Рабданның қан жоса қып қырғындаған қорлауы әлі кете қоймаған еді. Ер азамат ереуіл атқа ер салады. Бұл күнде жер ортасынан асқан Қазыбек би өз елінің қолбасын сайлап, сарбаздарына сәтті жол тілеп, аттандырып жатады. Сондай қарбалас күннің бірінде орданың есігін айқара ашып, «алдияр!» - деп кіріп келген жас жігітке би селт етіп тігіле қарайды. Қарсы алдында шарайнасын киіп, жау жарағын асынған жиені Жәнібек тұрғанын көреді. Ол бір тізесін бүгіп:

- Алдияр ата! Ел ішіне жау тиді, ер азамат атқа қонды. Ер азамат қатарында Абылайға сарбаз болып, үлкен жолға аттанайын деген ойым бар, ақ жол тілеп, ақ батаңызды беріңіз, - дейді қолын жайып, күтпеген жерден тілеген мына тілек биді ойландырып тастайды. Алтын тонын иығына қайта жамылған Қазыбек:

- Қарағым, Жәнібек, елге берген батамды өзімнен неге аяйын. Ер азамат етіп өсіріп, ел-жұртыңа қосайын деп едім. Жасыңа жетпей жау тілеме, қарағым! – дейді. Сонда Жәнібек:

- Ата, он сегіздегі жас қандай жас,

Өзіңізден қалған жас.

Айқасқан жауды алған жас,

Алдына жаяу салған жас, - дейді. Жәнібектің бұл сөзінде бір

сыр бар еді; «қорушыны торушы алады» деген сөз бар. Күзеуге созыла көшіп, күн еңкейе жетіп, үлкен қолатты бойлай қонған туыстас ауылдар жылқысын қолаттың басындағы тұйыққа салып, жау келетін ауызды өздері алып, жайбарақат жатып қалады. Ел көзі ұйқыға бара бергенде ауылды басып келіп қалған қалың жылқының дүбірінен у да шу болады. Ауылдың үстін бастыра жылқы қуған жырынды жау жылқышылардың бекітудегі атын ілестіре кетеді. Жауды қуып, жылқыны айырарға қолында тігерге тұяқ қалмаған ел бос сарпалдаңға түсіп, жылқысын көпе-көрнеу айдап кеткен жауға қарсы шыға алмай, қайраты мұқалып, діңкесі құрып, қарадай қор болып қалады.

Бірақ, жылқы соңынан жас жігіт Қазыбектің басбілігі ақбас тайлақпен кеткенін ешкім де білмеген еді. Қазыбек тайлақпен жылқы соңынан жеткенде есік пен төрдей бурыл атты, айбалтасын көлденең ұстаған, еңгезердей біреу аз түсіп тұрады да желбегей шапанды бала жігітті паруайына да алмай, бурыл аттың басын жолға салып, тиіп алған жылқысының соңынан еркімен аяңдап жүре береді. Жол тосып, кежгулеп, келе жатқанына қарап, жортуыл басы осы болар деп ойлаған Қазыбек оған абайлай қарайды. Басында дулығасы, белінде сапасы бар, сырт бейнесі шойыннан құйған алып қара құман тәрізді батырдың менменсігенін байқап қалған Қазыбектің жүрегінде намыс оты бұрқ ете қалады. Ызасын ақылына жеңдірген ол алдындағы темір құрсанған адуын дұшпанның тиімді жерін көздеп келеді. Дұшпанның алкеуде, аусарлығы сәт балғасының соғылған жері еді. Қолында шолақ сапты найзасы да жоқ Қазыбектің көзі ал деген жерден оның беліндегі сапыға түседі. Тайлақпен таяй берген Қазыбек қолындағы қара сырығын жерге тірей секіріп, көзді ашып-жұмғанша бурыл аттың артына міне түседі. Күтпеген жерден сап етіп жабыса кеткен қуғыншыдан сасқалақтап қалған батыр ұзын сапты найзамен ештеңе өндіре алмайды. Сапыға көзін тіге атылған бала жігіт бурыл аттың арқасына тақымы тиген заман дұшпанның қаруын суырып алып та үлгереді. Жанды жерінен тиген өткір сапыдан ат иесі құлап түскен кезде бурыл атқа орнығып алған ол жауының найзасын жерге түсірмей қағып алады.

Бурыл атпен майдан тартқан жас батырды көрген жау айқасуға батпай, бет-бетімен жылқыны тастай қашады. Аты мен күші сай келген Қазыбек жауының бірнешеуін түсіріп, жылқысын айырып еліне қайтады.

