Алматы экономика және статистика академиясы пәннің ОҚУ-Әдістемелік кешені



бет9/9
Дата24.04.2017
өлшемі4,3 Mb.
#14763
1   2   3   4   5   6   7   8   9

Материалдарға Нақты сатып


баға бойынша = алынған х ( Нақты баға – Нормативтік баға)

ауытқу көлемі


Материалдарды


пайдалану = Нормативтік баға х ( Нақты пайдаланған көлемі – Нақты

бойынша ауытқу шығарылым үшін нормативтік




  1. Негізгі еңбек бойынша ауытқулар. көлемі).

Еңбекақы Нақты жұмыс

қойылымы үшін = істелінген х ( Нақты қойылым – Нормативтік қойылым)

ауытқу сағаттар
Еңбек өнімділігі

бойынша = Нақты қойылым х ( Нақты жұмыс істелінген сағаттар – Нақ-

ауытқу ты шығарым үшін нормативтік уақыт )
(2)

Тікелей материалдар

Нақты сатып алынған Нақты сатып алынған көлем х

көлем х Нақты баға нормативтік баға
Баға бойынша ауытқу
Нақты пайдаланған Нақты шығарым үшін нормативтік

көлем х нормативтік көлем х нормативтік баға

баға

Пайдалану бойынша ауытқу
Тікелей еңбек

Нақты сағаттар х Нақты сағаттар х Нақты шығарым


Нақты қойылым нормативтік қойылым үшін нормативтік

уақыт х норм. қойылым


Қойылым бойынша ауытқу Пайдалану бойынша ауытқу
Мысал: Материалдар бойынша ауытқу

Нақты сатып алынған көлемі 200 дана

Нақты пайдаланылған көлемі 110 дана

Нақты шығарым үшін норм. көлемі 100 дана

Нақты баға 8 а.б.

Нормативтік баға 10 а.б.


(1)

Материалдарға


баға бойынша = 200 дана х ( 8 а.б./ дана – 10 а.б./ дана ) = 400 жағымды

бойынша ауытқу


Материалдарды

пайдалану = 10 а.б./ дана х ( 110 - 100) = 100 жағымсыз

бойынша ауытқу
(2)

Нақты сатып алынған Нақты сатып алынған

көлем х Нақты баға көлем х Норм. баға

200 х 8 = 1600 200 х 10 = 2000


Баға бойынша ауытқу.Жағымды


Нақты пайдаланған Нақты шығарылым үшін нормативтік


көлем х норм. баға көлемі х нормативтік баға

110 х 10 = 1100 100 х 10 = 1000


Пайдалану ьойынша ауытқу.Жағымсыз
Мысал: Еңбек шығындары бойынша ауытқу.

Нақты жұмыс істелінген жұмыс 450

Нақты шығарым үшін норм. уақыт 500

Нақты қойылым 20 а.б./сағ.

Нормативтік қойылым 15 а.б./сағ.
(1)

Қойылым бойынша ауытқу = 450 сағ. х ( 20 а.б./сағ. – 15 а.б./сағ.) = 2250



Жағымсыз
Өнімділік бойынша ауытқу = 15 а.б./сағ. х ( 450 сағ. – 500 сағ. ) = 750

Жағымды

(2)


Нақты сағаттар х Нақты сағаттар х Нақты шығарым үшін

нақты қойылым норм. қойылым норм. уақыт х норм.

қойылым

450 х 20 = 9000 450 х 15 = 6750 500 х 15 = 7500



Қойылым бойынша ауытқу Өнімділік бойынша ауытқу

2250 Жағымсыз 750 Жағымды




  1. Өндірістік үстеме шығындар бойынша ауытқулар.

Өндірістік үстеме шығындар бойынша ауытқу 2-ге бөлінеді: айны-

малы және тұрақты өндірістік үстеме шығындар бойынша ауытқу-

лар.

Мысал:

Компания біркелкі өнім шығарады. Төменде 1 айдың шығындары туралы ақпарат берілген:

Нақты өндірістік үстеме шығындар, а.б. 16800

Айнымалысы, а.б. 6200

Тұрақтысы, а.б. 10600

Нақты өндіріс, дана 3800

Нақты жұмыс істелінген еңбек- сағаттар 3900


Сметалық тұрақты үстеме шығындар ( есептен 4000дана), а.б. 12000

Айнымалы үстеме шығындарды бөлудің нормативтік

қойылымы, а.б./еңбек-сағ. 1,50

Тұрақты үстеме шығындарды бөлудің нормативтік

қойылымы, а.б./еңбек-сағ. 3,00

Өнімнің бір данасын жасауға кеткен норм.уақыт, ең-сағ. 1


Айнымалы үстеме шығындар бойынша ауытқулар:
1. Пайдалану әсерінен ауытқу

Пайдалану әсерінен Нақты үстеме шығындар - Нақты уақыт үшін сметалық


ауытқу = түзетілген үстеме шығындар = Нақты үстеме шығын-

дар - ( Нақты еңбек-сағаттар х үстеме шығындардың

норм. қойылымы)
Егер нақты үстеме шығындар мөлшері сметалық түзетілген үстеме шығындардан артық болса, онда ауытқу жағымсыз.

Егер нақты үстеме шығындар мөлшері сметалық түзетілген үстеме шығындардан кем болса, онда ауытқу жағымды.


2. Тиімділік әсерінен ауытқу

Тиімділік әсерінен Нақты уақыт үшін сметалық түзетілген үстеме шығын-


ауытқу = дар - Нақты шығарым үшін норм.сағаттарға негіздел-

ген үстеме шығындардың сметалық сомасы =

( Нақты еңбек-сағаттар - ( Нақты өндірілген дана х

1 данаға норм.еңбек-сағ. ) ) х үстеме шығындардың

норм. қойылымы

Егер нақты еңбек-сағаттар өнімнің нақты көлеміне сметалық еңбек-сағаттардан артса, онда ауытқу жағымсыз , ал кем болса, онда жағымды.


Тиімділік әсерінен ( 3900 сағ. - ( 3800 дана х 1 сағ. ) ) х

ауытқу = 1,50 а.б./еңбек-сағ. = 150 а.б. Жағымсыз


3.Жалпы ауытқу ( икемді сметадан ауытқу )

Жалпы ауытқу = Пайдалану әсерінен ауытқу + Тиімділік әсерінен ауытқу



немесе Нақты үстеме шығындар – Нақты шығарым үшін

норм. сағаттарға негізделген үстеме шығындардың смета-

лық сомасы
Егер нақты үстеме шығындар нақты шығарым үшін норм. сағаттарға негізделген үстеме шығындардың сметалық сомасынан артық болса, онда ауытқу жағымсыз, ал кем болса, онда ауытқу жағымды.
Жалпы ауытқу = 350 жағымсыз + 150 жағымсыз = 500 жағымсыз немесе

6200 а.б. – ( 3800а.б. х 1 сағ. ) х 1,50 = 500 жағымсыз


Сурет.Айнымалы өндірістік үстеме шығындар бойынша ауытқулар схемасы.

Икемді бюджет:

Нақты шығарым үшін

норм.сағаттарға негіз-

Нақты Нақты шығарым х делген өндірістік үсте-

үстеме үстеме шығындардың ме шығындардың


шығындар сметалық қойылымы сметалық сомасы
(3900 е-с х 1,5 а.б./е-с) (3800дана х 1сағ.х 1,5 а.б./е-с)

6200 а.б. 5850 а.б. 5700 а.б.


350 Жағымсыз 150 Жағымсыз

Пайдалану әсерінен ауытқу Тиімдіолік әсерінен ауытқу

500 Жағымсыз



Жалпы ауытқу( икемді сметадан ауытқу )
Бақылау сұрақтары:

  1. «Ауытқу» дегеніміз не және ол қандай жағдайларда пайда болады?

  2. Қолайлы жэне қолайсыз ауытқулар дегеніміз?

  3. Негізгі материалдар бойынша ауытқуларды ата?

  4. Негізгі еңбек бойынша ауытқулар түрлері

  5. Өндірістік үстеме шығындар бойынша ауытқулар қандай түрлері бар?


Ұсынылған әдебиеттер тізімі:

  1. Апчерч А. Управленческий учет: принципы и практика. Пер. С англ.М.:Финансы и статистика, 2008 г.

  2. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов.Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2000 ж. 180 б.

  3. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  4. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  5. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.


9 тақырып Стандарттық калькуляция

Дәріс мақсаты: Өндіріс шығындар есебінің халықаралық стандарттағы орны реттінде «Стандарт-кост» жүйесі бойынша шығын есебінің әдісін қарастыру


Сұрақтары:

  1. «Стандарт - кост» жүйесі шығындар есебі мен калькуляциялаудың нормативтік әдісінің жалғасы ретінде

  2. Стандарттық өзіндік құн алгоритмі.

  3. Ауытқуларды есептеу және оларды талдау.




  1. «Стандарт - кост» жүйесі шығындар есебі мен калькуляциялаудың нормативтік әдісінің жалғасы ретінде

«Стандарт» — өндіріске аса қажетті машина және еңбек шығынындағы өнім бірліктерінің саны немесе өнім (жұмыс, қызмет) бірлігінің өндірісіне бұрын есептелген машина және еңбек шығыны.

«Кост» - бүл өнімнің бір бірлігін әзірлеуге кететін өндірістік шығынның ақшалай көрінісі.

Америкалық эдебиеттерде «стандарт-кост» үғымы өндірістің тікелей бұйымдарын реттеуге бағытталған бақылау аспабы ретінде баяндалады.

«Стандарт-кост» жүйесінің артықылығы - өндіріс пен бұйымды өткізудің болжалды шығыны туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді, өнім бірлігінің өзіндік кұның бұрын есептеу негізінде бағаны белгілейді, нормативтен ауытқуларды жэне оның әрбір басқару деңгейіндегі пайда болу себептерін бөліп көрсету арқылы кіріс пен шығыс туралы есеп беруді жасайды.

Ауытку - нақты жэне нормативті (жоспарлы) шығындардың арасындағы айырмашылық. Болжалды шығындар форманың ішінде есептелген стандарттар (нормалар жэне нормативтер) негізінде анықталады.

Жоспарлау және есеп объектісіне өндірістің заттай негізін құрайтын өнім жатады.

Барлық стандарттар жиынтығы үш топқа бөлінеді:

-баға деңгейінің есебіне қабылданғанға байланысты:

идеалды - әлдеқайда қолайлы (жайлы) баға мен материал, қызмет көрсетудің тарифі, еңбекақы мөлшерлемелері

- және үстеме шығьндардьн сметалық мөлшерлемелері;



  1. ңарықты – экономикалық кезең ішінде орташа бойьнша болады;

  2. ағымдық - нақты есептік кезеңдегі болжауды әрі қолданыстағы баға негізінде есеп айырысу;

  3. базистік - жылдың басында белгіленеді және жыл бойы өзгріссіз қалады (негізінде баға индексін есептеуде қолданылады);

• қуаттылықты пайдалану деңгейіне қарай:

  1. теориялық - кәсіпорын оны жақсы немесе идеалды орындауымен қол жеткізгені. Олар қуаттылықты толық пайдалануға, нормативті көлемге, демалыс уақытына (ақау, жұмыссыз бос тұру, бүліну уақыт шығындары қарастырылмайды) негізделген кәсіпорынның мақсаттары больп табылады;

  2. өткендегі орташа орындау - статистикалық деректермен есептеледі жэне ақау, жұмыссыз бос тұру, бөліну, ягни өткен кезеңдегі барлық кемшіліктер есепке алынады;

- қалыпты орындау - алдағы кезеңдегі норма кернеуінің болжалдық орташа деңгейінде қарастырылады;

-- өнім шығару көлеміне қарай:



  1. теориялық – кәсіпорынның теориялық қуаттылығы алдын ала анықталып қойылған. Оларға қол жеткізу мүмкін емес немесе бір жолға тэртіппен қол жеткізуге болады;

  2. практикальқ - кәсіпорын жақсы орындаумен қол жеткізеді, нақты қол жеткен шығарылым деңгейіне негізделеді жэне болмай қоймайтын шығындарды жібереді;

  3. ңарықты - кезең ішінде өндірістің жоғары жэне төменгі көлемінің орташа шамасында өнім шығарылымының қол жеткізген деңгейінде есептеледі;

  4. болжалды - өнім шығарылымының болжалды көлеміндегі өндірістің нақты шарты негізінде есептеледі.

Бұл сипаттамалар мынаны көрсетеді: америкалық фирмаларда шығын баптары бойынша стандарттарды белгілеудің әртұрлі тәсілдемелері бар. Алайда қабылданған стандарттың жаңа тәсілдемесінде өндіріс процесі басталғанға дейінгі стандартты өзіндік құн картасында бухгалтерияда қорытылады. Картаны бұйым, тапсырыс бойынша, бұл бұйьм, тапсырыстарды дайындауға қатысатын өндіріс бөлімшелері бойынша жасалады.


  1. Стандарттық өзіндік құн алгоритмі.

«Стандарт-кост» жүйесі - тікелей шығындарды басқару құрады. Бұл жүйенің бірнеше нұсқаларын пайдаланады:

1-ші нұсқа. Шығындар 8110 «Негізгі өндіріс» шоттағың дебетіне жиналады жэне стандартты құн бойынша бағаланады, ал аяқталмаған өндіріс - стандартты кұн бойынша бағаланады.

2-ші нүсқа. «Стандарт - кост» жүйесі шығындар есебі мен калькуляциялаудың нормативтік әдісінің жалғасы ретінде 8110 «Негізгі өндіріс» шот дебетінде қорытыланған шығындар нақты кұн бойьшша бағаланады, ал «Стандарт - кост» жүйесі шығындар есебі мен калькуляциялаудың нормативтік әдісінің жалғасы ретінде

8110 «Негізгі өндіріс» шот кредиті есептен шығарылады.

Дайын өнім стандартты құн бойынша бағаланады. Аяқталмаған өндіріс нақты шығынның ана немесе мына жаққа ауытқуы коса ескерілетін стандарттық құн бойынша бағаланады.

Америкалық фирмалар эдетте стандарттықтан болатын нақты шығын ауытқуының өзіндік кұиына жатқызбайды, «Өнімді (жұмыс, қызмет) сату бойынша шығындар» шотына есептен шығарады. Бұл жүйеде басқару мақсатында нақты, жоспарлы немесе нормативті шығындарды салыстыру арқылы өндіріс шығыньн талдауда ауытқуларды анықтаудың маңыздылығын қандай мэселелерді шешуде пайдаланғанып, олардың не көрсететінін ескеру үшін әрдайым бірнеше елеулі ауытқуларды қарастырады.


  1. Ауытқуларды есептеу және оларды талдау.



Тұрақты үстеме шығындар бойынша ауытқулар

  1. Пайдалану әсерінен ауытқу

Пайдалану әсерінен Нақты үстеме шығындар – Нақты уақыт үшін сметалық


ауытқу = түзетілген сметалық үстеме шығындар = Нақты үстеме шығындар – ( Нақты еңбек-сағаттар х үстеме шығын дардың норм. қойылымы)

Егер нақты үстеме шығындар сметалық түзетілген үстеме шығын-


дардан артық болса, онда ауытқу жағымсыз, ал нақты үстеме шығындар сметалық түзетілген үстеме шығындардан кем болса, он-

да ауытқу жағымды.


Пайдалану әсерінен 10600 а.б. - (3900дана х 3 а.б./еңбек-сағ.) = 10600а.б. -

ауытқу = 11700 а.б.= 1100 а.б. жағымды




  1. Өнім көлемі әсерінен ауытқу

Өнім көлемі әсерінен Нақты уақыт үшін сметалық түзетілген үстеме шығындар ауытқу - Нақты шығарым үшін норм. сағаттарға негіздел ген үстеме шығындардың сметалық сомасы =

( Нақты еңбек-сағаттар - ( Нақты өндірілген дана х

1данаға норм. еңбек-сағаттар) ) х үстеме шығындар-

дың норм. қойылымы

Егер нақты еңбек-сағаттар өнімнің нақты көлеміне сметалық еңбек-сағаттардан артық болса, онда ауытқу жағымсыз, ал кем болса, онда ауытқу жағымды.


Өнім көлемі әсерінен ( 3900 сағ. - ( 3800дана х 1сағ.) ) х 3а.б./ең-с = 300а.б.

ауытқу = жағымсыз



  1. Жалпы ауытқу

Жалпы ауытқу = Пайдалану әсерінен ауытқу + Көлем әсерінен ауытқу немесе

Нақты үстеме шығындар – Нақты шығарым үшін норм.сағат-

тарға негізделген үстеме шығындардың сметалық сомасы


Егер нақты үстеме шығындар нақты шығарым үшін норм. сағаттарға негізделген үстеме шығындардың сметалық сомасынан артық болса, онда ауытқу жағымсыз, ал кем болса, онда ауытқу жағымды.
Жалпы ауытқу = 1100 жағымды + 300жағымсыз = 800 жағымды немесе

10600а.б. – ( 3800дана х 1сағ) х 3а.б./еңбек-сағ = 800жағымды



Сурет.Тұрақты өндірістік үстеме шығындар бойынша ауытқулар схемасы
Бөлінген үстеме шығ.:

Нақты шы-

ғарым үшін норм.

Нақты шығарым х сағ.-ға негізделген

Нақты үстеме үстеме шығындардың үстеме шығындардың

шығындар сметалық қойылымы сметалық сомасы
( 3900е-с х 3а.б./е-с) (3800дана х 1сағ.х 3а.б./е-с)

10600 а.б. 11700 а.б. 11400а.б.

1100 жағымды 300 жағымсыз

Пайдалану әсерінен ауытқу Көлем әсерінен ауытқу


800 жағымды

Жалпы ауытқу(артық бөлінген үстеме шығындар)
Бақылау сұрақтары:


  1. «Стандарт - кост» жүйесі шығындар есебі

  2. Калькуляциялаудың нормативтік әдісінің жалғасы ретінде дегенді қалай түсінесіз?

  3. Стандарттық өзіндік құн алгоритмі.

  4. Ауытқуларды есептеу және оларды талдау.


Ұсынылған әдебиеттер тізімі:

  1. Апчерч А. Управленческий учет: принципы и практика. Пер. С англ.М.:Финансы и статистика, 2008 г.

  2. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов.Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2000 ж. 180 б.

  3. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  4. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  5. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.



10 тақырып Өзіндік құнды шығындарды толық үлестіру бойынша және айнымалы шығындар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау

Дәріс мақсаты: Шығындардың нәтижесінде өнім өндіріп өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісін анықтау
Сұрақтары:

1. Шығындардың толық үлестірілуі (абзорпшн-костинг) және айнымалы шығындар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау.

2. Шығындар есебі әдісінің өзіндік құнға, пайдаға және өндірістік қорларды бағалауға әсері.

3. Маржиналды және толық шығындар есебін қолдану арқылы ұйымдардың пайдасы мен залалы есебі.
1. Шығындардың толық үлестірілуі (абзорпшн-костинг) және айнымалы шығындар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау.
Шығындар деп тек жабайы шығындар емес, нарықта күн формасын алған ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі. Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар:

Біріншіден, әлеуметттік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағынатын шығындарға дайын өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған еңбек шығындары жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нәтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді.

Екішіден, өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып бөлінеді. Бухгалтерлік шығынға - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар сатып алынған бағамен бағаланады. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және статисткалық есеп беруде өнімнің өзіндік құны түрін алады.

Шығындарды толық бөле отырып өзіндік құнды калькуляциялау (абзорпшен костинг) – бұл сатылған өнім мен қоймадағы өнім қалдықтары арасындағы барлық өндірістік шығындарды бөле отырып, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдісі. Калькуляция сыртқы пайдаланушылар үшін пайдалар мен шығындар туралы есеп дайындау үшін қолданылады.

Айнымалы шығындар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау (директ немесе верибл костинг). Бұл әдіс кезінде тек айнымалы өндірістік шығындар ғана өнімге кеткен шығындар қор сыйымды шығындар ретінде беріледі, ал айнымалы өндірістік шығындарды бір кезеңге жұмсалған шығындарға жатқызады. Директ костингді пайдаланумен дайындалған пайдалар мен шығындар туралы есеп ішкі есеп беруге қолданылады. Бұл есепте маржиналды табыс көрсетіледі, ол табыс пен барлық айнымалы шығындар арасындағы айырмашылықты білдіреді.

Өндіріс шығындарының экономикалық түсінігі ресурстардың сиректігіне және оларды балама пайдалану мүмкіндігіне негізделеді. Тауар өндіру үшін алынған ресурстардың (қандайы болмасын) экономикалық шығындары, оларды өте тиімді пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын немесе айқын емес шығындарға бөленеді.

Осы аталған өндіріс шығындарын түр-түрге бөлудің көп классификациялық белгілері мен түрлері болады. Оны келесі 1-ші кестеден көре аламыз:

Айқын шығындар деп өндіріс факторлары мен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем түрін алатын балама шығындар аталады. Бұлардың болуы ресурстарды тыстан алумен байланысты. Мысалы, жұмысшыларға, менеджерлерге жалақы төлеу, көлік шығындарын өтеу және т.б.

Айқын емес шығындардегеніміз өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі ресурстардың құнын атайды. Мысалы, ғимараттарды жалға бермегендіктен түспеген пайда. Бухгалтерлік статикада айқын емес шығындар көрсетілмейді.

Экономикада жалпы шығындар мен өнімділік арасында байланыс бар. VC және ТС қисықтарының қысқа мерзім кезеңіндегі түрі шекті өнімділіктің азаю заңы және еңбектің жалпы өнімділігі қисығының түрімен түсіндіріледі.

Еңбек өнімділігінің артуымен айнымалы шығындардың VC А нүктесіне дейін төменгі жылдамдықпен өсуі өндірістің бірінші сатысында еңбек өнімділігінің жоғарылауының нәтижесінде өнім шығару көлемінің тез артуымен түсіндіріледі. Шекті өнімділіктің азаюя занының әсері күшейген кезде, өнім шығару шамасының көбеюіне байланысты айнымалы шығындар да тез қарқынмен өсе бастайды ( А нүктесінен бастап қисық бойымен жоғары). ТС қисығы түгелімен VC қисығын қайталайды және соңғысының вертикаль осімен FC-тің жылжуы болып табылады.

