Алаштың АҚИЫҚтары мақалалар, деректі құжаттар, аудармалар жинағы
Марксшілдік һәм әдебиет не жазуға (керек)?
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
АЛКА
Марксшілдік һәм әдебиет не жазуға (керек)?Марксшілдіқ әдебиет туралы негізгі пікір мынау: єдебиетке сипат беретін — тұрмыс. Тұрмысқа түр беретін техника мәдениеті. Яғни, негізінде әдебиетке бағыт беретін — тұрмыс. Өмірге өз еркімен қадам басқан елдің яки таптыњ әдебиетінің алды - µр, ‰кіммен басќан елдіњ, яки таптыњ єдебиетініњ алды - көр. Бұл даусыз. Біраќ әдебиетті тұрмыс бағытымен ғана өлшеумен іс тємам болмайды. Әдебиет көзімен қарағанда: құр бағытпен әдебиет - жақсы да, жаман да єдебиет алмайды. Байрон құлап бара жатқан ақсүйектердің ақыны. Оның ақындығының негізгі бағыты — қирауға бет алған ақсүйектің тұрмыс бағыты. Дін қиссаларын жазған біздің Жүсіпбек қожамыз — діншіл ақын. Бірақ бұларды танумен ғана бұлардың ақындық мәселесі шешілмейді. М±ны шешу үшін бағытты жолдармен бірге, олардың ақындығын тексеру керек. Плеханов жазады:«Әдебиет әскерінің тұрмыстағы негізін табумен ғана әдебиет ісініњ ісі бітпейді. Т±рмыстағы негізін тапқан соң, оның ақындық жағын тексерсе, сол уақытта әдебиет - шын әдебиет болмақ»,- дейді. (Бельров. За 20 лет. Предисловие к третьему изданию). Дұрысы - бір таптың ақыны екінші тапқа жат болуға, шет болуға тиісті. Бір тап екінші таптың ақынына жат болуға тиісті. Бірақ бұл шеттік, бұл жаттық, бұл жаулық, ақындық жағынан емес, азаматтық жағынан болуға тиісті. Болмаса, мысалы: “Қараңғы түнде тау қалғып, ұйқыға кеткен балбырап”,- деп жырлаған ақынға — осы ақындығын жат көру, осы ақындық жағынан жау көру — даусыз ақымақтық болар еді. Осы себептерден де аќс‰йек ақын Пушкин пролетариатқа азаматтық жағынан шет болса да, ақындық жағынан шет болмақ емес. Пушкиннің төңкеріс дәуірінде де пролетариаттың қолынан түспеуінің мәнісі осы. Пролетариат Пушкиннің азаматтығынан емес, ақындығынан сабақ алайын деп ұстап отыр. Плеханов, Ленин,Меринг, Тисмер, Бухарин, Клара Цеткин, Луначарский, Троцкий сықылды марксшіл көсемдердің пролетариатқа: «Азаматтық жағынан қас, дос екенін біліп ал да, ақындық жағынан әдебиеттің алыптарынан сабақ ал»,— деп үгіт беруінің мәнісі осы. Ол үгітті біз де ұѓуға міндеттіміз. Біз де бағыт сабағын төңкеріс пролетариатынан алған соң, таза әдебиет сабағын — жићан әдебиетініњ ергежейлерінен емес, алыптарынан алуға міндеттіміз. Көшерін - жел, қонарын - сай білетін қаңбақтардан емес, заман толқыны ќатты долданып соқса да былқ етпей, елең қылмай тұрып келген асқарларды молда қылуға міндеттіміз. Жиһан әдебиетінің алыптарынан әдебиет сабағын алудың тағы бір себебі: шын ақынның тар тапшылықтан қанша дегенмен жоғары болуы, белгілі бір тап мүшесі болса да, шын ақынның тапшылдыққа қана қамалып қалмай, өз тобынан озып, жалпы таптың, жалпы адамзаттың жанындағы қайғыны яки қуанышты шекті шерте білуі. Адам әуелі — адам, одан соң бір таптың мүшесі ғой. Осы сөздерден әдебиетіміздегі тап мәселесі келіп шығады. Үстіміздегі төңкеріс — тап төңкерісі болғаңдықтан