Қазыбек би Жәнібекті бұғанасы қайтпаған жас, сүйеніші жоқ жалғыз деп аяп отыр еді. Енді Жәнібектің сөзіне қару қайтара алмай қысылғандай болады. Қайрандап қалған атасына ренжіген Жәнібек:

- Он сегізге келгенше жігіт болып жете алмады дегеніңіз бе? Желкілдеген тудан, жер қайысқан қолдан қалдырғанда, от басын айналған көбелектей көргеніңіз бе? – құсалана сөйлеп, шыға жөнеледі.

Оның шын ашуын көрген көз қарақты би:

- Мынаның көк бөрісі ұстаған екен, рұқсат бермесем құсадан өліп кетер немесе батасыз кетіп жүрер, - деп қайта шақыртып алады. Орлаға кірген Жәнібек әуелгісіндей иіліп, бата тілегенде Қазыбек би:

- Қол басқарсаң жолың киелі болсын!

Ел басқарсаң сөзің иелі болсын.

Көк бөрің қолдай берсін! – деп бата береді. Ата ықыласын алған

батыр тұңғыш майданға нағашысы ырымдап мінгізген көк дөненіне мініп, анасынан рұқсат алуға асыға жол тартады.

Шапса шабысы, жүрсе жүрісі бар көк дөненнің де дәл бабына келген кезі екен, ащы терін шашқысы келіп, ауыздығын шайнап алас атқан жануар батырдың алып ұшқан жүрегіне қанат-құйрық болып сәйкеседі.

Анасының ауылына келіп ат ағашқа атын іле салған Жәнібек үйіне қарай жүргенде ақ күндікті анасы «жолың болсын!» деп тілеп, шашуын шаша алдынан шығады, ұлының ер азамат болып атқа мініп ер қатарына қосылғанына қуанады, әрі алдында жал, артында құйрығы жоқ жалғызының қан майданға бара жатқанын ойлап, қан жұтады. Нағашы атасынан рұқсат алғанын да естіген болатын. Енді ер көңілді, ақылды ана алдына бір тізерлеп иілген баласының маңдайынан сүйіп:

Мен саған не айтамын.

Қамырығымды басып, қайғыңды жеп айтамын.

Артымда белгі қалса екен деймін, қызығыңды көрсетіп, алдыңда алса екен деймін. Саған тілек тілесем, әмісе жолы болса екен деймін. Оқ алдыңнан тисе, анаңның ақ сүтін ақтағаның! Оқ артыңнан тисе анаңның қарызын жүктегенің! Әуелі қосыңды тап, онан соң досыңды тап, сен үшін тіленбеген не қалсын?! Жолың болсын! Бақытың жансын, - деп ықыласын береді. Шеру тартып кеткен қолдың соңынан күні-түні жүріп, қуып жеткен Жәнібек керей елінің қолбасшысына жолығып, сарбаздардың бірі болып қосынға қосылады.

Анасы айтқан ақылия сөз күндер өткен сайын Жәнібектің есінен мығым орын иелей береді.

Бір күні қолбасы батырдың қасында сапысын суырып, жау бүйректі қиялай турай отырып осы сөздің мәнісін сұрағанда, қолбасы тақиясын желкесіне қарай сиырып қойып, былай деп шешеді.

- Анаң ана екен ғой! Ана болғанда дана екен ғой! Оқ қайтпас қас батырдың алдынан тиеді, қашқан жанның артынан тиеді, елсіз ер болмайды, ер серіксіз болмайды!

Ақылды ананың сөзін тоқсан толғап ойланған Жәнібек өзін өмірдің өріне салып, халқымыздың ұлттық намысына, елдің иелік ұқығына арнайды, жоңғар шапқыншылықтарыны қарсы алғашқы сайыста-ақ өзін бүкіл қазақ-мұңғылға таныта бастайды.

Өкшелей қуған жауды тосқауылдап, төтеп беріп келе жатқан қолдың ішінде Абылай да бар болады. Алды жөңкіле қашқан сарбаздардың артын соғысқа бастап кіру қиынға соғады. Оның үстіне неше күндік сайыстан қаржалған тұлпарының да аяқ алысы шабандай түседі. Осыны байқаған Жәнібек бір бүйірден ұшыртып келіп, Абылайдың алдын кес-кестеп тұра қалады да:

-Алдияр тақсыр! Атыңыз қаржалған екен, менің атыма мініп, сарбаздардың алдын тоқтатыңыз. Өйтпегенде қуған дұшпан құтқармайды. Жалғыз соғысып жау алған жанды атам қазақтан көрген емеспін, - дейді.

Бала жігіттің сөзін лайықты көргенімен, ат ауыстыруды намыс санаған Абылай:

- Атың шалымды көрінеді, менің атымнан сен барып тоқтат, - дейді.

- Тақсыр-ай, - дейді оның қатарына келген бала жігіт, - мен сен бола алмаймын, ақыратын айбатым, көпке жүретін салауатым жоқ, жаудың алдын бөгеп соғысуға қайратым ғана бар!