Кесте 1

Өндіріс немесе экономикалық шығындардың жіктелуі

Жоғарыда көрсетілген анықтамаларға негізделіп, олардың графиктерін тұрғыза аламыз. Келесі 1-ші суретте айнымалы және тұрақты шығындардың жалпы кескіндемесі көрсетілген.
Фирма бiртектi өнiм шығарады деп есептейiк. Аталған технология үшiн өндiрiс мүмкiндiктерi өндiрiстiк функция көмегiмен берiледi. Өндiрiстiк функцияны кесте түрiнде беруге болады ( Кесте-2)

Кесте 2


Кәсіпорынның еңбек және капитал шығынының өндiрiстiк функция кестесi




Классификациялау белгілері

Шығындардың бөлімшелері

Экономикалық элементтер
Өзіндік құнның баптары
Технологиялық процесс

Құрамы бойынша

Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі бойынша

Өндіріс процесіндегі ролі

Шығын жасаудың мақсатқа сай келетіндігі

Жоспарға енгізу мүмкіншілігі

Өндіріс көлеміне қатысты

Пайда болуының кезектілігі

Дайын өнімге қатынасы


Шығындардың экономикалық элементтері

Калкуляцияның өзіндік құнның баптары

Негізгі және үстеме шығындар

Бір элементтік, кешендік, жанама


Тікелей және жанама

Өндірістік , өндірістен тыс


Өнімділік және өнімділік емес

Жоспарланған, жоспарланбаған

Тұрақты және өзгермелі

Ағымды және біржолғылық

Аяқталмаған өндіріс шығындары, дайын өнім шығындары



Капитал шығыны, K

Еңбек шығыны, L

10

20

30

40

50

5

8

16

22

26

30

10

16

24

30

34

36

15

22

30

36

40

42

20

26

34

40

44

46

25

30

36

42

46

48

Кестеден көретiнiмiз еңбек шығыны 10 ( L=10), капитал шығыны (K=15) болған жағдайда өнiм шығару көлемi Q=22 бiрлiк болып табылады.

Фирма белгiлi ресурстарды қолданып өнiм өндiрген кезде белгiлi шығындармен iске асырады. Яғни фирманың өндiрiсi мен шығындары арасында тiкелей байланыс орын алады. Мысалы: нан заводын алатын болсақ, яғни нан өнiмдерiнiң өзгерiсi тек қана жұмыс күшiнiң өзгерiсiне байланысты. Мұнда 1 жұмысшы 50 бөлке пiсiрсе, ал 2 жұмысшы қосылып 90 бөлке пiсiре алады. Егер 5 жұмысшы қызмет етсе деп алсақ олардың өндiрiс көлемi келесi кесте және графиктен көруге болады.


  1. Шығындар есебі әдісінің өзіндік құнға, пайдаға және өндірістік қорларды бағалауға әсері.

Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады.

Кейінгі калькуляция өнім шығарылғаннан соң бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалынады.

Олар нақты шығындарды көрсетеді. Оларға нақты және шамаланған калькуляция жатады.

Өнімнің өзіндік құнының нақты калькуляциясы нақты шығындармен сипатталады, ал ол жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты себептер бойынша (өнімді өндірудің орындалуы немесе орындалмауы, кейбір шығындар түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған байланыссыз себептер бойынша (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық аударымдардың нормасы, суға, газға, жылуға, электр энергиясына тарифке өзгерістер енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.

Калькуляцияның бұл түрі нақты шығындар туралы есептік мәліметтер негізінде дайындалады.

Шамаланған калькуляция нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелінген шығындар деңгейінде жасалады.

Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін алдын-ала бағалау үшін пайдаланылады.

Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және шығындарды есептеу обьектісін дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.

Сонымен, іс жүзінде пайдаланылатын калькуляциялық өлшем бірлігін келесі топқа біріктіруге болады:

-натуралды бірліктер-дана, метр, килограмм, тонна, литр және тағы басқа;

-ірілендірілген бірлігі-тігін бұйымының прейскуранттық номері, белгілі бір артикулдағы жүз жұп аяқ киімі және тағы басқа;

-өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін пайдаланылатын шартты натуралды бірлік, ондағы пайдалы заттың құрамы әр-түрлі тербелісте болуы мүмкін;

-құндылық бірлігі;

-орындалған жұмыс бірлігі (километр, машина-күні, ай-күні);

-пайдалы нәтиженің бірлігі-қуаты, өнімділігі және тағы басқа.

Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар реттінде мыналарды атауға болады:

-өндіріс типі;

-өндірістің күрделілігі;

-шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;

-өндіріс циклының ұзақтылығы;

-аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.

Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығындарды есепке алудың қарапайым әдісі.

Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығындарды есепке алудың бөлістік әдісі.

Дайын өнім немесе жартылай фабрикаттарды шығарумен аяқтайтын технологиялық процесті бөлістік әдіс деп атайды. Бөлістік әдіс өндіріске кеткен шығындар олардың әрбір кезеңі, фазасы, ауысымы, яғни бөлісі бойынша есептелінеді. Әрбір бөлістен кейін жартылай фабрикат шығарылады, ал түптеп келгенде дайын өнім алынады.

Бөлініс тізбесі пайдаланылатын жабдықтар, өндіріс процесстерінің арасындағы үзіліс-іркілістер; шығарлатын жартылай фабрикаттардың өнімнің сипаты мен басқа да өзіне тән жағдайлары ескеріле отырып, технологиялық процесстер туралы деректердің негізінде белгіленеді. Бұл орайда; бөлініс жөніндегі шығындарды жоспарлау мен есепке алуды, аяқталмаған өндірісті есепке алу мен бағалауды ұйымдастыру, өзі өндірген жартылай фабрикаттар мен дайын өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау мүмкіндігі ескеріледі.

Тікелей шығыстар (шикізат, негізгі материалдар, жартылай фабрикаттар, өндіріс жұмысшыларының жалақысы т.б.) әдетте, бөлістер бойынша, ал әрбір бөлістердің ішінде-шығарылатын өнім түрі бойынша есепке алынады. Бөлістік әдісті қолданған кезде нормативтік әдістің негізгі элементтері-нақты шығындардың ағымдағы нормадан жүйелі түрде ауытқуын, сондай-ақ нормалардың өзгеру есебін және олардың себебін табуды қолдану керек.

Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың бөлістік әдісінің екі нұсқасы пайдаланылады; жартылай фабрикаттық және жартылай фабрикатсыз.

Жартылай фабрикаттық нұсқа әрбір бөлістер бойынша есептік калькуляция жасайды және оған құжаттық шығындарды қоса есептейді. Жартылай фабрикатсыз нұсқада бірінші қайта жасауға жұмсалынған материалдық және еңбек шығындарына одан кейінгі қайта жасаулардан туындаған өңдеу шығындарын қосып, содан соң өнімнің өзіндік құны анықталады.

Бөлістік әдіс кезінде өндірістегі шығындарды есепке алу өндіріс есебінің карточкаларында немесе әрбір қайта жасауға ашылатын ведмостарында жүргізіледі.

Алғашқы шикізаттан өндірістің бір процессінде әртүрлі сорттағы немесе маркадағы өнім түрі алынады, сондықтан олардың өзіндік құнын анықтау үшін, түзету коэффициентін пайдаланылады.

Кейбір кемшіліктерді жою үшін нормативтік әдіс қолданылады, бұл кезде өнімнің бір өлшемінің және бүкіл шығарылымның өзіндік құны нормативтік өзіндік құнмен салыстырылады. Ал нормативтік өзіндік құнның жоспарлы өзіндік құнынан айырмашылығы: осы кезде жұмыс істеп тұрған технологиялық процесстің, сондай-ақ материалдық, еңбек және басқа да шығындардың прогресшіл нормаларының негізінде анықталады.

Нормативтік калькуляциялауға технологияны жетілдіру және өндірісті ұйымдастыру жөніндегі ұйымдық-техникалық жоспарлы шараларын жүзеге асыру дәрежесіне қарай нормалардың өзгерістері енгізіледі. Шығындарды есепке алу былайша құрылған: шығындардың нормасынан материалдық, еңбек және басқа шығындардың ауытқуларын ескеріп, оларға тікелей өндіріс процессінде ықпал етуге бар мүмкіндігін жұмылдырады.

Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісін негізінен жаппай өндіріспен шұғылданатын кәсіпорындар пайдаланылады.

Өндірістегі шығындарды есепке алу өнімнің өзіндік құнынын калькуляциялаудың нормативтік әдістері бойынша жұмыстардың технологиялық және нормативтік карталардан жасаудан басталады. Ол карталарда материалдың, жалақының жұмсалуы және өнімді дайындауға қажетті басқа да шығындар айқындалады.



  1. Маржиналды және толық шығындар есебін қолдану арқылы ұйымдардың пайдасы мен залалы есебі.


Маржиналдық табыс айнымалы шығындарды алып тастағанда, қалған табыс ретінде анықталады. Ол жалпы да, бірлікке де есептеледі.
Маржиналдық табыстың коэффициенті маржиналдық табыстың табысқа бөлгенге тең.
Маржиналдық табыс

Маржиналдық табыс коэффициенті =

Табыс
Мысал
Компанияның сатудан түскен табысы 300 000 ш.б. Айнымалы шығындар 120 000 ш.б. құрайды. Маржиналдық табыс коэффициентін табу керек.
Талап етіледі: Маржиналдық табыс коэффициентін анықтау.
Шешуі:
300 000 – 120 000

Маржиналдық табыс коэффициенті = = 60%

300 000

Шығынсыздық нүктесі табыс шығындарға тең болған кезде немесе айнымалы және тұрақты шығындарды алып тастағанда, табыс нөлге тең болған жағдайдағы компания қызметінің деңгейін білдіреді.
Шығынсыздық нүктесі ақшалай түрде де, бірлікте де болады.
Ақшалай түрдегі шығынсыздық нүктесі тұрақты шығындарды маржиналдық табыс коэффициентіне бөлумен анықталады.
Тұрақты шығындар

Ақшалай түрдегі шығынсыздық нүктесі =

Маржиналдық табыс коэффициенті
Мысал

Өткізу бағасы 0,50 ш.б.

Айнымалы шығындар өткізу бағасынан 40%

Тұрақты шығындар 12 000 ш.б.


Талап етіледі: Ақшалай түрдегі шығынсыздық нүктесін анықтау
Шешуі:

12 000 ш.б.

Ақшалай түрдегі шығынсыздық нүктесі = = 20 000 ш.б.

(100% - 40%)


Келесі формула мақсатты пайданы алу үшін қажетті ақшалай түрдегі табысты анықтауға мүмкіндік береді.

Тұрақты шығындар + Мақсатты пайда

Табыс =

Маржиналдық табыс коэффициенті


Мысал
Өткізу бағасы 0,50 ш.б.

Айнымалы шығындар өткізу бағасынан 40%

Тұрақты шығындар 12 000 ш.б.
Компания 6 000 ш.б. сомасында пайда алуды жоспарлап отыр.
Талап етіледі: Мақсатты пайдаға жету үшін ақшалай түрдегі табысты анықтау.
Шешуі:

12 000 ш.б. + 6 000 ш.б.

Ақшалай түрдегі шығынсыздық нүктесі = = 30 000 ш.б.

(100% - 40%)


Бірлік түріндегі шығынсыздық нүктесі тұрақты шығындарды бірлік маржиналдық табысқа бөлумен анықталады.
Тұрақты шығындар

Бірлік түріндегі шығынсыздық нүктесі =

Бір бірлікке маржиналдық табыс
Мысал
Өткізу бағасы 0,50 ш.б.

Айнымалы шығындар өткізу бағасынан 40%

Тұрақты шығындар 12 000 ш.б.
Талап етіледі: Бірлік түріндегі шығынсыздық нүктесін анықтау
Шешуі:

12 000 ш.б.

Бірлік түріндегі шығынсыздық нүктесі = = 40 000 ш.б.

0,50 ш.б. х (100% - 40%)


Келесі формула мақсатты пайданы алу үшін қажетті бірлік түріндегі табысты анықтауға мүмкіндік береді.
Тұрақты шығындар + Мақсатты пайда

Табыс =


Бір бірлікке маржиналдық табыс

Мысал
Өткізу бағасы 0,50 ш.б.

Айнымалы шығындар өткізу бағасынан 40%

Тұрақты шығындар 12 000 ш.б.

Компания 6 000 ш.б. сомасында пайда алуды жоспарлап отыр.



Талап етіледі: Мақсатты пайдаға жету үшін бірлік түріндегі табысты анықтау.
Шешуі:

12 000 ш.б. + 6 000 ш.б.

Бірлік түріндегі шығынсыздық нүктесі = = 60 000 ш.б.

0,50 ш.б. х (100% - 40%)


Қауіпсіздік маржасы (жиегі) табыстың шығынсыздық нүктесіне жететіндей, табыстан артуы ретінде анықталады. Ол компания шығынға ұшырамас бұрын, табыстың төмендеу сомасын көрсетеді. Қауіпсіздік маржасы (жиегі) ақшалай түрде және пайыздық қатынаста есептеледі.

Ақшалай түрдегі қауіпсіздік маржасы (жиегі) = Жалпы табыс - Шығынсыздық нүктесіне жететіндегі табыс

Ақшалай түрдегі қауіпсіздік маржасы (жиегі)

% түріндегі қауіпсіздік маржасы (жиегі) =

Жалпы табыс
Мысал
Төменде А компаниясы бойынша ақпарат келтірілген
ш.б.-де % түрінде

Табыс 200 000 100

Айнымалы шығындар 150 000 75

Маржиналдық табыс 50 000 25

Тұрақты шығындар 40 000

Пайда 10 000


Талап етіледі: Ақшалай түрдегі және пайыздық қатынастағы қауіпсіздік маржасын (жиегін) анықтау.
Шешуі:
1. Шығынсыздық нүктесі, ш.б.-де = 40 000 ш.б. / 0,25 = 160 000 ш.б.

2. Қауіпсіздік маржасы (жиегі), ш.б.-де = 200 000 ш.б. – 160 000 ш.б = 40 000 ш.б.


3. Қауіпсіздік маржасы (жиегі), % түрінде = 40 000 ш.б. / 200 000 = 20 %
Шығындардың толық үлестірілуі (абзорпшн-костинг) және айнымалы шығындар бойынша өзіндік құнды калькуляциялау.

2. Шығындар есебі әдісінің өзіндік құнға, пайдаға және өндірістік қорларды бағалауға әсері.

3. Маржиналды және толық шығындар есебін қолдану арқылы ұйымдардың пайдасы мен залалы есебі.
Бақылау сұрақтары:


  1. “Шығын-өнім көлемі-пайда” талдауының мәнін түсіну

  2. Шығынсыздық нүктесін анықтап және оған анықтама беру

  3. Маржа қауіпсіздігін және операциялық тұтқаны анықтау

  4. “Шығын-өнім көлемі-пайда” талдауына шектеулерді көрсету


Ұсынылған әдебиеттер тізімі:

  1. Апчерч А. Управленческий учет: принципы и практика. Пер. С англ.М.:Финансы и статистика, 2008 г.

  2. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов.Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2000 ж. 180 б.

  3. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  4. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  5. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.



11тақырып Зиянсыздықты талдау

Дәріс мақсаты: Зиянсыздықты талдау:оның мақсаты мен тәсілдерімен пайданың табыстар мен шығыстарға тәуелділігін талдау әдістерін талдаужәне анықтай білу
Сұрақтары:

  1. Зиянсыздықты талдау:оның мақсаты мен тәсілдері.

  2. Пайданың табыстар мен шығыстарға тәуелділігін талдау әдістері




  1. Зиянсыздықты талдау:оның мақсаты мен тәсілдері.

Коммерциялық кәсіпорындар үшін табысты жоспарлау барысында шығындардың өтелу шегін анықтау маңызды. Шығындардың өтелу шегінен бастап кәсіпорын өнім өндіруден табыс ала бастайды. Бұл үшін залалсыздық нүктесін анықтап алу қажет. Залалсыздық нүктесін табу кәсіпорындарға өнім шығарудан зиян шекпейтін шегін көрсетеді. Жоспарлаулың бұл әдісі шығындарды шартты тұрақты және шартты айнымалы деп бөлу принциптеріне, сондай-ақ маржиналды табысты есептеуге сүйенеді. Өнімді өткізуден алынған сомадан шартты айнымалы шығындар алынып, маржиналды табыс анықталады. Содан кейін маржиналды табыстан шартты тұрақты шығындар алынып, қаржылық нәтиже анықталады. Залалсыздық нүктесі – бұл кәсіпорын ешқандай зиян және ешқандай табыс көрмейтін өндіріс көлемі болып табылады. Залалсыздық нүктесі түсінікті түрде 2.1-суретте бейнеленген.



Залалсыздық нүктесін анықтағаннан кейін табысты жоспарлау өндірістік левередж әсерінің негізінде құрылады. Өндірістік левередж әсері ешқандай зиян шекпейтіндей дәрежеде өндіріс көлемін азайта алатын қаржылық тұрақтылықты білдіреді. Өндірістік левередж тиімділігінің мағынасы келесідей: өнімді өткізуден түскен соманың кез-келген өзгерісі табыс көлемінің қатты өзгеруіне алып келеді. Бұл заңдылықтың күші шартты тұрақты шығындар мен шартты айнымалы шығындардың өндіріс және сатылым көлемінің өзгеруі салдарынан қаржылық нәтижеге түрлі әсер ететіндігімен байланысты. Өнімнің өзіндік құнында шартты тұрақты шығындар неғұрлым басым болса, өндірістік левередждің әсері де соғұрлым күшті болады. Керісінше, сатылым көлемі артқан сайын шартты тұрақты шығындардың өзіндік құндағы үлесі төмендей береді, сәйкесінше, өндірістік левередждің әсері де төмендей бермек.

= (2.9)
Мысал. Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен сома 500 мың теңге, шартты айнымалы шығындар – 250 мың теңге, шартты тұрақты шығындар – 100 мың теңге. Заласыздық нүктесі мен өндірістік левередж әсерін анықтау қажет. Есептеуге қажетті бастапқы мәліметтерді кестеге енгіземіз (2.6-кесте).

2.6-кесте

Жоспарлауға қажетті бастапқы мәліметтер

мың теңге




Көрсеткіштер


Сомасы

Үлесі, %

1

Өткізуден алған табыс

500

100

2

Айнымалы шығындар

250

50

3

Маржиналдық табыс (1 – 2)

250

50

4

Тұрақты шығындар

100




5

Қаржылық нәтиже (3 – 4)

150



Маржиналды табыстың өнімді өткізуден түскен сомасына пайызын анықтаймыз:


250 : 500 · 100% = 50%.

Залалсыздық нүктесі бұл жағдайда тұрақты шығындардың өткізілім көлеміндегі маржиналды табыс үлесіне қатынасы ретінде анықталады:

100 : 50% · 100% = 200 мың теңге.

Өндірістік левередж әсері маржиналды табыстың табысқа қатынасы ретінде есептеледі. Біздің мысалымызда өндірістік левередждің әсер ету күші мынаған тең болады:

250 : 150 = 1,67.

Басқаша айтсақ, өткізілім көлемінің кез-келген өзгерісі табыстың 1:1,67 қатынасындағы өзгерісіне алып келеді. Айталық, кәсіпорын өнімді өткізуден түсетін соманы 10%-ға арттыруға мүмкіндік алды. Онда табыс 16,7%-ға өседі:




Өнімді өткізуден алған сома

500 · 1,1 = 550 мың теңге

Айнымалы шығындар

250 · 1,1 = 275 мың теңге

Маржиналдық табыс

550 – 275 = 275 мың теңге

Өнімді сатудан алған табыс

275 – 100 = 175 мың теңге

Табыс 25 мың теңгеге, немесе 16,7%-ға өсті.

Өткізілетін өнімнің көлемі кеміген жағдайда өндірістік левередждің әсер ету күші арта түседі, сәйкесінше, табыс мөлшері де айтарлықтай азаяды. Біздің мысалымызда өнімді өткізу көлемін 5%-ға төмендеуі табыстың 8,35%-ға (5·1,67) азаюына алып келеді.

Қазіргі таңда өндірістік левередждің әсер ету әдісі табысты жоспарлауда кеңінен қолданылады. Тұрақты дамып келе жатқан экономика жағдайларында бұл әдіс кәсіпорын табысын ұзақ мерзімге (3 жылдан 5 жылға дейін) жоспарлауға мүмкіндік береді.




  1. Пайданың табыстар мен шығыстарға тәуелділігін талдау әдістері

Кәсіпорын пайдасының қалыптасуы және оның орналастырылуы (үлестірілуі, пайдаланылуы) оның кәсіпкерлік қызметінің ерекшеліктерімен және стратегиялық мақсаттарымен анықталады. Пайда кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесі ретінде қаржылық-шаруашылық қызметтің әр түрлері (негізгі, қаржылық, инвестициялық қызметтер) бойынша ақша қаражаттарының кірістері мен өнімді өндіруге және өткізуге байланысты барлық шығындардың айырмасы түрінде анықталады. Осылайша пайда көптеген компоненттердің өзара байланысы нәтижесінде қалыптасады.

Жалпы пайданың құрамында кәсіпорынның барлық қызмет түрлерінен алынған пайдатары кіреді. Бірінші кезекте жалпы пайда өнімді өткізуден, яғни негізгі қызметтен алынған пайдаты қамтиды. Бұл пайда жалпы өнімді өткізуден түскен сомадан қосылған құн салығы мен акциздерді және өнімді өндіруге, өткізуге кеткен шығындарды шегеріп тастау арқылы анықталады.

Екіншіден, жалпы пайданың құрамына тауарлық емес өнімдерді сатудан алынған пайда, яғни кәсіпорынның балансында есептелетін қосалқы өндірістердің (ауыл шаруашылық өндірісінің, көлік шаруашылығының және басқа да шаруашылықтардың) пайдатары кіреді.

Үшіншіден, жалпы пайданың құрамына негізгі қорларды және өзге де мүліктерді сатудан түскен пайда кіреді.

Сондай-ақ, жалпы пайда өткізілімнен тыс алынған пайдатар мен шығындарды, яғни тауарды немесе қандай-да бір активті сатудан тыс операциялардың нәтижесін қамтиды.

Кәсіпорынның қарамағында қалатын жалпы пайдасы әрі қарай үлестіру объектісі ретінде қарастырылады. Оны үлестіруді пайданың бір бөлігін мемлекеттік бюджетке және басқа да міндеттемелерді өтеуге, ал қалған бөлігін кәсіпорынның стратегиялық мақсаттарына сәйкес мүдделеріне бағыттау деп түсінуге болады. Пайдаты үлестіру заңдылығы – салықтар мен басқа да міндетті төлем шарттары түрінде түрлі деңгейдегі бюджетке түсетін бөлігі. Содан кейін қалатын пайдаты үлестірудің бағытын анықтау кәсіпорынның құзіретіне жатады.

Пайдаты үлестірудің негізгі принциптері келесілер:


  • кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық, қаржылық және инвестициялық қызметтерден алынған пайдасы шаруашылық субъектісі ретінде мемлекет пен кәсіпорын арасында бөлінеді;

  • мемлекет қазынасына түсетін пайданың бөлігі салықтар және алымдар ретінде мемлекеттік бюджетке түседі. Салықтардың құрамы, мөлшерлемелері және сәйкес деңгейдегі бюджеттердің есебіне түсу тәртібі заңды түрде белгіленеді;

  • салықтардан кейін шаруашылық субъектінің қарамағында қалатын пайда мөлшері өндіріс көлемінің арттыруға және өндірістік-шаруашылық, қаржылық, инвестициялық қызметінің жақсаруына, сонымен қатар, кәсіпорынның қаржы қызметінің жақсаруына мүдделілігін арттыруға жетерліктей болуы керек;

  • шаруашылық субъектінің қарамағында қалатын пайда әуелі кәсіпорынның әрі қарай дамуын қамтамасыз ететін қорларға, ал қалған бөлігі тек тұтыну қорларына кетеді.

Кәсіпорын қарамағында қалатын пайда (таза пайда) екі бөлікке бөлінеді. Бірінші бөлігі тұтыну қорларына, екінші бөлігі жинақтау қорларына бағытталады.

Тұтыну қорларына бағытында қолданылатын пайда кәсіпорынның мүлкін арттыру мақсатында өндірістік активтерді, жаңа технологияларды енгізуге, сондай-ақ, қосымша еңбек ресурстарын тартуға жұмсалады. Кәсіпорынның капиталын ұлғайтуға орналастырылған пайда өндірілген өнімнің көлемін арттыруға, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге, түптеп келгенде шаруашылық субъектінің келешектегі әлуетті (потенциалды) пайдалылығығын арттырудың алғы шарты болып табылады.

Сондай-ақ, пайда тек өндіріс процессіне орналастырылып қана қоймай, сонымен қатар, жұмысшылар мен қызметкерлердің әлеуметтік мұқтаждықтарын қамтамасыз етуге, олардың біліктілігі мен жауапкершілігін арттыруға, оларға қосымша сыйақылар төлеуге, басқа да әлеуметтік сала объектілерін қаржыландыруға жұмсалады. Бұл, өз кезегінде, қызметкерлер тарапынан еңбекке деген ынтасын арттыруға септігін тигізеді.

Жинақталу қорларына бағытталатын пайда алуан түрлі қосымша қорларды қалыптастыруға жұмсалады: әлеуметтік сақтандыру қоры, резервтік қорлар, экологиялық қор және тағы да басқа қорлар. Бұл кәсіпорындардың келешекте болуы ықтимал күтпеген шығындар мен зияндардың орнын толтыруға, қоғам өміріне өндіріс барысынан келетін зияндарды өтеуге, сондай-ақ, қолайлы жағдайлары туындаған кездерде резервтік қорлардағы қаражаттар есебінен қосымша күтпеген пайдатарды алу мүмкіндіктерін жүзеге асыруына көмегін тигізеді.


Бақылау сұрақтары:

  1. Зиянсыздықты талдау:оның мақсаты мен тәсілдері.

  2. Пайданың табыстар мен шығыстарға тәуелділігін талдау әдістері


Ұсынылған әдебиеттер тізімі:

  1. Апчерч А. Управленческий учет: принципы и практика. Пер. С англ.М.:Финансы и статистика, 2008 г.

  2. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов.Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2000 ж. 180 б.

  3. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  4. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  5. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.

12 ТАҚЫРЫП Кешенді өндіріс шығындарының есебі және тарату әдістері. Жанама өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау.

Дәріс мақсаты: Кешенді өндіріс шығындарының есебін және оның тарату әдістерін, сонымен катар жанама шығындарды айқындау
Сұрақтары:


  1. Бірлесіп өндірілетін және жанама өнімдер түсінігі.

  2. Технологиялық үрдістегі бөліну нүктесі мен бөлек шығындар.

  3. Бірлесіп өндірілетін өнімдер арасында кешенді шығындарды тарату әдістері

  4. Жанама өнім есебі.




  1. Бірлесіп өндірілетін және жанама өнімдер түсінігі.

Жанама шығындарды бөлу базаларды таңдау негізінде жүргізіледі, яғни барлық өнімге жалпы болып табылатын ұйымдастырылған компания немесе қызмет, бір сөзбен айтқанда компания өзінің клиенттеріне көрсеткен қызметтері.


Бөлу базасының сапасына байланысты таңдау критерилері өндірістік бөлімшелерде келесі жанама шығындар көрініс табады.


  • Өндірістік қызметкерлерді қосымша дайындауға кеткен шығындар;

  • Құрылғыларды қосымша дайындау шығындары мен уақыт шығыны;

  • Еңбек шығындары;

  • Өндірілген өнім бірлігі


Өндірістік жанама шығындарды бөлу ставкасы = Өндірістік жанама шығындар / база мәндері


  1. Жалпы заводтық және жекелеген цехтар бойынша жанама шығындарды бөлу ставкалары

Жалпы заводтық жалғыз ставка өндірістік жанама шығындардыбөлуде кәсіпорын толығымен қолдана алады. Мысалы белгілі бір мерзім ішінде жанама шығындар көлемі 100000 у.е. және 50 000 сағат негізгі еңбек қызмет істелген болса, онда жанама шығындарды бөлу 100000 у.е. / 50 000 еңбек-сағат. = 2 у.е./еңбек сағат болады. Жанама шығын бұл жерде осы ставка арқылы барлық өнімге беріледі. Мысалы өнімді өндіруде 18 сағат қолданылды, онда өнім жанама шығындарды қоса есептегенде 36 у.е. болады.


Егер өндіріс бірнеше бөлімшелерді қамтыған болса, онда жекелеген жанама өндірістік шығындарды анықтау ставкасы қолданылады.





А бөлімі

Б бөлімі

В бөлімі

Барлығы

Жанама шығындар у.е.

10000

60000

30000

100000

Еңбек-сағат

25000

15000

10000

50000

Еңбек-сағат бойынша жанама өндірістік шығын ставкасы

0,4

4

3

2


  1. Жанама шығындарды анықтауда жоспраланған ставакаларды қолдану.

Жанама шығындарды бөлудің ставкаларын тікелей жолмен есептеуде келесідей мәселелер орын алады:




  • Тапсырыстардың өзіндік құны есептеу есептік мерзімнен бұрын анықталуы керек, яғни жанама шығындар және оның өндірістегі көлемін алдын ала анықтау мүмкін емес.

  • Жама шығындар және өндірістік шығындар ай және мерзім бойынша өзгерісте болып отырады. Яғни кейбір кездерде оның ставкасының мөлшері жоғары болып кетуі мүмкін.

Өндірістік жанама шығындарды бөлуді есептеуде келесі қадамдар атқарылуы керек.




  • Жанама шығындардың жоспарлан көлемін анықтау;

  • Жанама шыығндарды бөлудегі базаларды таңдаау;

  • Жанама шығындарды жоспарлағанда мерзімдердің ерекшеліктерін ескеру;

  • Жанама шыығндардың жоспарланған ставкасының нәтижелерін өнім түрі бойынша нақты ставкамен салыстырып талдау.

Тәжірибе бойынша жоспарланаған ставкалар нақты ставкалармен көбінесе сәйкес келе бермейді. Бұл не нақты ставкалардан асып кетуі немесе кем болуымен көрініс табады.


Жанама шығындардың толық бөлінбей қалуынан сақтану үшін келесі екі әдісті қолдануға болады:


  1. «Сатылған өнімнің өзіндік құны» корректировкалау есебі;

  2. үш есеп корректировкалары бойынша «Аяқталмаған өндіріс», «Дайын өнім» және «Сатылған өнімнің өзіндік құны».




  1. Технологиялық үрдістегі бөліну нүктесі мен бөлек шығындар.


Бөлек шығындар – бөліну нүктесінен кейінгі өнімдермен байланысты шығындар.

Қосымша өнімдер – бұл нарықтық бағасы мәнсіз, бөліну нүктесіне дейін негізгі өнімнен бөлінбейтін өнім.

Сурет. Кешенді өндірістегі шығын қозғалысы.

Кешенді шығындар_____________________ _бөлек шығындар

Негізгі материал, негізгі еңбек, өндірілетін Өнім А

үстеме шығындар

Өнім Б


Бөлек шығындар

Бөліну нүктесі


Кешенді өндіріс шығындарын бөлудегі негізгі себеп артық қордың бағасы және өндірілетін және өндірілген өнімнің өз бағасын анықтау болып табылады.

  1. Жалпы кірістің пайызын есептеу.

Сатылым бағасы 80 000 у.е.

Кешенді өндіріс шығыны және бөлек шығындар 70 000 у.е.

Жалпы кіріс 10 000 у.е.

Жалпы кіріс пайызы 12,5%



  1. Кешенді өндірістің шығынын бөлу және өндірілген өнімнің өз бағасын анықтау




Өнім А

Өнім Б

Барлығы

Сатылым бағасы

40 000

40 000

80 000

Минус жалпы кіріс (12,5%)

5 000

5 000

10 000

өндіріл.өнім. өз бағасы

35 000

35 000

70 000

Минус бөлек шығындар

16 000

24 000

40 000

Кешенді өндіріс шығыны

19 000

11000

30 000




  1. Бірлесіп өндірілетін өнімдер арасында кешенді шығындарды тарату әдістері

2. Кешенді шығындарды бөлу әдістері.

Негізінен кешенді шығындарды бөлуде келесі әдістер қолданылады.


  1. Сатылым бағасы әдісі

Бұл әдіс кешенді шығынды бөлу нүктесінде өнімді нарықтағы бағасының негізінде үлестіреді.

Мысалы:


Кешенді шығындар 1000 у.е.






Бірлік саны

Бөліну нүктесіндегі бірліктің нарықтық бағасы у.е.

Сатылымның жалпы бағасы у.е.

Өнім А

100

20

2000

Өнім Б

400

15

6000

Барлығы







8000

Өнім А бөлінген 1000 у.е. (2000 у.е./8000 у.е.)=250 у.е.

Өнім Б бөлінген 1000 у.е. (6000 у.е./8000 у.е.)=750 у.е.

Кешенді шығынның жалпы бөлінісі 1000 у.е.




  1. Таза көрсеткіштер әдісі

Бұл әдісті бөліну нүктесінде комплексті шығынды үлестіру барысында өнім бірлігі, салмағы, көоемі сияқты өнімнің натуралды көрсеткіштері қолданылады.

Мысалы:


Кешенді шығын 1000 у.е.

Бірлік саны

Өнім А 100

Өнім Б 400



500
Өнім А бөлінген 1000 у.е. (100 у.е./500 у.е.)=200 у.е.

Өнім Б бөлінген 1000 у.е. (400 у.е./500у.е.)=800 у.е.

Кешенді шығынның жалпы бөлінісі 1000 у.е.
3) Таза өнім бағасы әдісі

Кешенді шығындар өнімнің таза бағасының негізінде бөлінеді. Өнімнің таза бағасын анықтауда бөліну нүктесінен кейінгі өндірілген өнімнің есепке алынған бағасы қосымша шығындар қажет.

Кешенді шығындар 30 000 у.е.

Бөлек шығындар

Өнім А 16 000

Өнім Б 24 000






Бірлік

саны


Дайын өнімнің

бағасы у.е.



Сатылымның

жалпы


бағасы у.е.

Бөлек шығындар


Өнімнің таза бағасы у.е.


Өнім А

1600

25

40000

16000

24000

Өнім Б

800

50

40000

24000

16000

Барлығы













40000

Өнім А бөлінген 30000 у.е. (24000 у.е./40000 у.е.)=24000 у.е.

Өнім Б бөлінген 30000 у.е. (16000 у.е./40000 у.е.)=16000 у.е.

Кешенді шығынның жалпы бөлінісі 40000 у.е.


  1. Жалпы өнімнің тұрақты үлесі әдісі.

Бұл әдісте өндірістің тұрақты кешенді шығыны жалпы кірістің барлық пайызы әрбір өнімге бірдей етіп бөлінеді.

Бұл әдіске мыналар жатады;



  1. Жалпы кірістің пайызын есептеу

  2. Кешенді өнімнің шығындарын бөлу және өнідірлген өзіндік бағасын анықтау.

Мысалы:

Кешенді шығын 30 000

Бөлек шығын

Өнім А – 16 000

Өнім Б - 24 000

40000






Бірлік саны

Бөліну нүктесіндегі бірліктің нарықтық бағасы у.е.

Сатылымның жалпы бағасы у.е.

Өнім А

1600

25

40000

Өнім Б

800

50

40000

Барлығы







80000



  1. Жанама өнім есебі.


Жанама өнімдер – бұл өндірісте қолданылған жанама шығындарға байланысты материалдар қатары болып табылады. Мысалы, жапсырғыш заттар, винттар және щаруашылықты жүргізуге қажетті басқа да жанама материалдар. Жанама материалдар өндірістік үстеме шығындарды қалыптастырады.
Материалдарды сатып алу

Сатып алу процесі қажетті материалдарға сатып алу туралы тапсырыс берген уақытынан басталады. Тапсырыс құрамы қажетті материалдардың сипаттамасы мен мөлшерінен тұрады. Осылайша дайындалған тапсырыстың көшірмесі сатып алу бөліміне жіберіледі. Сатып алу бөлімінің сенімді тұлғалары тапсырыс бойынша материалдарды жеткізушілерді тағайындайды, әрине олардың сатып алынатын материалдар туралы толық хабары болуы керек.


Материалдардың сатып алынып әкелуі кезінде материалдарды қабылдап алушы олардың санын, сапасын және тапсырыс бойынша жеткізілген тауарлардың номерлерінің сәйкестігін тексереді. Материалдардың толық ақпараттары материалдарды қабылдап алу документтеріне тіркеліп, сақталады. Одан ары қарай материалдар қоймаға жеткізіледі және онда өндіәріске жіберілген уақытқа дейін сақталады.
Материалдарды сақтау

Қоймаңын жауапты қызметкерлері материалдар бойынша келесі жауапкеріліктерді атқарады:



  • Қолданысқа олардың жарамдылығы;

  • Олардың сапаларының сақталуы, өрт пен ұрлықтан сақталуы;

  • Сақтауды экономды үйлестіру.

Көптеген жағдайларда қойма қызметкерлері қоймалық есеп карточкаларын қолдану арқылы материалдардың түсімін, шығарылымын және қалдықтағы көлемін есептеп отырады.


Материалдарды өндіріске жіберу

Материалдарды өндіріс цехтарына жіберу арнайы бақылаушы құрал материалдарды өндіріске жібері тапсырысымен іске асып отырады. Тапсырыс келесі қызметтерді жүзеге асырады:



  • Қойма қызметкерлеріне материалдарды жіберуге рұқсат береді;

  • Қойманың есеп карточкасы және негізгі кітапқа барлық материалдар бойынша олардың тізімі еніп отырады.

Бухгалтериялық бөлімде жүргізілетін соңғы операциялар тізімі келесідей:

  • Қалдық есеп кітабының пайдаланылған құндылықтардың жазбаларын енгізу;

  • Жіберілген материалдардың көлемін фиксациялау, яғни тапсырыстар мен өндіріс есептер бойынша.




  1. Өндірістік материалдардың құнын анықтау

1) Орташа анықталған құн

Мерзім аралығындағы барлық қалдықтардың құны орташа мән бойынша есептелінеді.



Мысалы:

Материалдарды сатып алу күні Бірлік саны Бір бірлікке Жалпы шығындар

кеткен шығын у.е.

у.е.

2 наурыз 2000 4,00 8000



15 наурыз 6000 4,40 26400

30 наурыз 2000 4,75 9500

Қолдағы барлық қалдықтар 10000 43900

Бірліктің орташа есептелген құны

43900/10000 = 4,39

Мерзім соңы бойынша қалдық, бірлік 6000 бірлік

Мерзім соңы бойынша қалдық, у.е. 6000*4,39 = 26340 у.е.
Материалдардың өзіндік құны 43900 у.е.
Минус: соңғы қалдық 26340 у.е.
Өндірістегі материалдардың өзіндік құны 17560 у.е.
Бақылау сұрақтары:


  1. Бірлесіп өндірілетін және жанама өнімдер түсінігі.

  2. Технологиялық үрдістегі бөліну нүктесі мен бөлек шығындар.

  3. Бірлесіп өндірілетін өнімдер арасында кешенді шығындарды тарату әдістері

  4. Жанама өнім есебі.

Ұсынылған әдебиеттер тізімі:

  1. Апчерч А. Управленческий учет: принципы и практика. Пер. С англ.М.:Финансы и статистика, 2008 г.

  2. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов.Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2000 ж. 180 б.

  3. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  4. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  5. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.



13 ТАҚЫРЫП Бюджеттеу, бюджет түрлері және бюджеттік бақылау

Дәріс мақсаты: жоспарлаудың мақсаты мен міндетін, бюджет құру этаптарын, бюджеттік бақылау проблемаларымен таныстыру


Сұрақтары:

  1. Бюджеттеудің мақсаты мен міндеттері.

  2. Ұйым бюджетінің функциялары.

  3. Бюджеттеу үрдісінің сатылары.

  4. Бюджет түрлері: негізгі бюджетті құрудағы негіз ретіндегі сату бюджеті.


1. Бюджеттеудің мақсаты мен міндеттері.

Бюджеттендіру - бүді кәсіпорын бөлімшелерінің қызметін келісіп басқарудын жеке-жеке тарамдарға бөлінген жүйесі. Бюджеттендірудің шешуші сәтіне үйлестіру, адрестік және шығынды бағалау жатады. Бюджеттендіру бюджет жүйесіне негізделеді.

Бюджет - кәсіпорынныц қаржылық, инвестициялық, шаруашылық (операциялық) қызметтерінен түскен қаражат пен шығынды көрсететін операциялық қаржы жоспары.

Ол басшылардың сандық жобаларын сәйкестендіріп, нақтылайтын кәсіпорын қызметінің және дамуының жоспарын сандық тұрғыдан білдіреді; кәсіпорын қандай нұсқалар арқылы пайда түсіре алады деген сауалға жауап береді.

Бюджетті қолдану мына артықшылықтарды қалайды:



  1. Стратегиялық тұрғыдан да, тактикалық тұрғыдан да жоспарлау өндіріс ахуалын бақылауға көмектеседі.

  2. Бюджет басқарушылық бақылаудың құрамдық бөлігі болып табылады, тұтас ұйымның және оның бөлімшелерінің қызмет нәтижелерін бағалаудын объективті негізін қалайды.

  3. Бюджет кәсіпорынның әр түрлі бөлімшелерінің қызметтерін үйлестіру құралына қызмет етеді.

  4. Бюджет - жауапты орталықтардың жоспарды қалай орындағанын бағалайтын бағаның негізі: менеджерлердің жұмысы бюджетті орындау туралы есеп беру бойынша бағаланады; бюджет деректерімен нақты нәтижелерді салыстыру менеджерлердің қызметін қай салаға бұру керек екенін көрсетеді.

5. Бюджеттің көмегімен ауытқудың талдауы жасалады.

2. Ұйым бюджетінің функциялары.

Өндірістік қызметті басқару жүйесі кәсіпорынның өндірістік міндеттер мен мақсаттарды жүзеге асыруын қамтамасыз ететін құрылымдық элементтер мен өзара байланысты функциялардың жиынтығын білдіреді.

Өндірістік қызметті басқару ең алдымен жиынтық функциялар арқылы жүзеге асырылады. Ол көп қырлы әрі әр түрлі объектілерді, қызмет түрлерін, міндеттерді және т.б. қамтуы мүмкін. Бұл қатынаста басқару функциясын мына белгілер бойынша жіктеуге болады:

  • ұйымның алдына қойған мақсатына қол жеткізуді қамтамасыз ететін операцияларды жоспарлау;

  • әр түрлі қызмет түрлерін және бөлімшелерді үйлестіру.

  • Тұтас ұйым бойынша топтардың және жеке қызметкерлердің мүдделерін бір арнаға салу;

  • өз жауапты орталықтардың мақсаттарына жеткізу үшін барлық деңгейлердегі басшыларды ынталандыру;

  • ағымдағы қызметті бакылау және жоспарлы тәртіпті қамтамасыз ету;

  • жауапты орталықтар мен оның басшыларының жоспарды қалай орындағанына баға берудің негізі;

  • менеджерлерді оқыту құралы;

  • ақпарат және басқару.




  1. Бюджеттеу үрдісінің сатылары.


Жоспарлау. Маңызы зор жоспарлы шешім әдетте бағдарламаны әзірлеу барысында жасалады, ал бюджетті әзірлеу процесі мәні бойынша осы жоспарларды нақтылаушы болып табылады.

Жылдық бюджетті жасау процесі алдағы кезең жоспарларын нақтылай түседі, өйткені басшылар алдағы кезең жоспарлары нақтылыққа айналуы үшін ретімен толық (подробные планы) жоспарлар жасауы керек. Бюджетті жасау келесі кезендердегі қызметгердің ықтимал өзгерістерін назарға алып, алдағы кезеңнің операцияларын жоспарлауды білдіреді және келешекте кездесуі мүмкін өзгерістердің шарттарын жұмсарту үшін бүгінгі күннен кешіктіруге болмайтын шараларды анықтайды.

Күнтізбелік-жоспарлы нормативтердін, негізінде әзірленетін бұйымдар мен бөлшектер шығарудың бағдарламасы озық техника мен технологияларды, кәсіпорынның өндірістік қуатын, еңбек өнімділігін арттыратын материалдық және моральдық ынталандыруды толық пайдалануды қарастырады.

Үйлестіру. Әрбір жауапты орталықтың қызметі басқа жауапты орталықтардың жұмысына байланысты болып, бір-біріне әсерін тигізіп отырады. Сондықтан да жеке қызмет түрлерінің бюджетін әзірлеу процесінде ұйымның ортақ мақсатына ұмтылатын бөлімшелердің ұйымшылдықпен, яғни келісімге келіп жұмыс істеулерін үйлестіреді. Өндіріс жоспары маркетинг бөлімінің жоспарымен үйлестірілуі аса маңызды, яғни жоспарланған сату көлеміне сай өнім өндіру аса қажет.

Барлық орындаушылар бұл жоспарлардың мазмұнын түсінбесе, басшылықтың жоспары іске аспайды. Жоспар нақты тармақтарды қамтиды: қанша тауар мен қызметті өндіру қажет; кандай әдісті, қандай адамдарды және кандай жабдықты пайдалану керек; канша материал мен шикізатты сатып алу керек; қандай сату бағасын белгілеу керек; болашақта қандай саясатты ұстану керек және қандай шектеулерді қолдану керек және т.б. Мұндай ақпаратгың үлгісіне жарнамаға, техникалық қызметке, әкімшілік шығындарына жұмсалуы мүмкін ең көп шамадағы сомасы еңбекақы мөлшерлемесі және жұмыс уакытының саны; өнім шығарудьщ қажетті деңгейі жатады.

Сметаның көмегімен кәсіпорынның әр түрлі бөлімшелерінің қызметі бір арнаға түсуі мүмкін. Сметаны жасау басшыларды өз бөлімшелерінІң басқа бөлімшелермен қарым-қатынасын зерделеуге, дау-жанжалды қарастырып, оны шешуге мәжбүрлейді.

Ынталандыру. Бюджетті жасау процесі тұтас ұйымның да, жауапты орталықтардың да мақсаттарын жүзеге асыруға басшыларды ынталандырудың аса қуатты құралы болуы мүмкін. Әрбір басшы өзінің жауапты орталығының қызметінен қандай нәтиже күтетінін анық білуі керек.

Егер менеджер өз бөлімшесінің бюджетін әзірлеуге белсенді қатысса, бюджеттің ынталандырушы рөлі зор болады. Басқарудың барлық деңгейі бөлімшелер немесе функциялар бойынша бюджетті, сондай-ақ алдағы кезеңнің негізгі, жалпы бюджетін әзірлеуге тікелей қатысатын тәжірибе орындаушылардың қатысумен жоспарлау деп аталады.

Бақылау. Бюджет - оны (бюджетті) қалыптастыру, яғни жасау сәтінде қалаулы нәтижелер туралы есеп беруді білдіреді. Мұқият әзірленген бюджет - ең жақсы стандарт. Онымен нақты қол жеткен нәтижелерді салыстырады, өйткені ол өзіне әзірлену кезінде болжам жасалған барлық өзгермелілердің тиімділігіне баға беруді де қосады.

Нақты деректерді бюджетпен салыстыру қай салаға назар аударып, әрекет ету керектігін көрсетеді. Бюджет деректері мен нақты нәтижелердің арасындағы ауытқуды талдау мыналарға мүмкіндік тудырады:

  • бірінші кезекте назар аударуды талап ететін проблемалық саланы сәйкестендіру;

  • бюджетті әзірлеу процесінде қарастырылмаған жаңа мүмкіндіктерді анықтау;

  • бастапкы бюджеттің біршама деңгейде нақты еместігін көрсету.

Бағалау. Ай сайын анықталатын бюджеттегі ауытқулар жыл бойы бақылауға алынады. Бір жылдың нақты деректерімен бюджетті салыстыру әрбір жауапты орталықтар мен оның басшыларының қызметін жыл аяғында бағалаудың басты факторы болып табылады. Бірқатар ұйымдарда менеджерлердің сыйақысы оның жауапты орталығы бойынша жағымды ауытқуының белгілі бір проценті ретінде есептеледі (мысалы, үнемделген материалдардың, еңбекақы қорының сомасынан болады).

Басшылардың жұмысы әдетте олардың сметаны орындаудағы жетістіктерімен бағаланады. Бірқатар кәсіпорындар өз қызметкерлеріне негізгі сметада белгіленген мақсатка жетудегі қабілеттеріне қарай сыйақы тағайындалады.

Оқыту. Бюджет менеджерлерді оқытуға да қызмет етеді. Бюджетті жасау әркімнің өз бөлімшелерінің қызметін толық зерделеп, басқа жауапты орталықтармен қалай қарым-қатынас жасайтынын білуге мүмкіндік тудырады. Бұл, әсіресе, жауапты орталықтардың басшылығына тағайындалған тұлғаларға маңызды. Өз саласының жылдық бюджетін әзірлеуде тәжірибесі бар әрбір адам бұл процестің үйретуші жағын бағалай білуі керек.

Жауапкершілік орталықтарындағы менеджерлердің жұмысы және кәсіпорындағы жауапты орталықтардың бір-бірімен қарым-қатынасы мыналардың негізінде зерделенеді:

- ақпарат - кәсіпорынның жоғары басшылығы сметаның көмегімен өзінен төменгі сатыдағы басшыларға өзінің ниетін хабардар етеді әрі барлық қызметкерлер үлкен басшының ниетін түсініп, оны жүзеге асыру үшін өз қызметтерін үйлестіреді;



- басқару - смета басшыларға қызметті басқаруға және өздері жауапты бөлімшелерге бақылау жүргізуге көмектеседі. Әр түрлі категориялардағы шығын сметаларының көрсеткіштерімен нақты нәтижелерді салыстыра отырып, басшылар бастапқы жоспарға қандай шығындардың сәйкес келмейтінін белгілейді әрі оған назар аударады. Бюджеттік бақылау үш сатыдан тұрады:

  • жоспарлауға әзірлеу;

  • жоспарлау;

  • бақылау.

Жоспарлауға әзірлеу - жеке келіссөздер мен талқылауларды талап ететін процестің аса маңызды бөлігі. Фирманың мақсаттары мен саясаты бастан-аяқ баян етілуі керек, өйткені әр түрлі ұйымдардың мақсаттары әр қилы болады.

  • төмендеу индексі және белгілі бір тауар бағасының өсу индексі;

  • сату көлемінің өсуі және проценттегі шығын;

  • өнімдердің ассортименттері;

  • кредит бойынша процент мөлшерлемесі;

  • валютаның айырбас бағамы.

Міне, осы сатыда шектеуші фактор - "осал жер" анықталады. Белгілі бір түсім көлеміне қол жеткізу өндіріс қуатын немесе ұтымда жоқ білікті жұмысшы күшін талап етеді.

Жоспарлау процесі шектеуші факторларды ("осал жер") іріктеуден басталады. Көптеген кәсіпорындар үшін бұл бәсеке аумағы мен клиент санын қоса ескеріп нақты қол жеткізуге болатын сату көлемі болуы мүмкін. Бәлкім, бұл болжам жасауға келе бермейтін қиын сала шығар, десе де ол дұрыс есептеуде әлдеқайда маңызды орын алады. Ал қалған жоспарлар негізінен өткізу жоспарына, әсіресе, тікелей шығын және ақша ағынына байланысты болады.



Бақылау - не жоспарланды және нақты не болды, осылардың арасында айырмашылық болғанда қолға алынатын әрекет. Бақылауды жүзеге асырмас бұрын ең алдымен қолда жоспар болуы керек. Бақылау нақты іс пен жоспардың арасындағы айырмашылық алдын ала анықталған белгілі бір саладағы ауытқудың аясынан шығып кеткенде жүргізіледі. Бюджетік бақылау нақты шаманы жоспарлы шамамен салыстырады.


  1. Бюджет түрлері: негізгі бюджетті құрудағы негіз ретіндегі сату бюджеті.

Бюджет - бұл нақты жүзеге асыру максатындағы жоспардың сандық көрінісі. Ол тұтас ұйым үшін де, оның бөлімшелері үшін де жасалуы мүмкін.

Бюджет шын мәнінде пайдалы құжат болуы үшін бірнеше әзірлік жұмыстары жүргізілуі керек. Анықтап айтқанда:

  • ұйым алдына қандай мақсат қояды;

  • жалпы экономикалық және салалық факторлардың, бәсекелестердің ықпалы;

  • кәсіпорынның ұйымдық құрылымы;

  • қандай қаржы құрылымы қолайлы.

Жоғарыда аталғандармен кәсіпорындардың өндірістік бағдарламасы қалыптасады, сонан соң функциялық бюджеттерді жасау қолға алынады.

Тактикалық бюджет әдетте өндіру немесе сату (функциялық бюджет терминдері осыдан шыққан) немесе құрылымдық бөлімшелер (мысалы, бөлімдер мен филиалдар) сияқты ұйымның жекелеген функциялары ретінде болатын әрбір бюджеттік орталықтар үшін жасалады. Бюджеттік орталықтарына бөлу ұйымның құрылымымен анықталса да, ол әрдайым менеджерлердің. жауапкершілігіндегі салаларға сәйкес келеді. Мәселен, кәсіпорынның өндіріс бөлімінің бастығы әдетте цех басшыларының жауапкершілігіне және өндіріс функцияларының аясындағы қатысушыларға сәйкес келетін өз кезегінде элементтерге бөлінетін өндіріс бюджетінің орындалуына (әзірлеуге жиі қатысып) жауап береді. Мұндай жағдайда бюджеттік орталықтарды жауапты орталықтар деп атайды. Бұл арада мынаны айта кету керек: біз қарастырып отырған функциялық бюджет, қарапайым тілмен айтқанда, ұйымдык құрылымдар мен жылдық деректерге негізделеді. Алайда ұйымды басқару, тиімді жоспарлау және бюджет деректерін бақылау бейінделуі (профиль) керек. Өндіріс бюджеті үшін жылдық нәтиже ай бойынша, барлық шығарылған бұйымдардың номенклатурасы бойынша және қор түрлері бойынша бөлшекте нақтыланады. Нақтылау - қызметтердің маусымдық ауытқу параметрлерін көрсетеді және мысал ретінде шикізат сатып алу кестесін айтуға болатын, кәсіпорынның өндіріс функцияларымен шектесуші орындаудың (выполнения смежных) оңтайлы кестесін әзірлеуге мүмкіндік береді. Стратегиялық бюджет те, мысалы, стратегиялық жоспарлаудың барлык мезгілі аясында жыл бойыншабеиінделуі ықтимал.



Бюджеттендіру жүйесіндегі сату бюджеті ұйымдарда бірінші болып қалыптасады, өйткені өнімді сатудың мүмкін көлемін бағалаусыз және жоспарлаусыз өндіріс бюджетін, шикізат пен материалдарды сатып алу және пайдалану, еңбек шығыны және т.б. бюджеттерін жасау мүмкін емес. Егер барлық осы құжаттарды толық емес (без детально) әзірленген сату бюджетімен әзірлеуді қолға алсақ, ұйымның нақты жағдайындағы қызметінде олардың маңызды орасан үлкен болмайды.

Бюджетті калыптастырудың шығу нүктесі - сату бюджеті. Кәсіпорын сатылатын тауарлардың қанша екенін біліп отырса, оларға қанша тауар өндіру керек екенін анықтай алады.

1-кадам. Сату бюджеті өнім түрлері бойынша бюджеттік кезеңнің ішіндегі сату көлемін көрсетеді.

Сату бюджеті кәсіпорын өнімдерін өткізудің өткізу жоспары бөлімінің қызметкерлері мен сарапшыларының, басқарушыларының талқылау нәтижесі болып табылады. Сатуды жоспарлау - көптеген факторларды ескеруге тура келетін күрделі процесс: сату тарихы, экономиканың жалпы жағдайы, баға саясаты, маркетингтік зерттеудің нәтижесі, өндіріс қуаты, бәсекелестік, мемлекет тарапынан болатын шектеулерді ессптеу және т.б. Сатуды жоспарлау тек өндіріс қуатына ғана емес, сонымен бірге нарықта өткізудің мүмкіндіктеріне байланысты болады. Сату бюджетін жасау барысында мына ықпалды факторларды ескеру қажет: бәсекелестердің қызметі, жабдықтаушылар мен сатып алушылардың тұрақтылығы, жарнаманың нәтижелілігі, сұраныстың маусымдық ауытқуы, іскерлік саясаты, экономиканың жалпы жағдайы, мемлекет тарапынан шектеулердің болуы және т.б.

2-қадам. Өндіріс бюджеті алдағы бюджеттік (жоспарлы) кезенде шығарылатын өнімдердің түрі мен санын анықтайды.

Кәсіпорын сату бюджетінде көрініс табатын болжаулы сұранысты және жоспарлы кезеңнің соңындағы (ағымдық жылдағы өнімдердің ақырғы қорын қоса ескерумен) қалаулы қор көлемін назарға алып, өнім өндірудің құрылымы туралы шешімді негіздейді.

Жоспарлы сату көлемін заттай түрде белгіленгеннен кейін жсопарланған деңгейде дайын енімдердің қорларын өткізу және қолдау бюджетін орындау үшін өндірілетін өнімдердің немесе қызметтердің бірлік санын анықтауға болады.

Өндіріс бюджеті заттай және ақшалай бірліктермен жасалады.

Ендігі жерде өндіріс көлемі туралы деректерді ескере отырып (есте ұстап), еңбек және материалдардың тікелей шығынының бюджетін әзірлеуге кірісе беруге болады.



Өндірістің жалпы шығынын анықтау үшін материал, еңбек шығындары мен үстеме шығыннан пайда болатын өнім бірліктерінің өзіндік құнын есептеу керек. Сондықтан да бас бюджетті әзірлеудің келесі кезеңі жеке бюджеттерді жасау; материалдарды пайдалану бюджеті, еңбек шығынының бюджеті, үстеме шығын бюджеті.

Өндіріс жоспарының деректері негізінде материалдарды пайдалану бюджеті жасалады.

3-қадам. Материалдарды пайдалану бюджеті. Оны әзірлеу үшін өндіріс бюджетінде көрініс тапқан жоспарлы шығарылым туралы дерек және өнімнің әр түрін дайындау кезеңіндегі материалдарды пайдаланудың нормативтері туралы мәліметтер қажет болады.

Материалдарды сатып алуды жоспарлауда жоспарлы кезеңнің басында да, аяғында да материал қорының деңгейін ескеру керек.

Заттай бірлікте материалдардың шығынын есептеу үшін мыналарды білу қажет:

  • есептік кезеңнің басындағы материал қорлары;

  • өндіріс бюджетін орындау үшін материалдарға қажеттілік.

Ендігі жерде өндірістік бағдарламаны жүзеге асыру үшін бізге қаншалықты материал қажет екенін білгеннен кейін, біз жоспарлы кезеңде сатып алатын материалдардың көлемін анықтауымызға болады.

4-қадам. Материалдарды сатып алу бюджеті тұтас кәсіпорын және өнім түрлері бойынша заттай және құндық түрде алдағы бюджеттік кезеңдегі материалдардың, шикізаттың шығындары туралы ақпаратты қамтиды.

Материалдарды пайдалану бюджеті материалдарды сатып алу бюджетін жасау барысында жөнелтуші пункті рөлінде болады. Шикізат өндірістің жоспарланған деңгейіне көтеруге және бюджеттік кезеңнің соңына шикізат қорының қалаулы деңгейін калыптастыруға жеткілікті санмен сатып алынуы керек. Бұл бюджетті жасау барысында бастапқы қорлардың деңгейіне (яғни, ағымдық кезеңнің соңындағы қорларға) түзету енгізуді ұмытпау керек.

Сатып алу бюджетінде өндірістік міндеттердің орындалуына кажетті шикізат пен материалдардың саны мен сатып алудың мерзімі анықталады.



Сатып алудың құны сатып алу бағасына сатып алынған материалдар санының туындысы ретінде анықталады.

Сатып алудың келемі мен жоспарлы кезеңде өндірудің тікелей материалдық шығынды тапқаннан кейін тікелей еңбек шығынын есептеу қажет.

5-кадам. Негізгі өндіріс персоналының еңбек шығыны бюджеті негізгі өндіріс персоналының қажеттілігін және жоспарлы кезеңде оның еңбекақы шығынын көрсетеді.

Еңбек шығыны өндірілген өнімнің тұрпаты мен санына, оның еңбек сыйымдылығына, еңбекақы жүйесіне байланысты болады. Бұл деректер өнім немесе қызмет бірлігінің санын бірлік сағаттағы еңбек шығынының мөлшеріне көбейтумен, ал ақша түрінде - қажетті жұмыс уақытың әр еңбекақының әр түрлі сағаттық мөлшерлемелеріне көбейту арқылы алынатын жоспарланған өндіріс көлемін орындауға қажет сағаттағы қажетті жұмыс уақытын анықтайтын еңбек шығынының бюджетін жасауда пайдаланылады.

Адам-сағаттардыд саны бір бұйымның еңбек сыйымдылығына бұйым сандарының туындысы ретінде есептеледі.

Тікелей еңбек шығынын (сомасын) құндық бағалау бір сағаттың төлем мөлшерлемесіндегі адам-сағат сандарының туындысы ретінде болады.



6-қадам. Жанама өндірістік шығындарға өндірістік бағдарламаларды орындалуына қажет өндірістік инфрақұрылымын қамтамасыз етуге кететін шығындар кіреді.

Үстеме шығындар туралы (ол өндірістік, коммерциялық немесе басқа болсын мейлі, маңызы жоқ) айтқанда, ең алдымен мынаны - "үстеме" термині өзіне шығындардың әр қилысын біріктіретін жалпы ұғым екенін білуіміз керек. Үстеме шығын шамасына ықпал ететін факторлардың осы себебі бойынша ол көптеген жағдайда өндірістің тікелей шығындарын анықтаушыдан гөрі әлдеқайда үлкен ауқымды болады. Егер, мысалы, күрделі қаржы жұмсау бюджеті жаңа завод сатып алуды қарастыратын болса, онда осы активтерге қатысты амортизациялық аударым өндірістің үстеме шығыны деп аталады.

Үстеме шығын бюджетінің мүмкіндік шамасына қарай өзгермелі және тұрақты шығындарды шектеу керек.

7-кадам. Бұйым өндірісінің өзіндік құны. Қайта санау коэффициенті, шығарылатын өнімдердің еңбек сыйымдылығы және материалдар шығындарынын нормалары туралы ақпаратпен, бір бұйымды өндірудің шығынын есептеуге ақпарат бере алады.

Бір бұйымнын өзіндік құны оны өндіруге қажетті материал шығынынын, негізгі өндіріс қызметкерінің еңбекакы шығынының және бір өнім есебіндегі жанама өндірістік шығынның сомасы ретінде анықталады.

Материал шығыны бір бұйым өндіруге қажетті санды сағаттық төлем мөлшерлемесіне көбейту арқылы табылады.

8-кадам. Жоспарлы кезеңнің соңындағы қойма қалдықтарының бюджеті. Кәсіпорынның жоспарлау қызметінің сатысында есептік кезеңнің соңындағы заттай бағаланатын дайын өнімдердің қорлары басшылық тарапынан анықталады.

Қорларды ақша түрінде бағалау үшін өнім бірлігінің жоспарлы өзіндік құнын есептеу керек.



Жоспарлы кезең соңында материалдардың қоры бір килограмда сатып алу құнына келетін нормативтік корлардың (кг) туындысы ретінде анықталады.

Дайын бұйымдар қорының құны жоспарлы кезең соңындағы заттай түрдегі дайын бұйым қорларының мөлшерін бір бұйымды өндірудің өзіндік құнына көбейту жолымен есептеледі.

Бюджетті қалыптастырудың маңызды кезеңіне өткізілген өнімдердің өзіндік кұнын анықтау жатады.

9-қадам. Өткізілген өнімдердің өзіндік құн бюджеті. Өткізілген өнімдердің бюджетін жасау негізінде мынадай есептеу формуласы жатады.

Өткізілген өнімдердің өзіндік құны = Кезең басындағы дайын өнімдердің коры + Жоспарланған кезеңде өндірілген өнімдердің өзіндік құндары - Кезең соңындағы дайын өнімдердің қоры.

Өз кезегінде жоспарланған кезеңде өндірілген өнімдердің өзіндік құндары былайша есептеледі.



Жоспарланған ксзеңде өндірілген өнімдердін өзіндік құны = Жоспарланатын кезеңдегі материалдардың шығыны + Жоспарланатын кезеңнің енбек шығыны + Жоспарланаты кезеңнің үстеме шығыны.

Бақылау сұрақтары:

  1. Бюжет дегеніміз не?

  2. Бюджеттің үздіксіз жасалуы деген не?

  3. Бюджеттің артықшылығы қандай?

  4. Бюджеттің қандай түрлері бар?


Ұсынылған әдебиеттер тізімі:

1 Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов.Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2000 ж. 180 б.

2Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. – М.: «Аудит», Издательское объединение «ЮНИТИ» 2000 г.

3.Друри К. Управленческий и производственный учет (Перевод с англ.) М. ЮНИТИ, 2003.

4.Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық – Алматы, Экономика 2008 ж.

5.Төлегенов Э.Т. Басқару есебі. Оқу құралы. Алматы 2006 ж.

6.Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж., Ш.Датар «Управленческий учет», Питер, 2007




    1. тақырып Басқару шешімдерін қабылдау

Дәріс мақсаты:

Сұрақтары:

  1. Шешімдер қабылдау үрдісіндегі есептік ақпарат. «Релевантты ақпарат» түсінігі.

  2. Басқару шешімдерін қабылдауда қолданылатын шығындардың жіктелімі

  3. Баға қалыптастыру бойынша шешімге әсер етуші негізгі факторлар.

  4. Арнайы тапсырыстың бағасын қалыптастыру.




  1. Шешімдер қабылдау үрдісіндегі есептік ақпарат. «Релевантты ақпарат» түсінігі

Басқару есебінің негізгі міндеттерінің біріне дұрыс басқару шешімдерін қабылдау үшін кәсіпорын басқарушылары мен жоғары басшылығына аса қажетті ақпараттарды жинау және қорытындылау жатады.

Басқару шешімдерін қабылдау баламалы нұсқалардың ішінен ең оңтайлысын іріктеп, оларды салыстырып бағалауды білдіреді.

Менеджерлер өткізу бағасы, өзгермелі және тұрақты шығындар, ресурстарды сатып алу және пайдалану туралы шешімдерді ұдайы қабылдауларына тура келеді. Егер оларда анық ақпарат болмаса, онда олардың қызметі залал келтіруі, тіпті күйретуші салдарға ұрындыруы мүмкін. Әдетте бұл шешімдер қысқа мерзімді сипатта болады: қанша бірлік өндіру; канша жұмысшыны жалдау; жарнамаға қанша шығын жұмсау? Алайда жаңа зауыт немесе қүрал-сайман сатып алу сияқты ұзақ мерзімді шешімге де шығындар, өндіріс көлемі мен табыс қатынасы туралы талданған ақпарат керек.



Ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді шешімдердін арасындағы елеулі айырмашылық - оның біріншісін өзгерту оңай шаруа емес, ал екіншісі жиі өзгертіледі. Қысқа мерзімді шешімді орындау әрекеті жиі қайталанады, ал олардың кейбіреуі кешірек жузеге асырылуы мүмкін. Мәселен, өткізу бағасын немесе өндірілген тауардың номенклатурасын жылдам өзгертуге болады, ал капитал салудың (күрделі қаржы жұмсалымы) бағытын өзгерту туралы шешімге келсек, оны қысқа мерзімнің ішінде өзгерту оңай болмайды (осының негізінде барлық одан арғы қорытындылар мен түйіндер қысқа мерзімді уақытқа қатысты).

Өнім шығару туралы қысқа мерзімді оңтайлы шешім қабылдау үшін мынаны білу қажет: өткізу бағасын түсіру мен көп сату табысқа қалай ықпал етеді, кәсіпорынды ұлғайтып отырумен және т.б. байланысты қосымша тұрақты шығындардың орнын толтыру үшін сатудың қандай көлемі керек. Осы және басқа сауалдарға сатудан, шығындардан және таза табыстан болатын жиынтық табыстың өзгерісі мен өндіріс көлемінің өзгерісі арасындағы байланыстьі қарастыруды қажет ететін өндірістің залалсыздық нүктесі туралы деректерді талдау арқылы жауап беруге болады. Бұл байланыстардың үлгісін (моделін) құрастыру үшін залалсыздық талдауы фирма қактығысатын нақты жағдайды оңайлатады, өйткені қандай да бір шешімді кабылдау барысында оны бір мезгілде мүмкін еместей көрінеді. Залалсыздықты талдаудағы максат - белгілі бір өндіру деңгейі немесе өндіріс көлемі өзгеретін болса, оның қаржылык нәтижесі кандай болатынын анықтау. Бұл акпарат кәсіпорын басшылығы мен менеджерлері үшін аса маңызды, өйткені бұл ақпараттың негізінде шығарылымның қатерлі деңгейін тіркеп отыруға болады. Мысалы, табыс ең көп шамада болатын деңгей немесе табыс та, залал да болмайтын деңгей.

Залалсыздықты талдау сатудан, шығыннан болатын табыс пен аз уакыттың ішіндегі, яғни өндіріс ресурстарының тұрақты қорына қатысты өндіріс қуаты белгілі бір деңгейде шектелген фирмалардың өнім шығаратын уақыт аралығындағы табыс арасындағы байланысқа негізделген. Мұндай талдау мыналарды аныктау қажет болғанда жүзеге асырылады:

  • өткізу бағасын түсірудің табысқа тигізетін ықпалы қандай;

  • бұйымды өткізу көлемін ұлғайтудың табысқа тигізетін ықпалы қандай;

  • өндірісті ұлғайту туралы топшылауға байланысты қосымша тұрақты шығындардың орнын толтыру үшін сату көлемі қандай болуы керек.

Залалсыздықты талдау кәсіпорын өз шығынының орнын толтыруға қол жеткізетін және оның табысы нөлге тең болатын нүктені анықтайды. Бұл ақпарат кәсіпорынның бәсекелестікке баға белгілеудегі өзінің мүмкіндігін бағалауға, өз қызметінің қауіпсіз шегін белгілеуге, яғни бәсекелестік жағдай мен өндіріс жағдайы өзгеру барысында кәсіпорын өз шығындарын басқара алатын жағдайда мүмкіндік тудырады.

Мәселені шешу процесі кәсіпорын сол немесе басқа нұсқаны тандауына көмек беретін, кәсіпорынның алдында тұрған мақсаттар мен міндеттерді анықтаудан басталады.

Дұрыс шешім қабылдау үшін ең алдымен барлық баламалы нұсқалар бойынша келешекте кездесетін шығындар туралы ақпараттың болуы аса қажет. Кейде есептеу барысында кәсіпорынның жіберіп алған пайдасы ескеріледі.

Бухгалтерлік басқару есебі бастапқы ақпараттарды өңдеуге және қорытындылауға мүмкіндік беретін әдістер мен тәсілдердің тұтас арсеналына ие.

Басқарушылық есептің ақпаратын пайдалану барысында мыналар шешіледі:



1) оперативті міндеттер:

  • өндірістің залалсыздығын талдау;

  • өнім шығарылымы мен өткізу көлемін және ассортиментін жоспарлау;

  • шектеу факторларын ескеріп, кұрылымды анықтау;

  • "сатып алу немесе өзімізде өндіру" міндеттерін шешу;

  • баға белгілеу бойынша шешім қабылдау.

2) ұзақ мерзімді стратегиялык маңызы бар келешектік сипаттағы міндеттер:

  • капитал салу туралы шешім қабылдау;

  • бизнесті қайта құрылымдау туралы шешу;

  • жаңа өнім өндіру бойынша шешім қабылдау.

Қолдану үшін таңдап алынған баламалы нұсқа бюджетті жасаудың бастапқы нүктесі болып табылады.

Бухгалтерлік басқару есебінің әдістері мен тәсілдері кәсіпорынның алдында тұрған мәселені шешуде дұрыс ұсыныс береді.

2.Басқару шешімдерін қабылдауда қолданылатын шығындардың жіктелімі

Басқарушылық есептің жүйесінде ақпаратты мүдделі тұлғаларға дүрыс шешім қабылдау ушін кәсіпорын ішінде әзірлеп, үсынады. Әдетте шешім келешектегі оқиғаларға қатысты болғандықтан, деректерді алу (жинау) жүйесінде көп назар аударылатын болжалды шығындар мен болашақтағы табыстар туралы толық ақпарат аса кажет. Егер өткен шақтағы және болжанған шығындар мен табыстар бірдей болатын болса, онда шешім қабылдау үшін пайдалы ақпарат алуға болады.

Шешім қабылдау және жоспарлау барысында қолданысқа таңдап алынған баламалы нұскаларды егжей-тегжейлі талдау үшін шығындар мен табыстардың сипаттамасы толық болуы керек. Сондықтан шығындар мен табыстарды жүйелендірудің (жүйеге келтіретін) мынадай мақсатқа лайықты схемасы беріледі:



  • өзгермелі, тұрақты;

  • бағалау есебіне қабылданатын және қабылданбайтын алдағы кезең шығындары;

  • қайтарылмайтын шығындар және аяқталған кезең шығындары;

  • жүктелген шығындар (вмененные затраты);

  • инкременттік және маржиналдык шығындар;

  • маржиналдық табыс;

  • жоспарланған және жоспарланбаған шығындар;

  • релеванттық және релеванттық емес шығындар;

  • өндіріс көлеміне қатысты шығын динамикасы.

1. Өзгермеліге сомасы өндіріс көлеміне байланысты тікелей өзгеретін шығын жатады, яғни ол кәсіпорынның іскер белсенділік деңгейіне тәуелді. Бұл - шикізат және негізгі материал шығындары, негізгі өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы. Өнім бірлігінің шығыны - тұракты шама.

2. Тұрақтыға мөлшері (шамасы) өндіріс көлемінің өзгеруіне, яғни кәсіпорынның іскер белсенділігінің деңгейіне тәуелді болмайтын шығындар жатады. Мұндай шығындарга үй-ғимараттарды күтіп үстау, амортизация, жарнама, басқару қызметкерлерінің еңбекақысы және т.б. шығындарды жатқызуға болады. Өнім бірлігіне есептелген тұрақты шығын өндіріс көлеміне қарай өзгереді өндіріс көлемі ұлғайтылғанда (кемітілгенде) кемиді (артады).

Өзгермелі және тұрақты шығындарға нақты шектеу қою, іс жүзінде мүлдем мүмкін емес, өйткені олардың кейбіреуі жартылай тұрақты немесе жартылай өзгермелі болады. Сондықтан олар шарттьі - тұрақты немесе шартты-өзгермелі деп жиі аталады.



Шығындарды тұрақты және өзгермелі деп бөлу өндіріс көлемінің сыни есебі, пайдалылықты талдау, пайдалылығы, бәсекеге жарамдылығы, шығарылған өнімнің ассортименті негізінде болады.

3. Бағалу есебіне қабылданатын және қабылданбайтын алдағы кезең шығындары.

Белгілі бір шешімді әзірлеуде бұл мәселеге шығындар мен табыстардың қандай қатысы барын, яғни есепке не алынатынын, не алынбайтынын анықтап алу қажет.

Есепке алынған шығындар мен табыстар бұл шешім қабылдауға әсерін тигізген алдағы кезеңнің шығындары мен табыстары, ал есепке алынбағаны - қабылданған шешімге катысы болмайды.



4. Қайтарылмайтын шығындар немесе аяқталған кезең шығындары. Бұл шығындар қандай да бір шешімдердің пайдасы үшін болатын түйін (таңдау, байлам) осы шығынның сомасына ешқандай әсерін тигізе алмайтын, сатып алынған ресурстардың құнын білдіреді. Ол бұрын қабылданған шешімнің нәтижесінде пайда болады және келешекте пайдаланатын шешімдер оны өзгерте алмайды. Талап етілмей (сол күйінше) қалған 100 мың теңге сомасындағы шикізат шығыны қайтарылмайтын шығынның үлгісі бола алады.

5.Жүктелген шығындар (Вмененные затраты). Бұл шығындар басқасынан бас тартуды талап ететін әлдебір баламалы әрекет (қолданыстық) бағамының (курсының) түйінін (тандау, байлам) құрбан етілуі немесе жоғалуы мүмкін сипатын білдіреді. "Жүктелген шығындар" ұғымы тек ресурстар шектеулі болған жағдайда ғана қолданылады. Ресурстар шектеулі болмайтын жерде бірдемені құрбан етудің қажеті болмайды. Мысалы. Кәсіпорынның әзірленуі 200 сағат өңдеуді талап ететін
арнайы бөлшектердің бірқатар партияларын өндіруге келісім-шарт бекітуге мүмкіндігі бар.

  1. Инкрементті және маржиналдық шығындар мен табыстар. Инкрементті шығындар мен табыстар қосымша болып табылады және өнім бірліктерінің қандай да бір қосымша топтарына дайындау және сату нәтижесінде пайда болады. Ол көп жағынан маржиналдық шығындар мен табыстарға ұқсас. Олардың арасындағы негізгі айырмашылық соңғысы өнім бірлігінің қосымша шығындары мен табыстарын білдірсе, алдыңғысы өз мәнінде қосымша шығын болып, өнім бірлігінің тұтас тобын өндіру көлемін ұлғайтудың, нәтижесі болып табылады.

  2. Маржиналдық табыстар бүл өнімді сатудан түскен түсім мен өзгермелі шығындар бойынша есептелген оның толық емес өзіндік құндары арасындағы айырмашылық. Маржиналдық табыстың құрамына кәсіпорынның табысы мен тұрақты шығыны кіреді. Маржиналдық табыстан тұрақты шығынды шегеріп тастағаннан кейін операциялық пайданың көрсеткіші қалыптасады.

  3. Жоспарлы бұл нормативтерге, лимиттерге сәйкес өндірістің белгілі бір көлеміне есептелген шығындар. Ол өнімнің жоспарлы өзіндік құнына қосылады.

  4. Жоспарланбаған - өнімнің нақты өзіндік кұнында көрсетілетін шығындар.

10. Релеванттық және релеванттық емес шығындар оңтайлы басқару шешімін іріктеуде назарға алынатын шығындар. Мұндай талдауда тек шамасы осы немесе басқа шешімдерге байланысты шығындар ғана ескеріледі. Мұндай шығындар релеванттық деп аталады, яғни елеулі немесе маңызды деп саналады. Шамасы қабылданған шешімге тәуелді болмайтын шығын релеванттық емес (иррелевантты) және нұсқаларды бағалау барысында ескерілмейді.


  1. Баға қалыптастыру бойынша шешімге әсер етуші негізгі факторлар.

    • Сырттан әсер ететін факторлар;

    • Ішкі факторлар

Бағаны құруға әсер ететін сыртқы және ішкі факторлар

Сыртқы факторлар

Ішкі факторлар

Өнімге жалпы сатып алу сұранысы

Өнімнің өзіндік құны

Нарықтағы бәсекелестікке түсетін өнімнімдердің саны

Ұзақ мерзімді күрделі қаржыландыруды жабудың қажеттігі

Бәсекелестікке түсетін өнімнің сапасы

Пайдаланыатын материалдар мен еңбектің сапасы

Бәсекелестіктегі өнімдердің ағымдағы бағасы

өндірістің еңбек сыйымдылығы

Сатып алушылардың жоғарғы сапалы өнімге немесе төменгі бағаға ұмтылысы

Шектеулі ресурстарды пайдалану

Нарық экономикасының жағдайында бағаны құру ғылыми негіздерден гөрі өнерге жақындау. Себебі: бағаның деңгейін анықтау: нарықтың жағдайын үсінуге, тұтынушылардың реакциясын анықтай білуге, қойылған баға деңгейіне сәйкес сұраныс бола ма т.б. факторлар әсерін анықтауға байланысты. Егер баға деңгейіне қарсылықтар көп болған жағдайда баға тұтынушының сұраныс деңгейіне дейін түсіріледіде, шығындар деңгейі де соған сәйкестендіріледі. Осыған байланысты бағаның бірнеше деңгейі анықталады.

Негізі бағаның «Ұзақ мерзімді төменгі деңгейі» және «Қысқа мерзімді төменгі деңгейі» анықталады.

Бағаның ұзақ мерзімді төменгі деңгейі. Шығындарды толық жабу негізінде құрылады, яғни тікелей, тұрақты және мерзім шығындарының сәйкес.

Бағаның қысқа мерзімді төменгі деңгейі «директ-костинг» жүйесінің негізінде анықталады.

Өнім немесе қызмет бағасы сұранысқа байланысты.

Тауар мен қызметтің сұранысқа ие болуына 3 фактор әсер етеді:



-Тұтынушы. Сондықтан компания басшылары өз өнімдерінің бағасын белгілеуде клиенттерінің назарын ескеру қажет. Мысалы, тым қымбат баға тауар мен қызмет сұранысын бірден төмендетіп жіберуі мүмкін. Менеджерлер кірісті көбейтіп, сатылымды ұлғайту үшін өз өнімдеріне тұтынушыны канағаттандыратын баға белгілеуге тырысады.

-Бәсекелес. Компания өз бәсекелестерінің әрбір іс-әрекетінен, жоспарларынан хабардар болуы керек.

-Шығындар. Шығын өнім бағасына тікелей әсер етеді. Тауар бағасына қатысты өндірісте шығын аз болса, компанияның өнімі нарықта көбірек орын алады. Шығын баға жасаудың ең басты факторы болып табылады.



  1. Арнайы тапсырыстың бағасын қалыптастыру.

Баған қалыптастырудың бірнеше тәсілі бар. Олар төмендегі көрсеткіштер арқылы құрылады:



    • айнымалы шығындар негізінде;

    • жалпы таза пайда негізінде;

    • сату тиімділігі (рентабельность) негізінде;

    • ативтердің тиімділігі (рентабельность) негізінде;

Қажет бағаны белгілеу үшін өнім шығындарының негізіне базасына үстеме қосылады.

1) Баға жасаудағы шығын-плюс негізгі жолдары.

Мысалы, компания бір өнім өндіреді. Төменде шығындар туралы

мәлімет келтірілген.



Негізгі материал 6

Негізгі еңбек 4

Айнымалы өндірістік үстеме шығындар 3

Айнымалы әкімшіліктік шығындары 2



Өндірілген өнім 10 000 дана

Тұрақты өндірістік үстеме шығындары 70 000

Тұрақты әкімшіліктік үстеме шығындары 30 000

Өнімнің бағасын анықтау.




  • Толық шығын плюс қосымша үстеме

Берілген тәсілдерге байланысты шығындарды өнім бірлігіндегі шығын есебінде қолданады.

Негізгі материал 6



Негізгі еңбек 4

Ауыспалы ПНР 3



Тұрақты ПНР 7

Ауыспалы әкімшіліктік шығын 2

Тұрақты әкімшіліктік шығын 3

Барлығы 25

Компания өнімнің өз бағасына 20% үстеме қосып, нақты бағаны белгілейді.

Толық шығын - 25



Үстеме - 20%

Бағасы - 30

Кіріс пен шығыс жөніндегі есеп



Сатылым(10 000едх30у.е.) 300 000

Өндірілген өнімнің өз бағасы (10 000 едх20 у.е.) - 200 000



Жалпы кіріс 100 000

Әкімшіліктік шығындар 50 000

Кіріс 50 000

Өндірістік шығындар қосымша үстеме

Баға белгілеуде өнімнің өндірістегі өз бағасы қолданылады.
Негізгі материал
6

Негізгі еңбек 4

Ауыспалы ПНР 3

Тұрақты ПНР 7

Жалпы 20

Компания өнімнің өндірістік шығынына 50% үстеме қоса отырып, баға белгілейді.

Өндірістік шығын 20



Үстеме 50%

Баға 20

Кіріс пен шығыс жөніндегі есеп

Сатылым (10 000 ед. X 30 у.е.) 300 000

Өндірілген өнімнің өз бағасы (10 000 едх20 у.е.) - 200 000



Жалпы кіріс 100 000

Әкімшіліктік шығындар 50 000

Кіріс 50 00

Бақылау сұрақтары:

  1. Икемді сметамен статикалық сметаның айырмашылықтары.

  2. Ауытқуды басқарудың тиімді жақтары.

  3. Нормативтік шығындарды калькуляциялауды түсіндіре алу.

  4. Матермалдар, негізгі еңбек бойынша және үстеме шығындар бойынша ауытқуды есептеу.


Ұсынылған әдебиеттер тізімі:
1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов.Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2000 ж. 180 б.

2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. – М.: «Аудит», Издательское объединение «ЮНИТИ» 2000 г.

3.Друри К. Управленческий и производственный учет (Перевод с англ.) М. ЮНИТИ, 2003.

4.Карпова Т.П. Управленческий учет, Москва «Аудит»,Изд. объединение «ЮНИТИ», 1998 г.

5.Кондратова И.Г, Основы управленческого учета, Москва «Финансы и статистика», 1998 г.

6. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық – Алматы, Экономика 2008 ж.

7.Төлегенов Э.Т. Басқару есебі. Оқу құралы. Алматы 2006 ж.
15–Тақырып Ұзақ мерзімді инвестициялық шешімдер қабылдау

Дәріс мақсаты: қаржы салымдары сметасын құруды, инвестицияларды бағалау әдістерін оқыту

Сұрақтары:


  1. Күрделі қаржы салымы сметасын құрудың мақсаты мен сатылары.

  2. Инвестицияны бағалаудың дисконттық емес әдістері өтелімділіқ әдісі және өтелімділіктің есептік коэффициенті.

  3. Инвестицияны бағалаудың дисконттық әдістері



  1. Күрделі қаржы салымы сметасын құрудың мақсаты мен сатылары.

Күрделі қаржы жұмсалымы туралы шешім қабылдау -компания басшылығының алдында тұрған аса маңызды да қиын міндет. Көптеген компаниялар алдағы кезендегі қызметті бес, он, тіпті одан да көп жылға алдын ала анықтап ұзақ мерзімді жоспар әзірлейді. Ал, күрделі қаржы шығыны осы ұзақ мерзімді жоспарға кіріктірген бір бөлігі болып табылады.

Сол себепті ұйым ең алдымен күрделі каржы жүмсалымы туралы үсыныстың экономикалық тиімділігін бағалап, кәсіпорындағы ақшалай қаражаттың айтарлықтай артық бөлігін (үлесін) қажет ететін процесс туралы әлдеқайда нақты болжам жасауға тырысады. Әдетте күрделі каржы шығын көзіне карыз қаражаты жатады, сондықтан да кәсіпорын мүндай жұмсалымның мақсатқа лайықты екеніне инвестордың көзін жеткізіп, оның өтелуін мұқият есептеуі керек.



Ұзақ мерзімді капиталға - кұрылысқа, жылжымайтын мүлікке, жабдыққа және т.б. қаржы жұмсау тән. Бүгінгі танда жүзеге асырылып отырған материалдық қаражатқа күрделі қаржы жұмсаумен байланысты инвестициялық шешім белгілі бір дәрежеде фирманың техникалық және технологиялық деңгейін, оның алдағы кезеңдегі жемісті жұмысының ойдағыдай болуын анықтайды.

Инвесторлар бағдар ретінде үстанатын мақсаттардың екі негізгі тобын бөліп қарастыруға болады:

  1. Ақша түрінде көрініс табатын мақсаттар - пайданы немесе тауар айналымын арттыру, шығындар мен инвестициялық шығыстарды кеміту.

  2. Ақша түрінде көрініс таппайтын мақсаттар - әйгілі болуға, мәртебелі орынға ұмтылу, тиісті нарық сигментін жаулап алу, тәуелсіздік немесе қандай да бір әлеуметтік
    бағдарламаны жүзеге асыру.

Бірінші топтағы мақсатты қарастырайық. Оны жетістікке жеткізу үшін сандық әдісті қолдануға болады. Белгілі бір сандық мақсатқа қатысы бойынша оңтайлы инвестициялық шешімді қалыптастыруға мүмкіндік тудыратын сандық әдіс инвестициялық есептер деп аталады.

  1. Инвестицияны бағалаудың дисконттық емес әдістері өтелімділіқ әдісі және өтелімділіктің есептік коэффициенті.

Инвестицияны негіздеу әдісі статистикалық және динамикалық деп екі топка бөлінеді.

Инвестициялық есептің статистикалық әдісі мынадай жағдайларда: инвестициялық шығын кезең басында жүзеге асырылып, оның пайда түсіретін нәтижесі кезең аяғында болатын тек бір кезеңі қарастырылғанда; сонымен бірге бірқатар ұзақ мерзімді жоба орташа жылдық көрсеткіштерді аса қиындықсыз сипаттағанда қолданылады.