да: «Адамзатты бақытқа пролетариат тобы жеткізеді»,— деп күмәнсіз сенгенімізден, жердің жүзі екі тапқа бөлінген күнде ғана төңкеріс қанатын кең жаяды деп білгенімізден, сөз жоқ, єдебиетімізде тап сарыны болуы, әрине, мүмкін. Бұл сарынның күші қанша болар, мұны тұрмыс жуырда-ақ көрсетпек. Жолдастарымыздың кейбіреулерінде: «Қазақтың осы күнгі тап сезімі өспек емес, ұзамай өшпек»,— деген пікір бар. Дәлелі: «Тап сезімін тереңдеткендей - бай, кедей шаруалардың негізінде айырма жоқ. Айырма болса - сипат жағынан емес, сан жағынан. Осы шалажансар айырма, осы күні-ақ құрып қалды»,— деген болады. Бай, кедей шаруасы аз жылдың ішінде сан жағынан да қарадар болып қалды деуге болады. Шаруа мен айырманың қайта тууына жол жоқ. Осы себептерден қазақта тап сезімі тереңдей алмай, өсе алмай, осы күнгі күңгірт күйінше өшіп кетуге мүмкін. Бұлай болса, әдебиетімізге тап сарыны терең түспеуге мүмкім. Дәлелдері де осылар. Тағы да ескертелік. Бұл - бәріміздің емес, кейбір жолдастардың ғана пікірі. Бірақ: «Әдебиет басынан бақайшығына шейін тап туралы ѓана болсын”- деп ұғуға, маркшілдікке де, әдебиетке де қиянат. Марксшіл бір әдебиет сыншысы В. Шумак айтады: «Жұмыскердің жайынан басқа нәрсені жазба»,— деп ақынды қамап қоюды марксшілдік білмейді һәм білгісі де келмейді” (В. Шумак. К эстетике марксизма, В сборнике “К диалектике марксизма”, Чита. 1921, стр. 26-27). Төңкеріске қосшы аталған әдебиетшілердің бірі Лев Лунц: «Әдебиет әсері үстіндеті заманды суреттеуге де, суреттемеске де мүмкін. Одан жақсы-жамандығы табылмайды», — дейді (Л. Лунц, «Серепионово братья». Сборник «От символизма до Октября». М. Изд. «Новая Москва», 1924). Троцкий жазады: «Жаңа әдебиетте (социализм әдебиетінде) трагедия болмақ. Әрине, құдайсыз болмақ. Жаңа искусство — құдайсыз искусство болмақ қой. Жаңа әдебиет те комедиялық болмақ. Жаңа адамға күлкі керек. Жаңа әдебиетте роман өспек. Жаңа әдебиеттің терең сыры — сыршылдық болмақ. Жаңа адам бұрынғы адамнан күшті сүймек қой. Жаңа әдебиеттің де ақыны өмір, µлім туралы жырламақ. Жаңа адам бұлар туралы ойламақ қой»— дейді (Л. Троцкий. «Литервтура и революция»). Қысқасы, әдебиет домбырасында бір ғана ішек емес, көп ішек бар һәм болуға тиіс. Көп ішектің бәрі басылуға тиіс. Бірақ барлық ішекті рет-ретімен басқанда бір ғана күй шығатын болсын. Яғни, түрлі нәрсені суреттейтін әдебиет негізгі бағытќа қайшы болмасын. Негізгі бағытымыз - төңкеріс арқылы ортақшылдық. Єдебиет негізінде, осы бағытты темір қазық қылумен бірге өзінің ішкі заңы бар әдебиет екенін ұғып, дұрыс жүре білсін. Әсіресе, біздің жас әдебиетіміз жан-жаққа, алға-артқа көп қарауға міндетті. Оның бір себебі мынау: Еуропа әдебиетінің артында асқар белес бар. Еуропа өмірінің өрі де, қыры да, күнгейі де, теріскейі де, беткейі де әдебиетіне хат боп түскен. Еуропа адамының терең сезімдік асқарлаған қиялдары да әдебиет алыптарының сұлу суреттерінде болып, жалпы адамзаттың алдына тасталған. Қара да, хандық та, бай да, кедей де, дұшпан да, надан да, ер де, әйел де, тәңірге махаббатшылы да, ерге