Қарулы қолды, жалынды сөзді жас жігітке жалт бұрылған Абылай оның сөзіне иланса да, намысын жібермей жаумен жалғыз алысуға тағы да дайындалып:

- Жас екенсің шырағым, жау басым, жазым боларсың, - дей бергенде ашуына мінген Жәнібек қылышын суырып алып:

- басыңды жауға кестіріп, қанжығасына байлатқанша, өзім кесіп әкетейін, - деп тап береді. Көзінен от ұшқындап, сөзінен ерліктің екпіні есіп тұрған жас жігіттен жасқанғанын, әлде жау жаламда жанжалды жайсыз көргенін немесе қашқан қолды тоқтат деген кеңесін орынды санағанын кім білсін, әйтеуір Абылай тұлпарын Жәнібекке беріп, бала жігіттің көк дөненін мініп, шегінген қолдың алдын тосуға бет түзейді.

Абылай кетісімен тосқауылдап соғысқан сарбаздардың бәрі ат басын бұрады, тек Жәнібек қана бірер жолдасымен кежігулеп, қаша соғысып, жаудың қара үзіп шыққан екі батырымен алма кезек жекпе-жекке шығады, екеуінің басын кесіп, қанжығасына байлағанда қуған жау қолының беті де қайтады. Жеңіс тапқан Жәнібек жолдастарын ертіп қалың қолдың соңынан келсе арт жағынан хабар тапқан ел абылайшаларын* тігісіп, жатып қалған екен. Жәнібек Абылайдың қасқа тұлпарын хан шытырының маңына байлап, өз қосын іздеп табады да, дем алады.

Ерте оянған Абылайға тотқауыл-тосқауылдары қанжығасында айдарынан айқастырып матаған екі батырдың басы бар қасқа тұлпардың байлаулы тұрғанын айтады, арғымақты алдына әкелдірген Абылай:

- Жарайды! Жарайды! Бекер адамның басы емес! Жаудың да тауы құлап, еңсесі түсіп тоқтаған екен ғой! Мына көк дөненнің иесін тауып әкеліңдер! - деп бұйырады. Абылайдың тотқауылдары ат иесін іздеп жүріп, абақ керейдің қосынан тапқанымен керейдің қосбасылары:

- Ханға сәлем айт! Батыр ұйықтап жатыр, әлі оянған жоқ – деп жауап беріп қайтарады.

Екінші рет Жәнібекті шақыра барған тотқауылдар айғайға «батырдың үш түрлі тілегі бар екен, соны орындаса барады» деген қос басыларының жауабын апарады. Мұны естіген Абылай:

- Бәсе солай болар. Жау жағадан алған күн ерлерден ұйқы қалған күн емес пе? – деп қасындағы ақылшы санаттары мен бас батырларына «сендер не дейсіңдер?» дегендей сұрақ сала қарайды. Жаңа оқиғаға құлақ түріп, жүрек жұтты ерлікті аңыз етіп, жас батырды көргісі келген топ:

- Жарлық сізден тақсыр, бірлікті қорғап, батырды қолдаймыз, - деседі. Кәмшат бөркін алшита киген Абылай:

- Келсін мұнда, айтсын тілегін! – дейді.

Тотқауылдан бұл сөзді естіген Жәнібек керейдің қосбасыларын ертіп, Абылайдың алдына келіп:

- Алдияр тақсыр! – деп тағзым етеді.

Санаты мен сардарын қасына алып, алтын тонын желбегей жамылған Абылай:

- Жау жаламда ер қанаты атыңды көлденең тартып ең, мен жасақтың алдына кеткенде жауды тосатыныңды қабағыңдағы қара бұлттай ашуыңнан танып ем, артта қалатыныңды, жауды алатыныңды біліп ем. Жауымның сағын сындырып, сол ойымнан шықтың. «Хан алдының әділдігі – елінің ұйытқысы» - деуші еді бұрынғылар, арман тілегіңді айт, айтсаң арылтып айт, - дейді.

Абылай Жәнібектің ерлігіне ерекше сүйінеді. Екінің бірінде бола бермейтін мұндай ерлікті көргенде қолын жинап соның алдында жар салып батырды мадақтау хандардың ежелгі салты ғой. Әрі ержүрек қолбасы әрі өз заманының саясатшысы Абылайдың батырларды жұрт алдына дәріптеуі тікелей өз жан дүниесінің сүйініші болса, тағы бір жақтан тұрақты жасағы жоқ көшпенді елдің хандары қажетті жасақты әр рудан жинатып алып, жайшылықта батыратып жіберіп отыратын, бұл жұмысты Қабанбай, Бөгенбай, Малайсары, Өтеген секілді батырларға сүйеніп істейтін. Саны аз, салауатты осы азаматтар әр рудың алтын діңгегі ғана емес, ел билеген Абылайдың хан ордасының да алтын діңгегі еді.

Бұлан мен Балқанның арасында кіндік кесіп кір жуып, қай жерінің жазы шықса сол жерді мекендеп келе жатқан халықтың ішкі алауыздығы мен дау-шары да осы адамдардың кеңесімен бітетін. Сондықтан, Абылай хан өзінің хандығын бекемдеу үшін Жәнібек секілді адамдарды іздеп тауып, қолға ұстайтын, олардың ерлігін асырып, төрт қыбылаға шашатын. Мынау ретте де бар санаты мен қолбасы сардарының алдында жас батыр Жәнібектің әз ісін көптей көріп, мадақтап шығады.

Жас жігіттің ерлігі, Абылайдың оған көрсеткен сый құрметі ертең-ақ жалпақ қазақ елінің түкпір-түкпіріне тарайды, ерлік талай жастың ой-қиялын жебеп, жігерін ұштайды. Абылай хан сол үшін де ер азаматтың майдандағы абыройын асырып, барлық қолдың алдында жариялап, оның ата-мекенін қорғап көрсеткен ерлігін дәріптейді.

- Батырым, - дейді Абылай Жәнібектің ата жөнін сұрап болғаннан кейін арқасына қағып, - үш тілегім бар дейсің, сол тілегіңді айт.

- Тақсыр, - дейді Жәнібек, -біз абақ керей деген ел едік, ер Қосайдың елінде Сарыарқаның белінде, өр Алтайдың төрінде, қазаққа қорған боламын деп хан Шыңғыстың жолын кескен, сауытын жырытқан ел едік. Амал-айласы асқан Шыңғыс қапияда ханымызды өлтіріп, иесіз қалған елімізді торғайдай тоздырып, шаңырағымызды шағып, ошағымызды сындырып, күл төккен топырағымыздан қуған, сол тозғаннан қазірге дейін еңсе көтере алмай келеміз. Енді сіздің заманыңызда ел қатарына келіп, оң тізеңізден орын алсақ дейміз.

Сонда зерделі жігітті байымдаған Абыалй хан:

- Сендей ер туған елге оң тізесінен орын бермеген ханда әділдік бола ма? Тағы бір тілегіңді айт дейді.

- Абақ деген елім деп оң тізеңізден орын бергеніңіз рас болса, сарбазымызды жиып, сардарымды сайласам деймін, найзамды өткір қайрап, жау алдында ойнасам деймін.

Абылай Жәнібекті арқаға қағып, ел бастайтын ер азаматының сөзіне сүйініш білдіріп:

- Тілегің Алла алдында қабыл болсын! Үшінші тілегіңді айт? – дейді.

- Анамыз Абақ желкілдеген желегі, ту көтерген ел еді. Енді сардар сайлап, жасақ жасағанда түскен төбеме, шыққан тауыма қадайтын туымды белгілеп беріңіз, - дейді Жәнібек. Қалың қолдың алдында Абылай үш құлаш қара тамақ найзаға сапталған, ені төс жара, қызыл сары жібек шашақты қытай ақ торғынынан жасалған үлкен туды ұсынады.

Ақ боз атқа мініп, сауытының сыртынан ақ жымылып тұрған Жәнібек туды қолына алады. Абақ керей: «Тар жол тайғақ кешуде жанымызды құрбандыққа берсек те Жәнібектің алдынан кесе өтпейміз» деп ант береді.
АБЫЛАЙ ХАННЫҢ ЖӘНІБЕКТІ СЫНАУЫ
Жас батыр Жәнібектің жау алдындағы қайраты аңыз болып, ел ішіне тез жайылады да, Абылай хан оны жете сынамақ болады, сол ойдың орайы бораны күркіреп, жаңбыры сіркіреп бір күннің түніне тура келеді.

Жорыққа аттанған Абылайдың қалың қолы нөсерлі қою қараңғы түнді жамыла иендегі ағаш бейіттен бірер шақырым өтіп барып түседі. Күз аспаны сағымша құйылып, бір ашылып, бір түнеріп, нөсер бірде құйып, бірде толастайды. Қолын тоқтатып, шатырын тіккен Абылай Жәнібекті шақыртып алып:

- Мына жігіттер су соқты болып малшынып, жол соқты болып шалдыққан көрінеді. енді бүгесінен жатып шігесінен кетуге бейіл секілді, - дейді. «Хан шынымен-ақ қайрандап қалғаны ма?» деп ойлаған ақ еділ жанды, аңғал батыр:

- Қан майданда өлсек шаһид дер еді, қарап жатып өлгеннің не жөні бар? Бірақ, түн қараңғы, отын табар жер қинайды бізді, - дейді шын қайрандап.

- Ендеше отын іздеп таба алмассың, бағанағы жолдағы ағаш күмбезді қоапарып алып кел, - дейді Абылай.

Екі жолдасына бір түйені жетелете жөнелген Жәнібек аялдамай бейіт басына жетіп келіп, күмбезді бұза бастайды. Осы кезде көр топырақ арасынан ағараңдап ақыра айқайлаған аруақтар көрінеді.

- Мола да болса баспанамыз еді, кім бізді жалаңаштап жатқан?! – деп дебейлейді олар.

Түнгі иен далада бұл қаһарлы дауыс күмбезге жаңғырып, аспан-көкті тітіретеді. Жәнібектің екі жолдасы көк аспан жарылып түскендей ес-ақылынан айырылып, жығылып-сүрініп ат-көлігін тастай-тастай қашады. Сонда Жәнібек батыр аспай-саспай:

- Ей аруақ, тыныш жат! Өлі аруақ сені қойып, тірі Абылай үсініп өлгелі жатыр, - деп тұра ұмтылады. Әлгі екі аруақ секіріп барып көр топыраққа кіріп кетеді.

Жолдастарының қашып кеткенін енді ғана байқаған батыр бейіттің ағашын түйеге артып, Абылайдың шатырына қарай тартады.

Бұл «аруақтар» Абылай ханның Жәнібекті сынамақшы болып, ақ киім кигізіп қойған адамдары еді, олар Абылайға келіп болған істі даттап, Жәнібектің ашумен аруақтарға ұмтылғанын айтқанда бұл жүректілікке таңданған Абылай хан:

- Меңіреу түнде күңірете түрегелген аруақтан сескенбеген жүрек ашық майданда жауынан қалай тайсасын?! – деп қайрандай таңданады.

Ертеңінде Абылай Жәнібекті тағы шақыртып алып:

-Түнде не ғажайып болды? Аруақтарды ашуландырып, кәріне қалмасақ игі еді, - дейді. Бұл жайды қаперіне алмаған Жәнібек:

- Бұл елдің хан, төресі сен едің,

Қас батыры мен едім.

Сен бұйырған жұмыстың,

Мұнысы қалай демедім, - дейді, Қазыбек бише термелеп.

- Майдандасып жау түсіруді ерлігім деп санамаймын, қаптаған жаумен шайқассаң өткір найзаның ұшымен, тұлпар аттың күшімен, қайратыңа әдіс-амалыңды қосып жеңесің. Сен оны алмасаң, ол сені алады. Талай-талай қан майданды бастан кешірдім, тар жол, тайғақ кезеңдерден өттім, майданда жау түсірмей қайтқан жерім жоқ, оның қайсысын ерлікке санарсың? Бірақ өмірімде қапияда кезігіп, қас-қағымның арасында өткен үш түрлі жағдайға тап болдым. Сонда менің жүрегім түршігіп көрмеді. Кейбіреулер қорқамыз дейді екен, мен қорқудың не екенін білген жан емеспін, Алла берген жанды Алла өзі алады. Басқа біреудің алуы мүмкін емес деп сенемін.

Соғыста жеңілгенің - ақыл-айлаң мен күшіңнің кемдігі, соғыста жеңгенің сол екеуінің артықтығы. Ал күтпеген жерден жаныңа қысым келгенде қабағыңды шытпай, қалт ойлап, қапысын тапсаң ерлік, жүректілік деген сол.

Жас кезім, жылқы табынында жүріп, таң қараңғысынан көз іліндіріп алайын деп, тоқымымды төсеп, ерімді жастанып, шылбырымды жамбасыма басып, көйлектің омырау түймесін ағытып, кеудемді самалға ашып, көк шалғынды қолатта жатып қалдым.

Бір кезде мұздай суық бір нәрсе кеудемді басып келе жатқанынан ояна келсем, жылан екен. Оянғанда қозғалып кетсем керек, жылан ысылдап иегімнің астынан аузыма қарай өрмелеп, тілін жалаңдатты. Шағып аларма екен деп сескенбедім. Аузымды ашып демімді ішіме қарай тарта бердім. Екі көзім жыланның қимылында. Оның басы аузыма кіре бергенде тісіммен қыршып түкіріп жібердім. Сонда тісім мұздай болып кетті. Бірақ сескенбедім. Осы оқиғаны естіген нағашым жігіттің ерлігі байсалдылығы деп мені мақтаған еді. Ел алдына түсіп, ер қатарына қосылып қалған кезімде, «ел шетінде жау жатыр, жолдастасып бірге барып, соны алайық» деп Қабанбай шақыртыпты. Ара қонып Қабаекеңнің ауылына жетіп, сәлем беріп үйге кіргенімде сәлемімді Қабекеңнен бұрын Бөгенбай батыр алды. Үйде екеуі ғана екен. Жиған қолдары, жау-жасағы көрінбейді. Кешке аста отырғанда Бөгенбай жай бір ғана:

- Жау жағынан бөлініп шығып, өз бетімен қол жинаған бір қарақшы екі елдің тыныштығын кетіріп, малын айдап, қыз-қатындарын олжалап мазаны алып тұр, - деді. Мен көп сөйлемей , «ел алаңсыз болғаны жақсы еді» дедім.