Статистикалық әдісті қолдану барысында барлық қарастырылатын инвестициялық жобалар салыстыруға келетіндей болуы керек, яғни критерийлік көрсеткішті (пайда, шығын және пайдалылық) қоспағанда барлық жобаның көрсеткіштері бірдей болуы керек. Орташа жылдық пайда орташа жылдық табыс пен орташа жылдық шығын арасындағы айырмашылық ретінде анықталады. Дәстүрлі шығын бабынан басқа шығындардың құрамында белгілі бір жобаға капиталды ұзақ мерзімді жұмсаудағы инвестор табысының ысырап болуы ескеріледі.



Инвестициялық есептің динамикалық әдісі мынадай жағдайда, егер жоба ұзақ мерзімді сипатта болып, ал инвестордың табысы мен шығыны бұл кезең ішінде елеулі өзгеретін болса; оның үстіне, жыл бойынша жобаны жүзеге асыру кезінде табыстар мен шығындардың уақыт ішінде өзгеруін сипаттайтын ұзақ мерзімді жобаларда қолданылады.

Шығын туралы деректер көптеген басқару шешімдерінде шешуші мәнге ие. Бұрын шығынның мінез-құлық проблемалары мен басқару есебінің негізіне аса кажетті «шығын - мөлшер – пайда» моделі бойынша талдау қарастырылып келген болса, ендігі жерде бұл жинақталған білімді шамамен аса көп емес уақыт аралығында да, есептелген айтарлықтай кезеңде де ұтымды басқару бойынша шешім қабылдауда пайдалануға болады.

Жоспарлау - бұл тек бір жағдайды ғана емес, барлық кәсіпорынның қызметін тұтастай қамтитын шешім қабылдау процесінің срекше тұрпаты. Ол қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болуы мүмкін. Алдағы кезеңге құрылған жоспар төрт-бес жылдың ішіндегі, тіпті одан да ұзақ кезендегі келешектегі оқиғалардың дамуына қатысты әкімшіліктің ұйғарымдарын жиынтықтайды. Ұзақ мерзімді жоспарлаудың міндеті - бүгінгі танда немссс жақын арада арнайы шараларды қабылдауды талап ететін кажеттіліктер мен сұрау салуларды қарастырады (мысалы, қуаттылықты арттыру немесе жаңатауар шығару немесе жаңа өткізу нарығын ұйымдастыру мақсатындағы жаңа кәсіпорынға күрделі қаржы жұмсау). Кәсіпорын ұзақ жылдардың ішінде қандай да бір оқиғаның дамуына аяқ астынан ұрылып қалмауы керек. Кәсіпорын басшылығы болашаққа қам жасауы керек, өйткені кәсіпорынның негізгі өнім түрі, айталық он жылдың ішінде жеткілікті дәрежеде пайда әкеледі деп кесіп айту қиын. Жоспарлау процесінде мына сауалдарға жауаптар әзір болуы керек: кәсіпорын неге ұмтылады; алдына койған міндеттерін қашан және қалай шешеді? Егер басшылық бұл мәселелерде бір келісімге келетін болса, онда ұзақ мерзімді және қыска мерзімді жоспардан тұратын қолданысқа енгізетін бағдарламаны әзірлеуге кірісуі керек. Қысқа мерзімді жоспар рет-ретімен жасалатын жылдық бюджетті білдіреді (яғни, кәсіпорынның ұзақ мерзімді жоспарын жақын келешектегі қажеттіліктерге колданып, нақтылай түседі).



Жоспарлау мен бақылау кәсіпорынды басқарудың аса қажетті шарты болып табылады - бұл процесс кәсіпорынның белгіленген жоспарға сәйкес мақсатқа кол жеткізуін білдіреді. Жоспарлау процесі бақылау процесімен ажырағысыз байланыста болады. Жоспарлау мен бақылаудын негіздерінде көбінесе бухгалтерлік есеп жүйесі мен статистикалық есеп беруде жиналатын қаржылық және өндірістік ақпараттардың өткен шақтағы талдауы жатады.

Бақылау және реттеу - ауытқуларды анықтау және алшақтықтарды түзету мақсаттарында жоспарлы көрсеткіштер мен нақты нәтижені салыстыруды білдіреді. Бұл келтірілген нақты нәтижелердің жоспарлануына сәйкес бағытталған немесе одан әрі жүзеге асыруға жарамайтыны анықталса, жоспарды қайтадан қарастыратын әрекет түрінде де көрінуі мүмкін. Бакылау және реттеу процесі ұзақ мерзімді жоспардың жүзеге асатынын немесе аспайтынын бағалауға мүмкіндік береді; күрделі проблемаларды шешеді; келешекте зиянды болдырмау үшін мақсаттар мен міндеттемелерді өзгерту шараларын қабылдайды. Егер алдыға койған мақсатқа қол жетпейтіні анықталатын болса, онда бақылау мен реттеу процесінде алынған мәліметтерді компанияның мақсаттары мен ұзақ мерзімді жоспарын қайтадан қарастыруда қолданады.



Ұйымдастыру жұмысы. Ұйымдастыру жұмысының міндеті - алдыға қойған мақсатка қол жеткізуге бағытталған қызметтің жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін құрылымды жасау және орындаушыларға (атқарушыларға) өз міндеттерін бөліп беру. Оған қоса, ұйымдастыру принципі менеджердің міндеті мен оның кұзіреттілігінің шекарасын дәл анықтауды талап етеді.

Ұйымдастырушылық процестің ажырамас бөлігіне кәсіпорынды топтарға, бөлімдерге, секцияларға, бөлімшелерге және т.б. бөлу жатады.

  1. Инвестицияны бағалаудың дисконттық әдістері

Инвестициялық процесс әр уақытта да тәуекелділікпен байланысты болады, өйткені уақыт анықтауды күшейте түседі, шығындардың орнын толтыру мерзімі ұзақ болған 1 жобаның тәуекелділігі қиындай түседі.

Сондықтан, шешім қабылдағанда уақыт факторын есепке алу қажет яғни, шығындарды бағалау, түсімді, пайданы қандай да болмасын жобаның іске асуындағы экономикалық тиімділікті уақытша өзгерістерді есептей отырып, бағалау керек. Бұл операция шығындарды дисконттау деп атайды да, мұны әдетте бірнеше бара-бар варианттарға жасайды, яғни мезгілдегі шығындарды белгілі бір уақытқа келтіру процесі.

Дисконттаудың негізі болатыны қандай да болмасын сома келешекте алына ма, бүгінгі күнінде де объективті пайдалылығы төмен болады, егер осы соманы айналысқа салып кіріс әкелуге жұмсасақ, онда ол бір жылдан соң, екі, үш жылдан кейінде де сақталып қана қоймай, ол өсе береді.

Дисконттау арқылы қазіргі соманың ақшалық эквивалентін келешектегі алынатын сомадан анықтауға мүмкіндік болады. Ол үшін, келешектегі күткен соманы, күрделі процент ережесі бойынша, белгілі мерзімдегі өсетін табысқа азайту керек. Егер, біз бүгін 100000 теңгені 10% жылдықпен инвестицияласақ, онда бір жылдан кейін біздің алатынымыз -100.000 теңге х (100%+ 10%), немесе, сондай - 100.000 теңгені х (1+0,1) = 110.000 теңге. Екі жылдан кейін: 100 000 теңге х (1 + 0,1) х (1 + 0,1) = 121.000 теңге және тағы әрі қарай осылай. Мұндай капиталды инвестициялауды, одан алынған табыспен қоса, тағы да келесі кезеңдерде көп табыс алу үшін жүргізілген процесті "проценттерді қосу" деп айтады да, оны мына формуламен көрсетеді:

КС = БСх(п + г), мұндағы -

КС - келешектегі ақша сомасы (келешек құн);

БС - бастапқы (қазіргі, күнделікті) құны;

г - процент төлемі немесе табыс нормасы;

п - табысты қосып есептейтін жылдар саны.

Келешек ақша сомасы мен проценттік төлемді білу арқылы, осы формула бойынша, осы ақша сомасының қазіргі кездегі құнын анықтауға болады, алдыңғыдан шығатын.[17;168]

Шетел инвестициясы Қазақстанға не үшін керек және қандай пайда келтіреді? Ірі инвестициядан алғашқы табысты ең кем дегенде үш-бес жылда ғана алуға болады. Қайтарым кезеңі бірнеше жылға созылған Қазақстандағы инвестиция инвесторлар үшін ешқандай қызықты емес, өйткені олар қысқа мерзімді инвестицияларға мүдделі. Әлемнің бұл ауданында өз нарығын кеңейткісі келетін компанияларға Қазақстан керек. Алайда Қазақстанның өзі де шетел инвестицияларын қажет.

Бірінші кезекте, шетел инвестициялары бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындар үшін берік валюта әкеледі.

Екіншісі және шетел инвестициясымен ере келетіндерің ең маңыздысы - технология мен кәсіпорын қызметкерлерін оқыту. Оқытылған жұмысшылар жақсы жұмыс істейді де, жоғары жалақы алады. Оның үстіне, оқытылған жұмысшылардың бизнесін ашу үшін жақсы мүмкіндігі бар. Оқыту - кәсіпкерлер қатарынан көбеюіне және шағын бизнестің қанат жаюына өріс ашады. Ақырында, қаншалықты қисыны байқалмаса да, инвестициясы елдің тәуелсіздігін нығайтуға қызмет етеді, Дербес жекешелендірудің жобасындағы бірінші оқиға болған темекі комбинатын Филип Морис компаниясының қолға алуы елге 300 млн. доллардың қолма-қол әрі инвестиция түрінде келуіне жол ашты.

Сөйтіп, инвестициялар - Қазақстан экономикасының қозғаушы күші екенін ұғынуымыз керек.


Бақылау сұрақтары:

  1. Баға белгіленімі бойынша шешімдерге әсер ететін негізгі факторларды көрсету

  2. Шығындар-қосу баға белгіленімін қолдану

  3. Мақсатты баға белгіленімін қолдану

  4. Қандай жағдайларда арнайы баға белгіленімі қолданылатынын түсіндіру.


Ұсынылған әдебиеттер:

1 Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов.Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008 ж. 180 б.

2.Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. – М.: «Аудит», Издательское объединение «ЮНИТИ» 2008 г.

3.Друри К. Управленческий и производственный учет (Перевод с англ.) М. ЮНИТИ, 2011.

4.Карпова Т.П. Управленческий учет, Москва «Аудит»,Изд. объединение «ЮНИТИ», 2008г.

5.Төлегенов Э.Т. Басқару есебі. Оқу құралы. Алматы 2006 ж.
Алматы экономика және статистика академиясы


«_Есеп және аудит_» кафедрасы

Тәжірибелік сабақтарын орындау үшін әдістемелік нұсқау

«Басқару есебі» пәні бойынша

«5В050800-Есеп және аудит» мамандығы

Алматы, 2012

Тақырып 1. Басқару есебі туралы негізгі түсінік.

1.Басқару есебі нені оқытып үйретеді?

2.Басқару есебінің мәні, маңызы неде?

3. Басқару есебінің объектілері, тәсілдері мен міндеттерін қалай түсінесіз?

4. Басқару есебінің құрамдас бөліктері мен принціптерін анықтаңыз.

5. Ұйымның ақпараттық жүйесіндегі басқару есебінің алатын орыны қандай?

6. Кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымы дегеніміз?

7. Қабілетті инженер-электроншы Марат Құдайбергеновке өндіріс басқарушысының көмекшісі ретінде жоғарлатқалы жатқанын айтты. Марат бірсәтте қуанды да алаңдады.

Негізінде оның бухгалтерлік есеп танымы онша терең емес еді.

Ол «Қаржылық есеп» курсын оқыған, бірақ басшылықта тағайындалған басқару есебінің курсын алмаған еді.

Сондықтан да Құдайбергенов басқару есебі курсына тезірек жазылуды жоспарлады. Ал әзірше бас бухгалтердің көмекшісі Таушан Айдананы оған қаржылық және басқару есебінің негізгі 3 немесе 4 айырмасын анықтап беруді және оған кейбір нақты мысалдар келтіруді өтінеді.
Практикалық тапсырмаларды орындау бойынша әдістемелік нұсқаулар

1-6 тапсырмаларға берілген материал және бірінші тақырып бойынша дәріс және соған ұсынылған әдебиеттер негізінде жауаптар беру.

7 тапсырманы орындау кезінде бас бухгалтердің көмекші ретінде Колхейнске жазбаша түрде жауап жазыңыз.
Тақырып 2. Шығындардың жіктелуі

Тапсырмалар

Тапсырма № 1.

Төменде көрсетілген зауыттың өнімін тікелей (Д) немесе жанама (И) шығындарына байланысты, сондай ақ ауыспалы (В) немесе тұрақтылығы (Ф) байланысты өнімді өндіру көлемінің өзгерісі кезінде шығынның көлемі өзгереді ме? Егерде күмән туындаған жағдайда әрқайсысын келесідей негізге байланысты, өнім өндіру көлемі көп мөлшерде өзгерсе шығынның көлемі де өзгеруіне байланысты таңдап ал. Әр он шығындар үшін сізде екі жауап болуы қажет Д немесе И, және В немесе Ф.



  1. зауыттың кафетериясы үшін өнім

  2. өндірістік ғимарат үшін жал төлем

  3. зауыттың қоймашысының айлығы

  4. менеджерлері дайындау программасы

  5. үстіңгі тазартпалық үшін материал (наждачная бумага, и.т.д.)

  6. машиналық цех үшін резцы-насадки

  7. зауыттың жумыскерлері үшін сақтандыру – компенсациясы

  8. цементшінің аппараты үшін цемент

  9. доменттік печтер үшін металлолом

  10. зауыттық душтар үшін қағаздық сүлгі.


Тапсырма № 2.

Төменде көрсетілген зауыттың өнімін тікелей (Д) немесе жанама (И) шығындарына байланысты, сондай ақ ауыспалы (В) немесе тұрақтылығына (ф) байланысты өнімді өндіру көлемінің өзгерісі кезінде шығынның көлемі өзгереді ме? Егерде күмән тудырған жағдайда әрқайсысын келесідей негізге байланысты, өнім өндіру көлемі көп мөлшерде өзгерсе шығынның көлемі де өзгеруіне байланысты таңдап ал. Әр он шығындар үшін сізде екі жауап болуы қажет Д немесе И, және В немесе Ф:



  1. «General Electric» компаниясының тоңазытқышы үшін листик сталь

  2. жинау цехндағы қарапайым уақыт

  3. мүлік салығы

  4. станоктар үшін салқындатқыш сұйытқыш

  5. бақылаушылардың, цехты жинаушылардың айлығы

  6. «Форд» компаниясынан сатып алынған жинатқыш жанармай насостары

  7. Түзу сызықты амортизациялық станоктар мен жабдықтар

  8. зауыттың жұмысшылары үшін пикник

  9. қоймадағы жүкмашиналарына жанармай

  10. ерткіш өндірісте қолданылатын, материалдар.

Тақырып 3. Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру.

Тапсырмалар

Тапсырма № 1.

«Эвита» компаниясында 2 жылдың 5 ай бойы келесідей шикізатты сатып алулар мен босатулар орын алды:



8-ші шілде

қабылданды

бір бірлікке 10 шартты бірліктен, 2000 бірлік

9-шы шілде

қабылданды

бір бірлікке 10,5 шартты бірліктен, 520 бірлік

13-ші шілде

босатылды

1400 бірлік

5-ші тамыз

қабылданды

бір бірлікке 11,5 шартты бірліктен, 800 бірлік

22-ші тамыз

қабылданды

бір бірлікке 12,5 шартты бірліктен, 600 бірлік

15-ші қыркүйек

босатылды

1240 бірлік

14-ші қазан

босатылды

480 бірлік

8-ші қараша

қабылданды

бір бірлікке 11 шартты бірліктен, 1000 бірлік

24-ші қараша

босатылды

760 бірлік

Бастапқы шикізат қоры болған жоқ.

Талап етіледі:

5 ай үшін өндіріске босатылған шикізаттар мен шикізат қоры құнын кезең соңына бағалаңыз



Тақырып 4. Өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік калькуляциялау әдістер. Үрдіс-пе - үрдіс калькуляциясы.
Тапсырма № 4.

Төмендегі көрсеткіштерді пайдалана отырып, өндірілген өнім мен сатылған өнімнің өзіндік құны туралы есептілік дайындаңыздар.

Көрсеткіштер 31/12/2006 31/12/2007

Негізгі материалдар, теңге 7000 5000

Аяқталмаған өндіріс, теңге 4000 3000

Дайын өнім, теңге 10000 13000

2009 жылы төмендегідей өндірістік шығындар шығарылды: жұмсалынған материалдар 30000 тг, еңбекақы 13000 тг, өндірістік үстеме шығындар: жанама еңбек 5000 тг, коммуналдық шығындар 2000 тг, жабдықтың амортизациясы 3000 тг, өзгеде шығындар 6000 тг.

Тапсырма № 5.

Кесімді еңбекақыны анықта: жұмысшының сағаттық ставкасы 500 тг., жұмысшы ағымдағы айда 1000 бөлшек жасап шығарған. Сапалы әр бөлшек үшін жұмысшыға 50 тг. төленеді.

Практикалық тапсырмаларды орындау бойынша әдістемелік нұсқаулар

1,2 тапсырмаларды орындау барысында шығындар динамикасын пайдаланыңыз.

3 тапсырманы орындау үшін қорларды бағалаудың ., Орташа құн әдістерін қолданыңыз.

4 тапсырманы орындауда өндірілген өнім мен сатылған өнімнің өзіндік құны туралы есептерді бөлек дайындаңыз.

5 тапсырманы орындау кезінде кесімді еңбекақыны есептеудің мәніне көңіл бөліңіз.
Тақырып 5. Тапсырыстық калькуляция.

Бақылау сұрақтары


  1. Тапсырыстық әдістің мәні.

  2. Тапсырыстық тәсілде калькуляциялаудың объектісі не болып табылады?

  3. Тапсырыстық тәсілдің кемшілігі.

  4. Тапсырыстық әдіс бойынша негізгі бухгалтерлік жазбалар.

  5. Келесі процеске және аяқталмаған өндіріске жіберу кезіндегі өндіріс шығындарын орташа құн әдісімен бағалауға сипаттама береңіз.


Тақырып 6. Функционалды калькуляция.

Бақылау сұрақтары

  1. Келесі процеске және аяқталмаған өндіріске жіберу кезіндегі өндіріс шығындарын . әдісімен бағалауға сипаттама береңіз.

  2. Эквивалентті бірлік қашан қолданылады?

  3. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың процестік әдісі тапсырыстық әдісінен айырмашылығын атаңыз

  4. «Директ-костинг» жүйесінің негізінде салынған басты принципі қандай?

Практикалық тапсырмаларды орындау бойынша әдістемелік нұсқаулар

Жоғарыдағы 1-3, 5-9 сұрақтарға жауап беру үшін дәрістік кешен мен ұсынылған әдебиеттерді қолданыңыз. 4 тапсырманы жазбаша екі жақты жазу әдісін қолданып орындаңыз.


Тақырып 7. Нормативтік калькуляция.

Тапсырмалар

Тапсырма №1.

Компанияны сатудан түскен табыс 300 000 теңге.Айнымалы шығындар 120 000 теңге.

Анықтау қажет: Маржиналды табысты.

Тапсырма № 2

Сату бағасы 0,50 теңге.

Айнымалы шығындар 40 % сату бағасынан

Тұрақты шығындар 12 000 теңге.

Анықтау қажет: Ақшалай өлшемдегі зиянсыздық нүктесін.
Тақырып 8. Шығындар баптары бойынша ауытқу есебі мен талдауы.

Тапсырма №1

.Сату бағасы 0,50 теңге.

Айнымалы шығындар 40 % сату бағасынан

Тұрақты шығындар 12 000 ш.б.

Компания 6 000 ш.б. сомадағы пайданы жоспарлап отыр.

Анықтау қажет: Мақсатты пайдаға жетудегі ақшалай өлшемдегі табысты анықтау.


Практикалық тапсырмаларды орындау бойынша әдістемелік нұсқаулар

Жоғарыдағы есептерді шығару үшін зиянсыздық нүктесі, мақсатты пайда ұғымдарын дәрістен оқып білу қажет. Маржиналды табыс формуласын еске түсіріңіз.


Тақырып 9. Стандарттық калькуляция.

Бақылау сұрақтары

  1. «Стандарт - кост» жүйесі шығындар есебі

  2. Калькуляциялаудың нормативтік әдісінің жалғасы ретінде дегенді қалай түсінесіз?

  3. Стандарттық өзіндік құн алгоритмі.

  4. Ауытқуларды есептеу және оларды талдау.


Тақырып 10. Өзіндік құнды шығындарды толық үлестіру бойынша (абзорпшн-костинг) және айнымалы шығындар бойынша калькуляциялау.

Бақылау сұрақтары

  1. Зиянсыздықты талдау:оның мақсаты

  2. Зиянсыздықты талдау тәсілдері.

  3. Пайданың табыстар мен шығыстарға тәуелділігін талдау әдістері


Тақырып 11. Зиянсыздықты талдау

Бақылау сұрақтары
Тапсырма №4

Залалсыздық нүктесіндегі табыс 100 000 шартты бірлікке тең делік. Тұрақты шығындар 400 000 шартты бірлікке тең.

Маржиналдық табыс деңгейінің мағынасын анықтаңыздар.

Егер бірлік өнімге деген өзгермелі шығындар 12 шартты бірлікке тең болған жағдайда бірлік өнімнің сатылу бағасының мағынасын анықтаңыздар.

8000 бірлік өнім сатылды делік. Маржа қауіпсіздігінің (жиек қауіпсіздігінің) мағынасын анықтаңыздар.
Практикалық тапсырмаларды орындау бойынша әдістемелік нұсқаулар

Жоғарыдағы есептерді шығару үшін зиянсыздық нүктесі, мақсатты пайда ұғымдарын дәрістен оқып білу қажет. Маржиналды табыс формуласын еске түсіріңіз.


Тақырып 12. Кешенді өндіріс шығындарының есебі және тарату әдістері. Жанама өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау.