махаббатшылы да, әйелге махаббатшылы да, ұлтшылы да, ортақшылы да, бүгіншілі де, ертеңшілі де, меншілі де, сеншілі де – бәрі де жақсылық-жаманшылығы жағынан суреттелген. Қалайда, Еуропа пролетариатының атадан қалған мұра, қазына(сы) — сансыз таңдауына да, талдауына да жете(ді), келесі байлығына қосылатын ќоры мол. Ал біздің әдебиетіміздің Еуропа жолына түскеніне 15-20 жылдан артық емес. Жаңа әдебиеттің тартылса “ағзубиі” ғана тартылды. «Піссімілләсі” әлі басталған жоқ. Өміріміздің күнді Һам күңгірт дәуірлерінде болған ән бар. Қазақтың өзінің жаратылысқа, өмірге, тұрмысқа көзқарасы, өзінше философиясы, терең сезімі болған ән бар. Осылардың бірі туралы әлі айтарлық қалам тартылған жоқ. Оның ішінде елді қоғамдаған - хан; қоғамды құрған - батыр, өзінше қоғамның қорғаны болған – би, хан заманындағы - құл, төре заманындағы - төлењгіт, бай заманындағы - кедей, жауынгер ерге жолдас болған - әйел, өткен ертегідей күніміз, кешегі капитализм кеулеп кірген дәуірдегі азғындық, мұң-зар; бүгінгі кедейлік, бүгіншілік; сонымен бірге жаңа өмірге бет алу …ќысқасы, қазаќтың ертегі күні, ертегідей күні, өткен күні, кешегісі, бүгінгісі бізде айтарлықтай суретке түспеді. Осылар түспей қазақ әдебиеті терең әдебиет бола алмақ емес. Осыны баса көрсетпей әдебиет өз әдебиетіміз бола алмақ емес. Сондықтан жас әдебиетіміздің осы күнгі мойнындағы жауапты міндеті - қай жаққа болса да бір езу болмау. Бұл - бір бағытты болмау деген сөз емес. Бағыттың аты - бағыт, бір езудің аты - бір езу. Саясатшыл азаматтың алдында - бүгінгі мәселе, бүгінгі тұрмыс мәселесі тұратын болса, ақынның алдында - өткен, бүгін, келешек үшеуі де тұруға тиісті. Ақын осы үшеуінің арасына көпір салуға міндетті. Қазақ ақыны мен пролетариат ақынының арасында бір талай айырма бар. Пролетариат ақыны — төңкерісті өзі жасаған, өзі қиратып, өзі құрып жатқан, өзінің тарихы тудырған; Еуропа тарихының машина дәуірі тудырған; ойы, сезімі — зауыт, фабрикаларына байланған таптың ақыны. Қазақ ақынының тарихы бөлек, тұрмысы бөлек, рухы бөлек, төңкеріске жолдан қосылған жабайы тұрмысты елдің ақыны. Сондықтан екеуінің ақындығының мінезі бір болуға мүмкін емес. Бірақ негізі бір болуға тиісті һәм бір болмақ. Бұл ортақ негіз(діњ), бұл ортақ бағыт(тыњ), зор төңкерістің үдеуі, төңкеріс арқылы жер жүзіне бақытты тұрмыс(тың) орнауы - ортақшылдану болмақ. Домбырада бірі қоңыр, бірі ащы үн беретін екі ішек бар. Екі ішек екі түрлі үн шығарып тұрса да, бір-ақ күй тартылмақ. Оқушы жасқа жөн сілтейтін, адасқандарды жолға салатын, қисыққа тез болатын «Алқа» осы. Жөн іздеген жас болсаң, жол іздеген жолаушы болсаң, тез іздеген есті тентек болсаң, мынау “Алқа” сенікі. “Алқаға” кірейік! Өзіңнің сұмырай мақсұтыңа шындықты құрбан қылып шалып, қайқайып жүре беретін соғылған болмасаң, балапан әдебиетіміздің шын әдебиет болып ер жетуін шын тілейтін болсаң, мынау “Алқа” сенікі. «Алқаға» кір! Шын әдебиетшіл, шын ақын болсаң мынау «Алқа» сенікі. “Алқаға” кір! Құшағыңа қойынымыз ашық!... жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|