Ертеңінде үшеуіміз бір жол бастаушы алып жүріп кеттік. Бірер күнде ел шетіне де таядық. Қарақшылардан зәбір көрген ел зар жылап, көк етегін көл қып, көз-жасын төкті. Қарақшылар ойда жоқта жайын жатқан елге басып кіріп, малын қуып, адамын олжалап, қарсыласқан ер азаматты өлтіріп, ойына келгенін істеп жүріпті. Қарақшылардың жүгенсіз қылықтарын естіп, халықтың көз жасын көрген сайын қаным қайнап, алас аттым. Жауға таяған сайын жүрісіміз ширай түсті. Олардың апанын анық білетін жол бастаушымыз төтелеп бастап, нелер құлама құз, ақпа қорым, жыныс ормандардан өтіп, бізді таң бозында олардың дәл желкесінен түсірді.

Қарақшылар бір үлкен қолатты алып, ақбоз үйлерді тігіп тастап жатыр екен. Шамасы жортуылдан түнде ғана келсе керек. Аттары түюлі, түйелері қомдаулы, тоғанақты теңдері жиылмаған.

«Қанша халықты зар илетті екен» деген ой басыма найзағайдай соғылғанда атымды ұрып жіберіп, Қабанбай мен Бөгенбайдың алдына көлденеңдеп тұра қалғанымды өзім де білмей қалыппын. Менің шыға келуімнен рұқсат сұрағанымды айтқызбай таныған екеуі жарыса:

- Балақай, жолың болсын! – десті. Бұрылып жүре бергенімде олар: «Жол бойындағы халықтың көз жасы мен мұң-наласы ширықтырып келе жатыр еді, жолы болар-ақ» деп жатты.

Дұспан да болса «қапы кеттім» демесін деп ортасына ұран салып кірдім. Олардың тұшты ұйқысын менің күшті даусым шайдай ашты. Топ-топ бола үйлерінен шығып, аттарын шешісіп жатыр. Назарым ортадағы ақ үйде, содан шыққан бес адамның артқысы зор денелі біреу киіз есікті иығымен көтере ашып, нығыз басып маған қарай жүріп келе жатты. Аюдың көзіндей қысқа кірпікті, қысық көзімен мені бағып келеді. Үстінде сауыт сайман, сыртынан жамылған үлкен сары жібек шапан, шапанның етегі шалғынға сүйретіліп шұбалаң қағады. Жас мөлшері қырыққа еркін жетпеген, селеу сақалды, тайқы маңдайлы, бүйрек бетті, дүрдиген ерінді адам екен. Дәл ерінінің үстін түйреген найза табынан қалған тыртықты анадайдан айырдым. Жолбарыстың мұртындай бес тал мұрты тіп-тік болып шашырап тұр. оның сетілген танауынан келекенің күлкісі байқалғандай болды.

- Кімсің сен? – деп зеки сұрады менен.

- Мен жөнімді айтқаныммен, сен жөніңді не деп айтар едің, ел дейтін елі, жөн дейтін жөні жоқ, қаны қара қарақшы! – дедім ақырып. Сөзім шынбайына батты білем, көзінен ашу оты жарқ етіп шыға келді. Артына бұрылып қолды бір-ақ сермегенде екі жүз шамалы адам атына қонып үлгерді.

- Жеке-жеке, - деп айғайладым. Сол кезде қара сұр атты біреу майдан тартты. Жолын бергеніммен оны жан екен деп елемедім. Шауып келе бергенде найзасынан ұстап, жұлқып тартқанымда ат тебінімен алдыма келіп қалды. Сол кезде қанжарын суыруға келтірмей атынан жұлып алып, жалпақ тасқа қойып кеттім. Атымның тізгінін тез тартып: «жеке,жеке» деп тағы айғайладым. Бар ойым бағанағы пәле басы жуан сарыда. Онымен сілкілеспей, ашуым тарап, кегім қайтатын емес. Жуан сары шапанын сілкіп тастап, артына бұрыла бергенде, тұлпар атын екі адам жетектеп келіп иіле қалды. Атына мініп, найзасын қолына алған ол, әуелі менің жүрегімді алғысы келді білем, ашулы отты көзімен тігіле жақындап келіп, түйіле қарап, майдан тартып шаба жөнелді. Ағызып келіп, атының тебіні қолының бар пәрменімен кіндігімнің басынан найза салды. Мен қалқанымды тоса қойдым.

Тізгін тартқанда кәнігі болған сар тұлпар тік секірді. Осы кезде ол өте шапшаңдықпен жанды жерімнен әлденеше рет найза салды, мен де қалт кетірмей тостым. Ақыры ол кезек беруге мәжбүр болды. Ағызып келіп найза салдым. Шіркіннің күштілігі мен шапшаңдығы-ай, өзім-өз болып найзамның қатты қағылғаны осы еді, кезек тағы бір айналып маған келді. Мен ойқастатып шыға бергенімде, серіктерімнің ұран салған дауыстары естілді. Менің басыма «бір қарақшыны ала алмағаным ба» деген намыс орала кетті. Қалай келгенімді білмеймін, қылышпен қатты ұрғанымда қалқаны қолынан ұшып кетті. Қайта қайрылып қылышын ұшырып жібердім. «Басын шауып тастайын» деп қайырылғанымда менің екі батырым да келіп қалған екен. Ақбоз үйден еңірей жүгірген әйел келген беті үзеңгімді сүйіп, жалынып:

- Жанын қиып кет, батыр, - деп өтінді. Бөгенбай мен Қабанбай да:

- Осының тілегін бер, - деп сұрады.

- Ал бердім, - деп майданнан шыға бергенімде:

- Мені өлтіріп кет, - деп айқайлап маған қарай тұра шапты әлгі батыр, - мен елсіз мекенсіз едім, енді серіксіз қалдым, басымды сүйер жан қалмаған екен, енді қаңғыртпа, мені өлтіріп кет, - деп ұштыртып келеді. Көзінен от шашырайды. Ашу-кектің ұшқыны ма? Әлде өкініштің қамырығы ма, кім білсін?! Оны мен сонда байқадым. Қасында қорғап қоршап жүрген екі жүздей адамның бірде-бірі қалмай қашып кеткен екен.

- Бердім жаныңды мына үшеуіне, - деп қайталадым мен. Осы кезде жаңағы әйел жан ұшырып келіп, оның шылбырына оралды. Батыр әйелге бұрылып:

- Біткен екен менің уақытым, сүйенер елім де, жанкүйер жолдасым да жоқ, енді мен үшін өмір сүрер жер де жоқ, құрыдым. Мен құрыдым, - деп атын ұра жөнелді. Тықыршып тұрған тұлпар сауырына қамшы тигенде шылбырға оралған әйелді екпетінен түсіріп кетті. Жан ұшырып түрегелген әйел:

- Өлтіріп кет, -деп айғайлап тұра жүгіріп, екі-үш қадам аттай беріп, құлап түсті. Жаңағы ашу-кектің қан-майданын енді сорлы әйелдің мұң-наласы басты. Оның жан даусы құлағына жеткенде ғана ес жиды ма, қалай, әлгі батыр қайта ағызып келді де, орынынан тұра берген әйелді іліп алып шатқалды өрлей тартты. Біз соңынан қарап тұрмыз. Әйелдің білегі оның мойынына орала кетті. Олар тау айналып кеткенде ғана Бөгенбай маған бұрылып:

- Мынаның кім екенін білесің бе? – деп сұрады.

- Білмеймін, - дедім мен.

- Білмесең жоңғар хандығының ең білікті жас батыры. Осы қайтер екен дегізіп, жүрек шайлықтырып келген батыры. Жоңғар хандығына бір қылығы жақпай қағажу көрген соң, кеудесін бастырғысы келмеген асау жүрек жас батыр, ақыры бой көрсетіп шығып кеткені осы ғой, - деді.

- Бақ қайтудың басы осы сұлу әйелден басталса керек, - деді Қабекең сөзге араласып.

- Бұл сұлу әйел ханның қызы ма, әлде жесірі ме онысын біле алмадым. Әйтеуір осы батыр жігітпен көңіл қосыпты. Сол себепті хан ашық жазалай алмай орда төңірегінен жылжытып жіберіпті. Ол өзіне қарасты әскерін бастап, осы әйелді жапан түзге алып кетіпті. Хан әскері қуып келіп соғысып, мұны ала алмапты, - деді жол бастаушы.

- Біз сенің білегіңді бір көрсетіп қоя берейік деген едің, - енді Бөкең сөзін жалғап, - себебі, мынау тірі кетсе жоңғар хандығы екі ұдай болып, тозғындай берер еді. Бірақ, мынау тірі кетпейді. Менің адам танитыным рас болса, оның жаңа әйелін ала жөнелгендігі жүрісі - өлім есірігі басқан адамның жүрісі. Ендігі өліп те болған шығар-ау.

Осыдан кейін біз бір-бірімізден сөз байласқан адамдай әлгі тұлпардың ізімен жүріп кеттік. Көп ұзамай олардың өліп жатқанын бір жартастың басында тұрып көрдік. Олар жартастың ұшпа жеріне келіп (тегі жатар орындарын көрсе керек), атты қыдыртып айнала шауып, жартастан қарғытып кетіпті. Батырдың бір қолы атының тізгінінен айырылмапты да, әйел батырдың мойынынан құшақтаған беті түсіпті. Талай-талай соғыстарда болғаныммен осы батырдың өзін-өзі өлтіруі мені көп ойландыра берді. «Халқынан айырылған қан құсады» деген осы ғой. Халық дегеніміз қара таудай иеміз емес пе? Оның ашу-ызасын мен мұң-наласы қорқаққа үрей, батырға күш қосады, тіпті ол саған жеңіс әпереді. Мен басын алмағаныммен де оған жасайтын орын қалмады ғой. Ел-жұрттың ортасы ғана алтын орда. Батырдың батыр атын шығаратын да, аруағын көтеріп, құрмет тұтатын да халық ғана.

Жиырманың жуан ортасына келіп, батыр атағым жұртқа таралып, ел басқарып, қол бастап, жұрт ағасы болып қалған кезімде қайыныма ұрын бардым. Қайын жұртым аса бай ауылдар еді. Үлкен көгіл жазыққа, тойға бола топтана қоныпты. Бізді бастап келе жатқан еліміздің үлкендері әлгі ауылдарға таяй бере іркілмей жүріп кетті де екі жолдасыммен қарсы ала шығатын жеңге, балдыздарымды күтіп тұруға бұйырды. Бір кезде ақ шылауышты жеңгелер мен қызылды-жасылды киінген қыздар ауылдан бізге қарай жүрді. Сонда: «Алыстан жау емес, айтыстан дау емес, мыналар нені сұрап, мен не айтармын» деп жол көрген жолдасымнан сұрай берсем керек. Жолдасым:

- Бәрекелді, Жәнібек! Жарақты жауға шабарда ақыл салмағанда, мына елдің қыз-қатындарының жүзін көрмей қарасынан-ақ ықтай бердің ғой, - деді.

- Пәле, жігітім, олар төбесін көрсетпей жатып-ақ бізді аттан түсірмеді ме? Қамалы берік алып батырдың, алдырмас шешенің дәл осылар болмағай, - дегенімде жолдасым күліп:

- Бұл да ер азаматтың бір кешуі, ер азаматтың туда нағашы жұрты, ата жұртты дейін екі жұрты болса, қайын жұрты өсе келе, жүре келе өзі тауып алатын жұрты емес пе, - деді.

Елден ерекше мен мұндалап, шошақ төбелі, үкілі тымақты киіп мен тұрмын, менің жел шықпаса басқа жан шықпаған тұлпарымды екі-үш бала мінгесе ойқастатып жоғалды.

Жаңағы теңге-моншағы сылдырап келген жеңгелер бізді ақ боз отауға бастап кіріп, шымылдығы құрулы қайқыбас төсек алдына отырғызды да, екі жолдасымды менен бөліп, төр алдына алып кетті. Әзіл-қалжыңға өткір ашық-жарқын жеңгелер де аз сөйлесе де, ақырын сөйлесе де ұтып сөйлейтін, зейінді бойжеткендер де бар екен. Бұлар қан майдандағы батырлықтан да ары сынайды. Сынағанда қандай, сенің ең әлсіз жеріңді көреді. Қалжыңнан бір кетірсең «өлдім» десеңде тұрғызбайды. Және сені өмір бойы сені сыйлап отырады. Бірі сенің жүзіңді көргісі келіп тымағыңды шалқайтып кигізіп кетсе, бірі «қасқаюын батырдың», «мынау жоңғардың майданы емес, құдайдай атаңның ауылы» деп еңкейтіп, қайтадан нұқи кигізіп кетеді. Біреуінің қабырғасынан мытып қалайын десең, ол қабырға майдандағы батырдың білектей қабырғасы емес, қатты тиіп қате кете ме деп және қорынасың, сен қорынған сайын олар басынады, күледі, ішек-сілесі қатқанша күледі. Үлкендерді де өздеріне еліктіріп, қоса күлгізеді. Ыза болайын десең олар қандай байқағыш, үшеу-төртеуі бас қоса қалып:

- Қой деймін, Жамал, батыр атқа мініп ұран салып шығып кетпесін, - деп қитығыңа тие, тіпті сыңғырлай күледі. Ақыры осылар жеңбей қоймайды. Иілдірмей, тізе бүктірмей, шаршатпай тынбайды. Өмірімде қысылып, қымтырылып, адам еркіне көнген бір кезім сол екен. Үлкенсимін дегенмен үлкенси алмайсың, өйткені ата-салты бәрінен үлкен. Оған халықтан басқаның пәрмені жетпейді.