Тапсырма №1.

Жиһаз өндіретін ұйым сатып алушылардың тапсырысы бойынша жиһаз шығарады. Ол 3 өндірістік және 2 қызмет көрсету бөлімшелеріне ие. Нормативті тұрақты жөнелтпе шығындары алдағы жылға мынандай, ш.б:









Бөлу базасы

Жал төлем

12800

Ғимарат ауданы

Өндіріс құралдарын сақтандыру

6000

Құрылғының алғашқы құны

Телефонға төлем

3200

Ғимарат құны

Амортизация құны

18000

Құрылғының алғашқы құны

ОТК бақылаушыларының еңбек ақысы

24000

Қызметкерлердің еңбек уақыты

Жылу және жарықтандыру

6400

Ғимарат ауданы

С 50 000 ш.б. сатылды. А, В және D тауарлары әрі қарай тазартылып, содан кейін олар да сатылды. Желтоқсан бойынша келесі мәліметтер бар:



«Супер» тауарларын алу мақсатымен қайта өндеуге арналған бөлінбелі шығындар

Пайда

А супер

200 000 ш.б.

300 000 ш.б.

В супер

80 000

100 000

D супер

90 000

120 000

«Саншайн Ойлда» А, В және D тауарларын бөлу нүктесінде сатуға мүмкіндік болды. Егер осыны қолданған кезде, онда табыс былай болатын:

А тауары

50 000 ш.б.

В тауары

30 000 ш.б.

D тауары

70 000 ш.б.

Табу керек:

100 000 ш.б. көлемінде келесі кешенді шығындарды тарату әдістерін қолдана отырып, желтоқсанда сатылған әр бір тауар бойынша жалпы табыстың үлес % есептеңіз:

а. Бөлу нүктесіндегі сатудың құн әдісі

b. натурал көрсеткіштердің әдісі

c. сатудың таза құн әдісі

«Саншайн Ойл» А, В және D тауарлары туралы басқа шешім қабылдағанда, желтоқсан айында операциондық пайданы көбейтуге мүмкіндік болды ма? Операциондық пайдаға ұсынылған өзгерістердің әсерін көрсетіңіз.



Тапсырма №2.

«Гаррисон» корпорациясы 3 тауарды өндіреді: Альфа, Бета және Гамма. Альфа мен Гамма кешенді шығындар болып табылады, ал Бета – Альфаның қосалқы тауары. Қосалқы тауарға кешенді шығындар таратылмайды. Жыл бойы өндірістік процестер келесі түрде көрсетіледі:

1-цехта 120 000 ш.б. көлеміндегі 110 000 кг негізгі материалдардың қайта өңдеуі боллып жатыр. Қайта өңдеуден кейін 1-цехта бірліктердің 60% 2-цехқа өтеді, ал қалған 40% (енді Гамма) 3-цехке аударылды.

2-цехта материал 38 000 ш.б. қосымша шығындармен қоса келесі өңдеуден өтеді. Одан кейін осы бірліктердің 70% (енді Альфа) 4-цехқа аударылады, ал 30% кг 1,2 ш.б. тұратын Бета қосалқы тауар ретінде болып қалады. Бетаның сатылуына кеткен бөлінбелі шығындар 8 100ш.б. тең.

4-цехте 23 600 ш.б. көлеміндегі қосымша шығындармен қоса Альфаның өңдеуі болып жатыр. Осы өңдеуден кейін килограмы 5,00 ш.б. тұратын Альфа сатылуға дайын.

3-цехта 165 000 ш.б. көлеміндегі қосымша шығындармен қоса Гамманың өңдеуі болып жатыр. Осы цехта Гамма сапалы бірліктерінің шығарылымын 10% құрайтын нормативті жоғалтулар пайда болды. Одан кейін Гамманың килограмы 12,00 ш.б. тұратын сапалы өндірісі сатылды.

Табу керек:

Сатудың күтілетін таза құн әдісін қолданып, Альфа және Гамма арасындағы кешенді шығындарды тарату графигін дайындаңыз. Бета сатудың күтілетін таза құны кешенді шығындардың 120 000 ш.б. азаятын сумма ретінде қарастырылуы тиіс.

1 пунктегі тапсырманың жауабына тәуелсіз 102 000 ш.б. тең жалпы кешенді шығындар Альфаға таратылды деп алыңыз. Сонымен қатар сатылуға дайын Альфаның 48 000 кг және Бетаның 20 000кг бар деп есептеңіз. Келесі меәліметтерге сүйене отырып, Альфадан түсетін жалпы табысқа дейін қаржылық-шаруашылық қызмет туралы есептемені дайындаңыз:

Жыл бойы сатылуға дайын Альфаның сатылуы кг санының 80% құрады.

Сатылуға дайын Ббетаның сатудың күтілетін таза құны Альфаға кеткен шығындардан шегеріледі. Кезең соңында Альфа қорының құны өндіріске кеткен таза шығындарға негізделуі тиіс.

Қалған шығындар және баға туралы мәліметтер А-D пункттерінде берілген.

Практикалық тапсырмаларды орындау бойынша әдістемелік нұсқаулар

Тапсырмаларды орындау үшін дәріс кешені мен ұсынылған әдебиеттер бойынша бөлу нүктесіндегі сатудың құн әдісі, натурал көрсеткіштердің әдісі, сатудың таза құн әдістерін қайталап, оларды пайдаланыңыздар.


Тақырып 13. Бюджеттеу, бюджет түрлері және бюджеттік бақылау.

Бақылау сұрақтары

  1. Бюжет дегеніміз не?

  2. Бюджеттің үздіксіз жасалуы деген не?

  3. Бюджеттің артықшылығы қандай?

  4. Бюджеттің қандай түрлері бар?

Тапсырма

«Фруктовый сок» ұйымы әр іс-сапарға тасымал шығындарын бөлідің жаңа әдісін тиімді қолдануды үйренуді шешеді. 1 жыл бойына бюджеттік жанама шығындар былай болады:



Іс сапарға ауыспалы жанама шығындар

1500 ш.б

Жалпы тұрақты шығындар

200000 ш.б

1 жылға жасалған 300 сапар бойынша нақты қорытынды құрады:

Ауыспалы жанама шығындар

465000 ш.б

Тұрақты жанама шығындар

180000 ш.б




645000 ш.б

Талап етілді:

Іссапардың тек бюджет шығындары мен бюджет саны есептелгенде бір іссапарға екі шығын тобын қолдану барысында жанама шығындардың бөлу мөлшері неге тең? Пункт 1 нәтиижелерін осы және 2 тапсырмамен салыстырыңыз. Бөлу тұрғысынан «Апельсиновый сок» қосарлы ставка әдісін қолдануы дара ставка әдісін қолдануға қарастыруда қандай эффектілерге ие.

Практикалық тапсырмаларды орындау бойынша әдістемелік нұсқаулар.

Сұрақтарға жауап беру үшін дәріс кешені мен ұсынылған әдебиеттерді қолданыңыз.

Тапсырманы орындау барысында шығындар іссапардың нақты санын ауыспалы шығындар мен бюджет ставкасына көбейтілген, іссапарддың бюджеттік санын ауыспалы шығындарға көбейтілген ставкасын қолданумен бөлінетіндігін ескеріңіз.

Тақырып 14. Басқару шешімдерін қабылдау

Тапсырма 1

140000 теңге тұратын жабдықтық қол операциялардың орнына жұмыс атқарады, олардың бір жылдық шығындары 40000 теңге құрайды. Жұмыс жасау уақыты 5 жыл, осы мерзімнің аяғында қалдық құны болмайды.

Есептеу қажет:

Ақша қаражаттарының дисконттық ағымының орнын толтыру коэффициенті;

Ақша қаражаттарының дисконттық ағымының орнын толтырудың 12 пайыздық коффициентіне жету үшін жылдық қордың деңгейі

Капитал құны 10 пайыз құрағандағы таза келтірілген құнды.



Тапсырма 2

Кестеде көрсетілген капитал салымдарының үш мүмкінді жобаларын қарастырайық. Оның ішінде біреуін қабылдау керекпіз.\






Жобалар, теңге

А

В

С

Бастапқы шығындар

200000

230000

180000

Күтілетін мерзім(жыл)

3

5

5

Бағаланған қалдық құны

10000

15000

8000

Жыл аяғында қолда бар ақшаның күтілетін түсімдері:

1жылдың 80000 100000 55000

2жылдың 70000 70000 65000

3жылдың 65000 50000 95000

4жылдың 60000 50000 100000

5жылдың 55000 50000

Компания өз капиталының құнын 8 пайыз деп бағалайды және дисконттау коэффициенті құрайды: 1-жылда – 0,84475; 2 жылда-0,7182; 3 жылда - 0,6086; 4 жылда – 0,5158; 5 жылда – 0,4371.

Әр жобының орнын толтыру мерзімін анықтаңыз;

Әр жобының орнын толтырудың есептік-коэффициентін есептеңіз;

Әр жобаның таза келтірілген құнын есептеңіз;

Қандай жобаны қабылдану қажет екенін түсіндіріңіз;

Басшыларға жоба бойынша соңғы шешім қабылдау алдындағы қаржылық факторларды қосқандағы қандай факторларды ескеру қажет екенін түсіндіріңіз.

Практикалық тапсырмаларды орындау бойынша әдістемелік нұсқаулар

Жоғарыдағы тапсырмаларды орындау үшін капитал салымдарының орнын толықтыратын ішкі коэффициентті есептеу, орнын толтыруды, оның есептік коэффициентін, таза келтірілген құнды есептеу және сапалы факторларды талқылау қажет.

Тақырып 15. Ұзақ мерзімді инвестициялық шешімдер қабылдау



Тапсырма 1

Нақты сатып алынған материалдар 200 бірлік

Пайдаланылған нақты материалдар 110 бірлік

Нақты шығарым үшін нормативтік саны 100 бірлік

Инвестиция көлемі 10000 тг/

Нақты баға 8 тг/бірлік

Нормативтік баға 10тг/бірлік

Анықтау керек: жағымды және жағымсыз ауытқуларды анықтаңыз

Практикалық тапсырмаларды орындау бойынша әдістемелік нұсқаулар

1-4 сұрақтарға дәріс және ұсынылған әдебиеттер бойынша дайындалыңыз.

Тапсырманы орындау үшін материалдар бағасы және пайдаланылған материалдар бойынша ауытқуларды анықтау қажет.

Алматы экономика және статистика академиясы
«_Есеп және аудит_» кафедрасы

СТУДЕНТТІҢ ОҚЫТУШЫМЕН ӨЗІНДІК ЖҰМЫСЫН ОРЫНДАУЫ БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ

«Басқару есебі» пәні бойынша

«5В050800-Есеп және аудит» мамандығы

Алматы, 2012

1 тақырып. Басқару есебі туралы негізгі түсінік.

Төмендегі сұрақтар бойынша консультация беру:

1.Басқару есебі нені оқытып үйретеді?

2.Басқару есебінің мәні, маңызы неде?

3. Басқару есебінің объектілері, тәсілдері мен міндеттерін қалай түсінесіз?

4. Басқару есебінің құрамдас бөліктері мен принціптерін анықтаңыз.

5. Ұйымның ақпараттық жүйесіндегі басқару есебінің алатын орны қандай?

6. Кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымы дегеніміз?

7. Басқару есебі мен қаржылық есепке салыстырмалы сипаттама беріңіз.

Өзіндік жұмыстың мақсаты: Басқару есебінің ұйым қызметінде алатын орны туралы мағлұмат беру

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар: төмендегі әдебиеттер тізімі бойынша оқу

Бақылау түрі: конспект

Әдебиеттер тізімі:

Негізгі әдебиеттер:



  1. Апчерч А. Управленческий учет: принципы и практика. Пер. С англ.М.:Финансы и статистика, 2008 г.

  2. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов.Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2010 ж. 180 б.

  3. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  4. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  5. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит,2008 г. *

  6. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2007 г. *

  7. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  8. Карпова Т.П. Основы управленческого учета, М., ИНФРА-М, 2011 г. *

  9. Карпова Т.П. Управленческий учет, М.«Аудит», Изд. объединение ЮНИТИ, 2009г. *

  10. Управленческий учет под редакций Шеремет А.Д., М., ИД ФБК ПРЕСС, 2009г. *

  11. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.

Қосымша әдебиеттер:

    1. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмагалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008

    2. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ, Родостовец В.В., Шмидт О.Н. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп, Қазақстан – орталық аудиті, Алматы, 2010 жыл;

3. Вахрушина М.А. Бухгалтерский управленческий учет, Москва ЗАО «Финстатинформ», 2010 г.

  1. Назарова В.Л, Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. Алматы. Экономика 2008ж.

  2. Бухгалтер блютені.Нормативтік-құқықтық база:

  1. ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы №234- III, 28.02.2007 ж.

  2. Международные стандарты финансовой отчетности: Пер. полного официального текста МСФО принятых в ЕС по сост. На 1 января 2008 г. – М.: Аскери – АССА 2008 г.

  3. Бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспары, Бухгалтер бюллетені, 2007,


2 тақырып. Шығындардың жіктелуі.

1 тапсырма. Есепті шығару

Төмендегі көрсеткіштерді пайдалана отырып, өндірілген өнім мен сатылған өнімнің өзіндік құны туралы есептілік дайындаңыздар.

Көрсеткіштер 31/12/2005 31/12/2006

Негізгі материалдар, теңге 8000 15000

Аяқталмаған өндіріс, теңге 7000 5000

Дайын өнім, теңге 17000 23000

2006 жылы төмендегідей өндірістік шығындар шығарылды: жұмсалынған материалдар 100000 тг, еңбекақы 130000 тг, өндірістік үстеме шығындар: жанама еңбек 50000 тг, жылу сомасы 30000 тг, цех ғимаратының амортизациясы 6000 тг, өзгеде шығындар 14000 тг.


Бақылау түрі: жазбаша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 4 балл (1-2 тапсырма 2 балл, 3-4 тапсырма 2 балл)

  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  7. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.


3 тақырып. Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру.

1 тапсырма. Есепті шығару

1.04. қоймадағы материалдар 40 бірлік, бағасы 10 тг. Сәуір айында сатып алынған материалдар: 4.04. 140 бірлік-11 тг., 12.04. 60 бірлік-12 тг., 16.04. 200 бірлік-10 тг., 26.04. 50 бірлік-12 тг. Сәуір айында өндіріске босатылғаны: 10.04. 90 бірлік, 13.04. 100 бірлік, 21.04. 21 бірлік, 23.04. 80 бірлік, 29.04. 60 бірлік.

Сәуір айында өндіріске босатылған және ай соңында қоймада қалған материалдарды ., орташа құн әдістері бойынша бағалап, құндарын анықтаңыздар.


Бақылау түрі: жазбаша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 4 балл (1-2 тапсырма 2 балл, 3-4 тапсырма 2 балл)

  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  7. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.


4 тақырып. Өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік калькуляциялау әдістер. Үрдіс-пе - үрдіс калькуляциясы.

1 тапсырма. Есепті шығару

Фабриканы салу контрактісі 1 жылдың қараша айында басталған. Ол 3 жылдың ақпанында аяқталады деп күтілуде. Контрактың сметалық құны 1 400 000 тг. 1-2 жылдарда контракт бөліп-бөліп орындалды және де әр атқарылған жұмыс соңында акті толтырылып, аралық төлем бойынша шот беріліп отырды. 2 жылдың 31.12. айына ақпараттар берілген:

Қоймадан босатылған, құрылыс алаңындағы материалдар 600 000 тг.

Қоймаға қайтарылған материалдар 50 000

31.12 құрылыс алаңындағы материалдар 20 000

Төленген еңбекақы 250 000

Төленуге тиісті еңбекақы 30 000

Субмердігер шығыны 25 000

Қоймадан босатылған сантехника 100 000

31.12. құрылыс алаңындағы сантехника 60 000

Контрактыға апарылған үстеме шығындар 25 000

2 жылдың 31.12. акті бойынша қабылданған жұмыс құны 1 200 000

2 жылдың 31.12. айына алынған аралық төлемдер 1 000 000

Контрактің соңында күтілетін шығындар 150 000

Орындалған жұмыстың өзіндік құнын анықтаңыздар.


Өзіндік жұмыстың мақсаты: Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әдістерін жетік үйрету. Алынған ақпараттарды тәжірибе жүзінде қолдана білу.

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар: дәрісті және тәжірибе сабағындағы материалдарды және төмендегі әдебиеттерді пайдалану

Бақылау түрі: жазбаша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 6 балл (1 тапсырма 3 балл, 2 тапсырма 3 балл)

Әдебиеттер тізімі:

  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.


5 тақырып. Тапсырыстық калькуляция.

2 тапсырма. Есепті шығару

Сандық:

Кезең басындағы аяқталмаған өндірістегі бірліктер 4000



Материалдар бойынша 100 %

Қосымша шығындар 40%

Өңдеуге жіберілген бірліктер 12 000

Барлығы есепке алынғаны 16 000

Оның ішінде өңдеуден толық өткен бірліктер 14 000

Кезең басындағы аяқталмаған өндірістен келегн бірліктер 4000

Ағымдағы кезеңдегі өңдеуге жіберіліп, аяқталғаны 10 000

Кезең соңындағы аяқталмаған өндіріс бірліктері 2000

Материалдар 100%

Қосымша шығындар 80 %

Барлығы есепке алынғаны 16 000
Шығындар:

Кезең басындағы аяқталмаған өндіріс

Материалдар 1000

Қосымша шығындар 3000

Ағымдағы кезең шығындары

Материалдар 24 000

Қосымша шығындар 46 000

Барлығы 77 000

Анықтау керек:

Эквиваленттік бірлікті есептеу;

Бір дана өнімге кететін шығын;

өндірістік есеп жасау (орташа құн, .);



Өзіндік жұмыстың мақсаты: Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әдістерін жетік үйрету. Алынған ақпараттарды тәжірибе жүзінде қолдана білу.

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар: дәрісті және тәжірибе сабағындағы материалдарды және төмендегі әдебиеттерді пайдалану

Бақылау түрі: жазбаша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 6 балл (1 тапсырма 3 балл, 2 тапсырма 3 балл)

Әдебиеттер тізімі:

  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.


6тақырып. Функционалды калькуляция.

4 тапсырма. Есепті шығару

Компанияда өндірістік үстеме шығындарын бөліп таратудың жалпы ставкасын пайдаланады. Үстеме шығындар жұмысшылардың жұмыс істеген уақытына пропорцианалды таратылады.

Белгілі бір кезеңдегі өндірістік үстеме шығын – 100000 тг. Жұмысшылардың жұмыс істеу уақыты – 50000 еңбек-сағ.

А өнімін жасап шығару үшін – 18 сағат жұмсалса, өнімге қосылатын үстеме шығын сомасы қанша болады?

Өзіндік жұмыстың мақсаты: Өндірістік шығындарды жіктеу. Алынған ақпараттарды тәжірибе жүзінде қолдана білу.

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар: дәрісті және тәжірибе сабағындағы материалдарды және төмендегі әдебиеттерді пайдалану

Бақылау түрі: жазбаша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 4 балл (1-2 тапсырма 2 балл, 3-4 тапсырма 2 балл)


  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  7. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.


7 тақырып. Нормативтік калькуляция.

3 тапсырма. Есепті шығару

Кесімді және мерзімді еңбекақыны анықта: жұмысшының сағаттық ставкасы 600 тг., жұмысшы ағымдағы айда 150 сағат жұмыс жасаған және 2100 бөлшек жасап шығарған. Сапалы әр бөлшек үшін жұмысшыға 70 тг. төленеді.

Бақылау түрі: жазбаша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 4 балл (1-2 тапсырма 2 балл, 3-4 тапсырма 2 балл)


  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  7. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.


8 тақырып. Шығындар баптары бойынша ауытқу есебі мен талдауы.

1 тапсырма. Нақты мысал бойынша зиянсыздықты қарастыру, формулалар, теңдіктер және графиктер бойынша есептеу

1 есеп

Компанияны сатудан түскен табыс 300 000 ш.б..Айнымалы шығындар 120 000 ш.б..



Маржиналды табысты табу керек.

Қажет: Маржиналды табыс коэффициентін анықтау.

Мысал

Сату бағасы 0,50 ш.б.



Айнымалы шығындар 40 % сату бағасынан

Тұрақты шығындар 12 000 ш.б.

Қажет:

Ақшалай өлшемдегі шығынсыздық нүктесі.



3 есеп

Сату бағасы 0,50 ш.б.

Айнымалы шығындар 40% сату бағасынан

Тұрақты шығындар 12 000 ш.б.

Қажет: Бірлік өлшемдегі шығынсыздық нүктесін анықтау

4 есеп


Сату бағасы 0,50 ш.б.

Айнымалы шығындар 40% сату бағасынан

Тұрақты шығындар 12 000ш.б.

Компания 6 000 ш.б. сомадағы пайданы жоспарлап отыр.

Қажет:Мақсатты пайдаға жету үшін бірлік үшін табысты анықтау.

2.Қауіпсіздік (кромка) маржасы

5 есеп

Төменде А компаниясы бойынша ақпарат келтірілген








Ш.б.-пен

%-бен

Табыс

200 000

100

Айнымалы шығындар

150 000

75

Маржиналды табыс

50 000

25

Тұрақты шығындар

40 000




Пайда

10 000




Қажет: Ақшалай түрдегі және пайыздық қатынастағы маржаны анықтау.



Өзіндік жұмыстың мақсаты: Зиянсыздық талдауы: оның мақсаты мен тәсілдері. Табыстар мен шығындарға байланысты пайданы талдау әдістері: теңдік әдісі, жалпы пайда әдісі, графикалық әдіс. Зиянсыздық графигін құру тәртібі және қауіпсіздік нүктесін анықтау.

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар: Табыстар мен шығындарға байланысты пайданы талдау әдістерін жетік меңгеру

Бақылау түрі: жазбаша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 4 балл

Әдебиеттер тізімі:

  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  7. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.


9 тақырып. Стандарттық калькуляция.

1 тапсырма. Нақты мысал бойынша зиянсыздықты қарастыру, формулалар, теңдіктер және графиктер бойынша есептеу


1 есеп

Сату бағасы 0,50 ш.б.

Айнымалы шығындар 40 % сату бағасынан

Тұрақты шығындар 12 000 ш.б.

Компания 6 000 ш.б. сомадағы пайданы жоспарлап отыр.

Қажет:Мақсатты пайдаға жетудегі ақшалай өлшемдегі табысты анықтау.



Өзіндік жұмыстың мақсаты: Зиянсыздық талдауы: оның мақсаты мен тәсілдері. Табыстар мен шығындарға байланысты пайданы талдау әдістері: теңдік әдісі, жалпы пайда әдісі, графикалық әдіс. Зиянсыздық графигін құру тәртібі және қауіпсіздік нүктесін анықтау.

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар: Табыстар мен шығындарға байланысты пайданы талдау әдістерін жетік меңгеру

Бақылау түрі: жазбаша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 4 балл

Әдебиеттер тізімі:

  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  7. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.


10 тақырып. Өзіндік құнды шығындарды толық үлестіру бойынша (абзоршн-костинг) және айнымалы шығындар бойынша калькуляциялау.

Фабриканы салу контрактісі 1 жылдың қараша айында басталған. Ол 3 жылдың ақпанында аяқталады деп күтілуде. Контрактың сметалық құны 1 400 000 тг. 1-2 жылдарда контракт бөліп-бөліп орындалды және де әр атқарылған жұмыс соңында акті толтырылып, аралық төлем бойынша шот беріліп отырды. 2 жылдың 31.12. айына ақпараттар берілген:

Қоймадан босатылған, құрылыс алаңындағы материалдар 600 000 тг.

Қоймаға қайтарылған материалдар 50 000

31.12 құрылыс алаңындағы материалдар 20 000

Төленген еңбекақы 250 000

Төленуге тиісті еңбекақы 30 000

Субмердігер шығыны 25 000

Қоймадан босатылған сантехника 100 000

31.12. құрылыс алаңындағы сантехника 60 000

Контрактыға апарылған үстеме шығындар 25 000

2 жылдың 31.12. акті бойынша қабылданған жұмыс құны 1 200 000

2 жылдың 31.12. айына алынған аралық төлемдер 1 000 000

Контрактің соңында күтілетін шығындар 150 000

Орындалған жұмыстың өзіндік құнын анықтаңыздар.
Өзіндік жұмыстың мақсаты: Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әдістерін жетік үйрету. Алынған ақпараттарды тәжірибе жүзінде қолдана білу.

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар: дәрісті және тәжірибе сабағындағы материалдарды және төмендегі әдебиеттерді пайдалану

Бақылау түрі: жазбаша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 6 балл (1 тапсырма 3 балл, 2 тапсырма 3 балл)

Әдебиеттер тізімі:


  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.


11 тақырып. Зиянсыздықты талдау.

Сұрақтарға жауап беріңіз

  1. Кәсіпорын пайдасының қалыптасуы

  2. Жалпы пайданың құрамында кәсіпорынның барлық қызмет түрлерінен алынған пайдасын анықтау

  3. Залалсыздық нүктесін анықтағаннан кейін табысты жоспарлау өндірістік левередж әсерінің негізінде құрылуы

  4. Зиянсыздықты талдау:оның мақсаты




  1. Өзіндік жұмыстың мақсаты:өзіндік жұмыста өз бетінше жалпы пайданың құрамында кәсіпорынның барлық қызмет түрлерінен алынған пайдасын анықтау

  2. Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар: Кәсіпорын пайдасының қалыптасуы этаптарын қамту

Бақылау түрі: ауызша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 4 балл

Әдебиеттер тізімі: Негізгі әдебиеттер:

  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  7. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.


12 тақырып. Кешенді өндіріс шығындарының есебі және тарату әдістері. Жанама өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау.

1 тапсырма. Сату бағасы әдісі

Бөлу нүктесіндегі нарықтық құн негізінде кешенді өндірісті орналастыратын әдіс.

Мысал:


Кешенді өндіріс 1000 у.е.

Саны нарықтық құн, барлық

бөлу нүктесінде, сату

бірлікпен, у.е. бағасы, у.е.

А өнімі 100 20 2000

Б өнімі 400 15 6000

Барлығы 8000

Натуралды көрсеткіштер әдісі

Бұл бөлу нүктесінде кешенді өндіріс шығындарын орналастыру әдісінде натуралды көрсеткіштер, өнім бірлігі, өнім салмағы мен көлемі қолданылады.

Мысал:


Кешенді шығындар 1000 у.е.

Саны, бірлікпен

А өнімі 100

Б өнімі 400

500

Таза өткізу құны әдісі



Кешенді шығындар таза өткізу құны негізінде орналастырылады. Таза өткізу құнын анықтау үшін ең бірінші, бөлу нүктесінен кейін жасалынған қосымша шығындарды өткізу бағасынан шегнеріп тастау қажет.


Кешенді шығындар, у.е. 30000

Бөлінген шығындар, у.е.

А өнімі 16000

Б өнімі 24000




Саны, Дайын Өткізу Бөлінген Таза

бірлікпен өнімді құны шығын, өткізу

өткізу у.е. у.е. құны

бағасы

А өнімі 1600 25 40000 16000 24000у.е.

Б өнімі 800 50 40000 24000 16000у.е.

Барлығы 40000у.е.

Жалпы тұрақты табыстың бөлігі әдісі

Бұл әдісте кешенді шығындар, жалпы табыстың жалпы пайыздары әр өнім түріне бірдей келуіне етіп орналастырылады. Бұл әдіс өзіне мыналарды қосады:

Жалпы табыс пайызының есептелуі;

Өткізілген өнімнің құнының анықталуы және кешенді өндірісте шығынның орналастырылуы.

Кешенді шығындар, у.е. 30000

Бөлінген шығындар, у.е. :

А өнімі, у.е. 16000

Б өнімі, у.е. 24000

40000
Саны, Дайын өнімнің Сату құны, у.е.

бірлікпен өткізу бағасы

А өнімі 1600 25 40000

Б өнімі 800 50 40000

Барлығы 80000

Жалпы табыстың пайызын есептеу
Сату құны, у.е. 80000 у.е.

Алу кешенді өндіріс пен бөлінген шығындар, у.е. 70000 у.е.

Жалпы табыс, у.е. 10000 у.е.

Жалпы табыс пайызы 12,5 %



Өзіндік жұмыстың мақсаты: кешенді өндіріс пен қосалқы өндіріс шығындарын жіктеп ажырата білу

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар:

  1. Кешенді өндірісті шығындарын ажырату

  2. Қосалқы өндіріс шығындарын ажырату

Бақылау түрі: жазбаша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 6 балл

Әдебиеттер тізімі: Негізгі әдебиеттер:

  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  7. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.


13 тақырып. Бюджеттеу, бюджет түрлері және бюджеттік бақылау.

Сұрақтарға жауап беріңіз

  1. Бюжет дегеніміз не?

  2. Бюджеттің үздіксіз жасалуы деген не?

  3. Бюджеттің артықшылығы қандай?

  4. Бюджеттің қандай түрлері бар?

Өзіндік жұмыстың мақсаты:өзіндік жұмыста өз бетінше бюджет құру тапсырмасын орындау үшінтақырыпты меңгеру деңгейін анықтау

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар: бюджеттің барлық этаптарын қамту

Бақылау түрі: ауызша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 4 балл

Әдебиеттер тізімі: Негізгі әдебиеттер:

  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  7. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.


14 тақырып. Басқару шешімдерін қабылдау

Бақылау сұрақтары

1.Баға белгіленімі бойынша шешімдерге әсер ететін негізгі факторларды көрсету

2.Шығындар-қосу баға белгіленімін қолдану

3.Мақсатты баға белгіленімін қолдану

4.Қандай жағдайларда арнайы баға белгіленімі қолданылатынын түсіндіру.

Өзіндік жұмыстың мақсаты: Қысқа және ұзақ мерзімді шешімдер қабылдауға қажетті ақпаратты оқып үйрену.

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар: дәріс материалдары және әдебиеттер бойынша

Бақылау түрі: ауызша сұрақ-жауап

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 1 балл

Әдебиеттер тізімі: Негізгі әдебиеттер:


  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.



15 тақырып. Ұзақ мерзімді инвестициялық шешімдер қабылдау

Тапсырма.Төмендегі сұрақтар ауқымындатоп аралық сайыс өткізу

Икемді сметамен статикалық сметаның айырмашылықтары. Ауытқуды басқарудың тиімді жақтары. Нормативтік шығындарды калькуляциялауды түсіндіре алу. Материалдар, негізгі еңбек бойынша және үстеме шығындар бойынша ауытқулар.



Өзіндік жұмыстың мақсаты: Ауытқуды басқарудың тиімді жақтарын айқындай біліп, өз ойларын жеткізе білу.

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар: дәріс материалдары және әдебиеттер бойынша, өз беттерінше сайысқа екі топқа бөлініп жарыс түрінде өткізу

Бақылау түрі: сайыс

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 4 балл

Әдебиеттер тізімі: Негізгі әдебиеттер:

  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  7. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.



Алматы экономика және статистика академиясы
«_Есеп және аудит_» кафедрасы

СТУДЕНТТІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСЫН ОРЫНДАУЫ БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ

«Басқару есебі» пәні бойынша

«5В050800-Есеп және аудит» мамандығы

Алматы, 2012



    1. 1-2 тақырып Басқару есебінің мағынасы, мәні, маңызы. Шығындардың жіктелуі Өндірістік шығындар есебі: материалдық және еңбекақы шығындары Үстеме шығындар есебі және оларды тарату әдістері.

    2. Реферат

1 тақырып. Басқару есебінің мағынасы, мәні, маңызы

«Басқару есебінің пайда болуы мен дамуы »;

«Басқару есебінің мәні, мақсаты, міндеттері»;

«Басқару есебінің «контроллинг» жүйесіндегі орны»;

«Басқару есебінің құрамдас бөліктері мен принціптері»;

« Кәсіпорынның ақпараттық жүйесіндегі басқару есебі» ;

«Басқару есебі мен қаржы есебінің салыстырмалы сипаттамасы»;

2,3,4,5 тақырып Шығындардың жіктелуі Өндірістік шығындар есебі: материалдық және еңбекақы шығындары Үстеме шығындар есебі және оларды тарату әдістері.

«Шығындар мен шығыстар түсінігі»;

«Өндірістік шығындардың жіктелуі»;

«Өндірістік үстеме шығындар есебі мен оларды тарату»;

«Жоспарлау мен шешімдер қабылдау үшін шығындардың жіктелуі»;

«Бақылау мен реттеу үшін шығындардың жіктелуі»



Өзіндік жұмыстың мақсаты: белгілі бір тақырып бойынша бірнеше әдебиет құралдарына немесе бірнеше адамдардың көзқарасына шолу жасау, тақырыпты ашып көрсете білу, қорытынды жасай білу

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік нұсқау: әдебиеттер тізімі бойынша, интернет көздері бойынша орындау

Бақылау нысаны: жазбаша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 10 балл (1 тақырып 5 балл, тақырып 5 балл), тапсыру уақыты 3-4 апта

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008 ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2009 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2011 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  7. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.

Қосымша әдебиеттер:

  1. Бухгалтер блютені.

  2. Вахрушина М.А. Бухгалтерский управленческий учет, Москва ЗАО «Финстатинформ», 2008г

  3. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмагалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2011

  4. Назарова В.Л, Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.

Нормативтік-құқықтық база:

  1. ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы №234- III, 28.02.2007 ж.

  2. Международные стандарты финансовой отчетности: Пер. полного официального текста МСФО принятых в ЕС по сост. На 1 января 2008 г. – М.: Аскери – АССА 2008 г.

  3. Бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспары, Бухгалтер бюллетені, 2011.


    1. СӨЖ тапсырмасын рәсімдеуге қойылатын талаптар

Пәннің қолданылатын әдебиеттерінің негізінде тапсырылады. Көлемі: жазбаша А4 бетте, 10 бет, әдебиеттер тізімі, интернет көздері, қорғауы 5-7 минут.
10 тақырып . Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістері.

      1. Слайд

1 тақырып. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі

2 тақырып. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың процесстік әдісі

3 тақырып. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісі

4 тақырып. Шығындарды толық және айнымалы шығындар арқылы тарату әдісі.

Өзіндік жұмыстың мақсаты: тақырыпты ашып көрсете білу

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар: әдебиеттер тізімі бойынша, интернет көздері бойынша орындау

Бақылау түрі (нысаны): жазбаша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 15 балл, тапсыру уақыты 6-7 апта

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  7. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.

  8. Интернет көздері.



11 тақырып Зиянсыздықты талдау.

2 Реферат

Тапсырма.

«Зиянсыздық талдауы: оның мақсаты мен тәсілдері»;

«Табыстар мен шығындарға байланысты пайданы талдау әдістері»;

«Зиянсыздық графигін құру тәртібі және қауіпсіздік нүктесін анықтау»;

«Қауіпсіздік маржасы. Операциондық тұтқа»;

“Шығын-өнім көлемі-пайда” талдауына шектеулерді көрсету.



Өзіндік жұмыстың мақсаты: белгілі бір тақырып бойынша бірнеше әдебиет құралдарына немесе бірнеше адамдардың көзқарасына шолу жасау. Тақырыпты ашып көрсету

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар: әдебиеттер тізімі бойынша, интернет көздері бойынша орындау

Бақылау түрі (нысаны): жазбаша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 5 балл, тапсыру уақыты 9 апта

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  7. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.

  8. Интернет көздері.

Нормативтік-құқықтық база:

  1. ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңы №234- III, 28.02.2007 ж.

  2. Международные стандарты финансовой отчетности: Пер. полного официального текста МСФО принятых в ЕС по сост. На 1 января 2008 г. – М.: Аскери – АССА 2008 г.

  3. Бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспары, Бухгалтер бюллетені, 2007.


3. СӨЖ тапсырмасын рәсімдеуге қойылатын талаптар

Пәннің қолданылатын әдебиеттерінің негізінде тапсырылады. Көлемі: жазбаша А4 бетте, 10 бет, әдебиеттер тізімі, интернет көздері, қорғауы 5-7 минут.



3.СӨЖ тапсырмасын рәсімдеуге қойылатын талаптар

Слайд презентация түрінде екі немесе үш студенттен тұратын шағын топ құрып орындалады. Презентация тақырыптың мазмұнын толық ашуы қажет, ауқымды да көлемді жұмысты қысқа да түсінікті түрде және қызықты етіп көрсету. Жақсы презентация жасау үшін нақты бір тақырыпты таңдап алу керек,оны өңдеп бір жүйеге келтіру және ауызша нысанда көпшілік алдында шығару керек. Презентация өткізу 10-15 минут уақытты қамтуы тиіс. Топ алдында өткізіледі.


12 тақырып. Кешенді өндіріс шығындарының есебі және тарату әдістері. Жанама өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау

2. Эссе жазу

Тапсырмалар. Бірлесіп өндірілетін және қосалқы өнімдер түсінігі. Бірлесіп өндірілетін өнімдер арасында кешенді шығындарды тарату әдістері. Шешімдер қабылдау кезіндегі кешенді шығындарды тарату жүйесінің кемшіліктері. Қосалқы өнім есебі.

Өзіндік жұмыстың мақсаты: тақырып бойынша қысқа, еркін өз ойын түйіндеу

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар: әдебиеттер тізімі бойынша, интернет көздері бойынша орындау

Бақылау түрі (нысаны): жазбаша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 10 балл, тапсыру уақыты 12-13 апта

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  7. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.

  8. Интернет көздері.


3.СӨЖ тапсырмасын рәсімдеуге қойылатын талаптар

Эссе дегеніміз тақырып бойынша оған қатысты еркін талқылама жасау. Жалпы көлемі 5-7 бет.

Бағалану критерийлері мыналар болып табылады: зерттелген материалдың онда көрініс таба алу дәрежесі, мәселеге тоқталғандағы өзіндік ерекшелігі, дәлелдемелерді, өз көзқарасын, пікірін нақты және толық ұсына алу қабілеті.

Эссе құрылымы:



  • Кіріспе. Белсенділігі, тапқырыпқа байланысты пікірлер таласы және сөздер мен сөз тіркестерінің құрастырылу деңгейі. Тақырыпты қарастыру құрылымы. Негізгі бөлімге көшу дәрежесі.

  • Негізгі бөлім. Талқылаулар, талқылау кезінде қолданылған негізгі түсініктерге автор (2-3) анықтама шығаруы қажет. Талқылауларды қолдайтын факттер немесе мысалдар – дәлелдемелер мен қолдаулар . контраргументтер немесе қарама-қарсы талқылаулар қарастыру (неге олар әлсіз екендігі айқындалады, бірақ, автордың пікірі өз күшінде қалады).

  • Қорытынды. Меңгерілген талқылауларды қайталау. Негізгі ұсынылып отырған талқыламаны қорғаушы дәлелдемелерді қорытындылайтын бір-екі ұсыныс. Ұсынылып отырған талқыламаны қабылдамаған жағдайдағы салдарлары туралы жалпы ескертпелер мен берілген ұсыныстардың пайдалылығы туралы жалпы қорытынды жасау.



13 тақырып . Бюджеттеу, бюджет түрлері және бюджеттік бақылау.

  1. Бюджет құрып тапсыру

Тапсырма. Нақты мысалмен бюджет дайындау

Өзіндік жұмыстың мақсаты: теориялық алған білімді тәжірибеде қолдануға машықтану

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар: әдебиеттер тізімі бойынша, интернет көздері бойынша орындау, басылымдардан іздестіру, бюджет тақырыбына жазылған ғылыми жұмыстармен танысу, бюджет этаптарын толық қамту

Бақылау түрі (нысаны): жазбаша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 10 балл, тапсыру уақыты 10-11 апта

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  7. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.

  8. Интернет көздері.




  1. СӨЖ тапсырмасын рәсімдеуге қойылатын талаптар

Жазбаша А4, көлемі алынған мысалға тәуелді,сонымен бірге, ақпарат көздерін жазуды ұмытпау қажет.

14 тақырып . Басқару шешімдерін қабылдау.


2.Реферат

Тапсырма.

«Қызмет нәтижесін бағалау мен көрсету әдістері»;

«Нақты нәтижені бюджетпен салыстыра отырып көрсету»;

«Ауытқулар бойынша басқару»;

«Материалдар және негізгі еңбек бойынша ауытқулар»;

«Үстеме шығындар бойынша ауытқулар»;

«Релевантты ақпараттар түсінігі мен мәні»;

«Қысқа мерзімді басқару шешімдерін қабылдау»;

«Баға қалыптастыру «шығын – плюс », трансферттік баға»;

«Ұзақ мерзімді басқару шешімдерін қабылдау»;

«Күрделі қаржы салымы».



Өзіндік жұмыстың мақсаты: белгілі бір тақырып бойынша бірнеше әдебиет құралдарына немесе бірнеше адамдардың көзқарасына шолу жасау. Тақырыпты ашып көрсету.

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар: әдебиеттер тізімі бойынша, интернет көздері негізінде орындау

Бақылау түрі (нысаны): жазбаша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 10 балл, тапсыру уақыты 14-15 апта

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  7. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.

  8. Интернет көздері.

3.СӨЖ тапсырмасын рәсімдеуге қойылатын талаптар

Пәннің қолданылатын әдебиеттерінің негізінде тапсырылады. Көлемі: жазбаша А4 бетте, 10 бет, әдебиеттер тізімі, интернет көздері, қорғауы 5-7 минут.


15 тақырып . Ұзақ мерзімді инвестициялық шешімдер қабылдау

Реферат

Тапсырма.

  1. Күрделі қаржы салымы сметасын құрудың мақсаты мен сатылары.

  2. Инвестицияны бағалаудың дисконттық емес әдістері өтелімділіқ әдісі және өтелімділіктің есептік коэффициенті.

  3. Инвестицияны бағалаудың дисконттық әдістері


Өзіндік жұмыстың мақсаты: белгілі бір тақырып бойынша бірнеше әдебиет құралдарына немесе бірнеше адамдардың көзқарасына шолу жасау. Тақырыпты ашып көрсету.

Тапсырманы орындау бойынша әдістемелік ұсыныстар: әдебиеттер тізімі бойынша, интернет көздері негізінде орындау

Бақылау түрі (нысаны): жазбаша

Тапсырманы орындауды бағалау баллы: 10 балл, тапсыру уақыты 14-15 апта

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

  1. Ә.Д.Дәулетбеков, К.Т.Тайғашинова, Т.А. Тасмағанбетов. Басқарушы - өндірістік есеп: Оқу құралы / Алматы: Принт 2008ж. 180 б.

  2. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2010 г. *

  3. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2008 г. *

  4. Друри К. Управленческий и производственный учет. М., М., Юнити, 2007 г. *

  5. Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.*

  6. Төлегенов Т.Э “Басқару есебі”. Алматы 2006 ж.

  7. Ч.Хорнгрен, Дж.Фостер, Ш.Датар Управленческий учет. 10 издание «Питер» Санкт – Петербург, 2007 г.

  8. Интернет көздері.

3.СӨЖ тапсырмасын рәсімдеуге қойылатын талаптар

Пәннің қолданылатын әдебиеттерінің негізінде тапсырылады. Көлемі: жазбаша А4 бетте, 10 бет, әдебиеттер тізімі, интернет көздері, қорғауы 5-7 минут.



ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУ КАРТАСЫ

«Басқару есебі » пәні бойынша

«Есеп және аудит 050508» мамандығы



Негізгі оқу-әдістемелік әдебиеттердің болуы (дана)

Студенттер контингенті


Ескерту

Оқулықтар мен оқу құралдары

Электронды оқулықтар мен оқу құралдары

ПОӘК

қ/о

о/о

қ/о

о/о

қ/о

о/о

қ/о

о/о







5



















Апчерч А. Управленческий учет: принципы и практика. Пер. С англ.М.:Финансы и статистика, 2008 г.




20



















Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. М., Аудит, 2007 г




35



















Друри К. Управленческий и производственный учет. М., Юнити, 2011 г. *




40



















Карпова Т.П. Основы управленческого учета, М., ИНФРА-М, 2011 г.




15



















Карпова Т.П. Управленческий учет, М.«Аудит», Изд. объединение ЮНИТИ, 2010г.




30



















Управленческий учет под редакций Шеремет А.Д., М., ИД ФБК ПРЕСС, 2008г

80






















Назарова В.Л., Жапбарханова М.С., Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж

50






















Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмагалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2011

35






















Назарова В.Л, Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет