Аккузова айнур абдыжалиловна

102 
Сонымен тілдік тұлға категориясын зерттеуге қатысты мәселелер бойынша 
мынадай қорытынды жасауға болады: 
1. Қазіргі лингвистика ғылымы және ондағы әдістер тілді және адам 
тұлғасының әрекетін тіл арқылы жүйелі түрде, оның бүкіл көлемін қамти 
отырып зерттеуге мүмкіндік береді; бұл – оның тіл мен тұлғаны үзік-үзік яки 
фрагментарлы күйде зерттейтін өзге ғылымдардан басты айырмашылығы. 
2. Тілдік тұлға құрылымын үш деңгейге бөліп көрсеткен Ю.Н. Караулов 
тұлға тілдің лингвокогнитивтік (тезаурустық) деңгейінен басталатынын атап 
айтады, жалаң (бір қабатты) тілдік семантика деңгейінде тұлғаның даралығы, 
ерекшелігі мен қайталанбас қасиеттерін бөліп көрсетуге мүмкіндік жоқ. 
«Тұлғаның тілі күнделікті қолданыстағы тілдің ар жағынан басталады» 
[113, 36 б.], ол кезде зияткерлік күштер және оны зерттеудегі бірінші деңгей – 
оған тән ғалам бейнесіндегі, тезаурусындағы мәндер мен құндылықтардың 
сатылы байланысы белгіленіп, айқындалады. 
Қазақ қаламгері Ш. Мұртазаның «Шын жазушының көзі көкірегінде 
болады» деген сөзінде терең философия жатыр. Көзімен көргенді жүрегімен 
сезініп, өзіндік жазушылық талғамының сүзгісінен өткізетін жазушы қауымы 
қашанда сезімтал келеді. Көрген-білгенін сезім арқылы өрнектеп, асыл сөздің 
қадірін түсінетін оқырманға сөз иірімдерін маржандай жіпке тізіп жеткізеді. 
Қандай да бір көркем туындыны оқу барысында тілдік тұлғаның, яғни 
автордың ішкі жан дүниесін, рухани әлемін, тілдік және аялық білімінің 
негізінде аңғаруға болатыны белгілі. Себебі жазушы көкейінде жүрген ұлы 
идеяларын, жүрегін сыздатқан, көңілін жабырқатқан ішкі күйзелісін, қоғамдағы 
түрлі мәселелерге қатысты терең толғаныстарын, бір сөзбен айтқанда, өзіндік 
рухани әлемін қағаз бетіне түсіреді. Жазушының ұшы-қиыры жоқ қиялы, 
жылдар бойы жинақтаған жазушылық, адами тәжірибесі, атадан алған ұлттық 
тәрбиесі, ұлылардың мұралары, ой-тұжырымдары арқылы қалыптастырған 
ұлттық танымы мен талғамы, жылдар бойы жаңқалап, ұштай түскен өзіндік 
стилі көркем туындыны терең мазмұнды, көркем тілді нағыз ұлттық шығарма 
етуге негіз болады.
Зерттеу нысаны болып отырған Д. Исабековтің шығармаларын жан-жақты 
талдау жазушының рухани әлемінің халық рухымен үндес екенін дәйектейді. 
Соның нәтижесінде көркем тілді жазушы ретінде қалыптасқан Д. Исабековтің 
рухани әлемі оның көркемдік әлемі арқылы оқырманға жетеді. Осымен 
байланысты 
автор, автор бейнесі, мәтіндегі автор, баяншы, әңгімеші
мәселелері сабақтас қарастырылады.
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, «автор бейнесі» терминін ғылымға алғаш 
болып енгізген – көрнекті ғалым В.В.Виноградов. Ғалым автордың шығарма 
қатыстылығын байланысты 
«авторлық позиция», «авторлық модалдылық»
мәселелеріне тоқталған, бірақ 
автор бейнесі
мен 
баяншы бейнесін
бір-бірінен 
бөліп қарастыру қажет деп есептейді: «
Баяндаушы – жазушының сөзі, ал 
баяндаушының бейнесі (өзін автор ретінде көрсететін) – бұл жазушының 
әдеби артистизмінің формасы. Онда автордың бейнесі өзі жасаған сахна 
бейнесіндегі актердің бейнесі сияқты қарастырылады» 
[131]
.

103 
Ғалымдар көркем шығармадағы авторды «мәтіндегі автор», «баяншы», 
«әңгімелеуші», «автоним», «актор», «адресант», «нарратор», «бенефицарий», 
«скриптор», «сөйлеу субьектісі» және т.б. атап келеді. Ал О.Н. Копытов сынды 
орыс ғалымы жоғарыда аталған терминдерге «авторлық әлеует», «авторлық 
бастама» терминдерін қосқан. Оның пікірінше, «авторлық бастама» мен 
«авторлық әлеуетті» сабақтастыратын, тоғыстыратын нәрсе – мәтін. Ғалым 
авторлық әлеуетті қарастырғанда мәтін жанрына (көркем, ғылыми, 
публицистикалық, т.б.) баса назар аудару керектігін атап көрсетеді. Ғалымның 
тұжырымынша, 
авторлық әлеует
– мәтін болып қалыптасқанға дейін автордың 
танымындағы, санасындағы дүние. Ал ол сұрыпталып, өңделіп барып қағаз 
бетіне түссе, 
авторлық бастама
болып саналады. Нақтылай айтқанда: 
«авторлық бастама» – автордың мәтіндегі (көркем де, көркемдік емес те) 
вербалды көрінісі, оның ішінде жасырын, имплицитті, шағын мәтінді, 
логикалық, композициялық, стилистикалық және т.б. көріністер» 
[132]
. 
Ғалымның бұл пікіріне қосылмасқа болмайды. Себебі жазушы көркем мәтін 
түзуде оны ұлттық танымы мен мәдениеті, өзіндік болмысы арқылы өй 
жиегінен өткізеді. Бұл үдеріске таным мен мәдениетпен қатар қиял, толғаныс та 
қатынасады. Осындай үлкен қызметті О.Н. Копытов 
авторлық әлеует
деп 
көрсетсе, ал сол әбден сұрыпталған ойдың қағаз бетіне түсіп жазылуы 
авторлық бастама
болады. Авторлық бастама кезінде шындық пен қиялға, 
таным мен талғамға, мәдениет пен болмысқа көркемдеу амалдары мен 
экспрессивті-эмоционалды реңктер қосылады. Яғни жазушының аялық білімі 
мен тілдік білімі бір арнаға тоғысады. Сонымен қатар автор бейнесі туралы
М. Восканяннің пікірі де көптеген сұрақтарға жауап береді: 
«Жинақтай келе, 
көркем мәтінде нақты автор мен оқырман арасында «жалған» тұлға бар, 
нақты автор жасаған және осы шығармада ақпарат көзі ғана емес, сонымен 
қатар тұтас құрылымдық – мағыналық бірлікке жету үшін күшті топ болып 
табылатын 
«автордың 
бейнесі» 
деп 
айтуға 
болатын 
әлдебір 
баяндаушы/әңгімелеуші бар деген қорытынды жасауға болады. Нақты автор 
жасаған, ойлап тапқан бұл ақпарат көзі нарративтегі күшті және қажетті 
бастапқы нүкте болып табылады, бүкіл көркем мәтін оны қолдау үшін 
құрылады. Бұл қарапайым сөйлеу субъектісі емес, бұл – шығарманың мәнінің 
шоғырланған көрінісі, тұтастық фокусы, кез келген көркем шығарманы бір 
тұтас етіп байланыстыратын «цемент» 
[132]
.
Бұл пікір автор бейнесінің 
автор мен оқырман арасындағы дәнекер тұлға екеніндігін көрсетеді. Автор 
қашанда бүкіл ақпарат пен идеяның иесі болып табылады. Ол оқырманның 
аялық, тілдік білімін, дүниетанымын ескере отырып, мәтін дайындайды. Ал сол 
автордың шындыққа қиял араласқан, көркемдеуіш сөздермен көмкерілген 
мәтінін жеткізетін шығарма ішінде тұлға болады. М. Восканянің 
«подставное 
лицо»
деп отырғаны – осы тұлға. Ол тұлғаны да түзетін – автор.
Көркем шығарма тілін зерттеуші ғалым А.Б. Есин «
Принципы и приемы 
анализа литературного произведения»
атты еңбегінде автор бейнесіне 
эстетикалық қырынан зерттеулер жүргізіп, мынадай пікір айтады: 
«Автордың 
бейнесі – бұл шығарманың ішінде осы туындыны жасаған бейне пайда болған 
кезде туындайтын ерекше эстетикалық категория» 
[133, 75 б.]
. 
Бұл арада 

104 
ғалымның «эстетикалық категория» деп беруі автор бейнесін беруде өте 
орынды тіркес болып табылады. Автордың ойы, танымы мен түсінігі, тілдік 
қоры және қолданысы көркем мәтінде әртүрлі бояулармен әрлене түседі. Содан 
кейін барып, оқырманға ұсынылады. Бұл да бір автор бейнесінің сипатын 
берудегі ерекшелік болып табылады. Сонымен қатар ғалым автор бейнесін 
ашуда 
авторлық позиция, авторлық бағалау
және 
авторлық идеал
терминдерін 
қолданады. Ғалымның 
авторлық идеал
деп отырғаны – автордың арман-
тілектерін жүзеге асыру мақсатында жасалған бейне.
Қазақ тіл білімінің және әдебиеттану саласының негізін қалаушы 
А. Байтұрсынұлы бұл категорияны өткен ғасырдың 20 жылдары ұлттық бояуы 
сіңген атаулармен атап, ғылымға енгізген болатын. Ғалым «Әдебиет 
танытқыш» еңбегінде 
автор бейнесі
категориясын 
әуезелеуші, толғаушы, 
сарындаушы
атауларымен берген. «

жүктеу/скачать 2,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: