Алматы экономика және статистика академиясы

5В050600-экономика, 5В050800-есеп және аудит, 5В050900-қаржы, 5В090800-бағалау мамандығы

Алматы, 2012ж.

1. 
   Құрастырушы: «Экономика және менеджмент» кафедрасының аға оқытушысы
   

2. Пререквизиттер: Экономикалық ілімдер тарихы, Қазақстанның экономикалық тарихы

3. Постреквизиттер: Микроэкономика, Макроэкономика, Кәсіпорын экономикасы, Қаржы.
Пәннің сипаттамасы:

«Экономикалық теория» курсында негізгі экономикалық түсініктер мен заңдылықтар, әлеуметтік-экономикалық жүйенің эволюциясы бойынша іргелі білім беріледі. Студенттердің бұл білімдері басқа экономикалық пәндерді (Микроэкономика, Макроэкономика, Кәсіпорын экономикасы) тереңірек оқуға негіз болады, ғылыми экономикалық ойдың қалыптасуы мен кәсіптік машықтық алуға көмектеседі. «Кәсіпорын экономикасы», «Маркетинг», «Менеджмент» сияқты экономикалық пәндерді оқу «Микроэкономика» бөлімінің кең көлемді түсінік аппараты мен тұжырымдамаларын білуге негізделеді. Мұндай түсініктерге сұраныс пен ұсыныс, олардың икемділігі, өндіріс шығындарының құрылымы, шектік шығындар, шектік табыс, рынок түрлері, баға құрылуы, пайданы арттыру мен шығындарды барынша азайту, инвестициялар және фирмалардың осыған байланысты шешім қабылдау әдістері жатады.

«Қаржы», «Мемлекет және бизнес», «Банк ісі», «Салық және салық салу» пәндерін оқуда «Макроэкономика» бөлімінің түсініктері мен принциптерін білу қажет. Олар: жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім, қосымша құн, ұлттық табыс, мемлекеттік бюджет, салықтар, ақшаға сұраныс пен ұсынысы.

«Экономикалық теория» курсын өз бетінше оқуда бюджеттік-салықтық, ақша-несие саясаттарын экономиканы тұрақтандыру мен экономикалық өсуді жеделдету құралы ретінде түсіну маңызды. «Экономикалық теория» пәнінің негізгі мақсаты әр түрлі экономикалық жүйелердегі экономикалық категориялар мен заңдарды оқыту. Сондай-ақ, ресурстардың шектеулі жағдайында адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыруда материалдық игіліктер мен қызметтерді өндіру, бөлу, айырбас және тұтынудағы іс-әрекетін оқытады

4. 
   Пәнді оқыту мақсаты:
   

4. 
   Пәнді оқыту міндеттері:
   

• 
  Экономикалық теория генезисі
  
• 
  Өндіріс теориясы
  
• 
  Нарықтық қатынас теориясының негіздері
  
• 
  Микро-макроэкономиканың негізгі сұрақтары
  
• 
  Экономикалық циклдер теориясы
  
• 
  Мемлекеттің экономикалық саясаты
  
• 
  Әлемдік шаруашылық негіздері
  

4. 
   Пәннің күнтізбелік-тақырыптық жоспары
   

1. 
   Экономикалық процесстерді зерттеу әдістемесі.
   
2. 
   Жоспарлы экономика: теориялық негіздері және мәні.
   
3. 
   Трансакциялық шығындар жоспарлы және нарықтық экономика тиімділігінің көрсеткіштері ретінде.
   
4. 
   Аралас экономика: теориялық-әдістемелік аспектілері.
   
5. 
   Аралас экономиканың Швед моделі.
   
6. 
   Аралас экономиканың Жапондық моделі.
   
7. 
   Аралас экономиканың Батыс Германия моделі.
   
8. 
   Постиндустриалды экономиканың қазіргі заманғы тенденцияларының дамуы.
   
9. 
   Постиндустриалды экономикадағы ақпараттық дамудың маңызы.
   
10. 
    Өтпелі экономика: дамудың және жанданудың заңдылықтары.
    
11. 
    Қазақстанда жекеменшік қатынастардың трансформациясы және жекешелендіру.
    
12. 
    Жекеменшік құқықтың экономикалық теориясы және россиялық жекешелендіру.
    
13. 
    Жекеменшіктің формаларының дамуы.
    
14. 
    Меншік және оның формаларының көптүрлілігі.
    
15. 
    Адам капиталы және оның қазіргі замандағы маңызы.
    
16. 
    Тұтынушылық сұраныс теориясының дамуы.
    
17. 
    Техникалық прогресс және өндірістік шығындар.
    
18. 
    Пайда және оны ынталандырушы мәндер.
    
19. 
    Еңбек төлемі және еңбекті ынталандырудың қазіргі заманғы тәжірибесі.
    
20. 
    Нарықтық экономикада еңбекті ынталандыру.
    
21. 
    Еңбек нарығы: талдау жасау барысында теориялық қарастыру.
    
22. 
    Қазақстандағы еңбек нарығының ерекшеліктері.
    
23. 
    Қазақстан экономикасындағы шағын бизнес: оның маңызы және болашағы.
    
24. 
    Коммерциялық және шаруашылық тәуекелдерді сақтандыру нарық инфрақұрылымының маңызды буыны ретінде.
    
25. 
    Меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру. Әлемдік тәжірибе.
    
26. 
    Жекеменшік: артықшылықтары мен кемшіліктері, ҚР даму бағыттары мен болашағы.
    
27. 
    ҚР-ғы рыноктық байланыстардың жаңа кезеңі.
    
28. 
    Меншіктің мемлекеттік және муниципалды формалары.
    
29. 
    Меншіктің интеллектуалды формасы.
    
30. 
    Жалға алу мен лизинг капиталды пайдаланудың формалары ретінде.
    
31. 
    Шаруашылық жүргізудің жаңа үлгісіндегі акциялар мен акционерлік қоғамдар.
    
32. 
    Қазіргі экономикадағы мүдделердің көптүрлілігі мен қайшылықтары.
    
33. 
    Фирма рыноктық қатынастардың субъектісі ретінде.
    
34. 
    Нарықтық экономикадағы отбасы: атқаратын қызметтері және жанұялық бюджет.
    
35. 
    ҚР-сы аграрлық саласының нарықтық трансформациясы. Агробизнес.
    
36. 
    Өндіріс факторларына баға белгілеудің ерекшеліктері.
    
37. 
    Кәсіпорын шығындары және оның формалары.
    
38. 
    Кәсіпорын табыстары және оның формалары.
    
39. 
    Қазақстандағы кәсіпкерлік және бизнес.
    
40. 
    Экономикалық өсу, оның элементтері және даму кезеңдері. Неоклассикалық және кейнсиандық үлгілер.
    
41. 
    Ақпараттық экономика және экономикалық өсудің жаңа типінің қалыптасуы.
    
42. 
    Ұдайы өндірістің циклдері және оның фазалары.
    
43. 
    Қаржы-несиелік дағдарыстар: мәні және себептері.
    
44. 
    Қоғамдық ұдайы өндіріс жүйесіндегі сұраныстың орны мен ролі.
    
45. 
    Сұраныстың экономикалық түрлері, оның жіктелуі.
    
46. 
    Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс туралы классикалық және кейнсиандық көзқарастар.
    
47. 
    Қазіргі дамыған мемлекеттердегі нарықты реттеудің формалары мен әдістері.
    
48. 
    Ұлттық- есеп экономиканы реттеудің құралы ретінде.
    
49. 
    Экономикалық өсу және салааралық баланс үлгілері.
    
50. 
    Ұлтық экономика деңгейдегі жалпы тепе-теңдік.
    
51. 
    Мемлекеттің ақша саясаты.
    
52. 
    Мемлекеттің банк жүйесі.
    
53. 
    Еңбек нарығы және еңбек ресурстарының қамтылуы.
    
54. 
    Нарықтық экономика жағдайындағы жұмыссыздықтың себептері мен түрлері, салдары.
    
55. 
    Бәсеке: оның түрлері, қазіргі шаруашылық механизміндегі орны мен ролі.
    
56. 
    Кәсіпкерлік және кәсіпкерлік капитал.
    
57. 
    Мемлекеттік бюджет және бюджеттің атқаратын қызметтері, тапшылық мәселесі.
    
58. 
    Салықтық саясаттың ынталандырушы және тежеуші ролі.
    
59. 
    Салық салу механизмі.
    
60. 
    ҚР-ның салық жүйесі.
    
61. 
    Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасу жағдайында несие жүйесінің қайта құрылуы.
    
62. 
    Дүниежүзлік шаруашылық: даму болашағы мен бағыттары.
    
63. 
    Капиталдың шетке шығарылуы және қазіргі кезеңдегі оның ерекшеліктері.
    
64. 
    Халықаралық экономикалық қатынастардың қайта құрылуы.
    
65. 
    Қазіргі әлемдік шаруашылықтың валюталық жүйесі.
    
66. 
    Халықаралық валюталық рыноктар және валюталық реттеу.
    
67. 
    Еуропалық экономикалық қауымдастықтың (ЕАҚ) валюта-қаржы жүйесіндегі интеграциялық үрдістер.
    
68. 
    Қазіргі ғаламдық экономикалық мәселелердің мәні мен динамикасы.
    
69. 
    ҚР халықаралық сауда ұйымына кіру мәселелері.
    
70. 
    Н.А.Назарбаевтің “Ғасырлар тоғысы” еңбегіндегі экономикалық-әлеуметтік мәселелер жөнінде.
    

.

1. 
   Крымова В.Ж Экономикалық теория. Кестелі оқу құралы 2010 жыл, Алматы.
   
2. 
   Есполов Т.И. және басқалар Экономикалық теория негіздері, 2009 г.
   
3. 
   Шеденов У Общая экономическая теория 2004 жыл Алматы
   
4. 
   Әбішев А Макроэкономика каз 2008 жыл, Алматы
   

5. Әкімбеков С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория оқу құралы., Астана: 2002ж.

6. Аубакиров Я.А. және т.б. Экономикалық теория курсы. -Қазақ университеті, 1999

7. 
   Мауленова С.С., Құдайбергенов Е.Қ., Бекмодин С.Қ. Экономикалық теория: оқу құралы. Алматы, 2002
   
8. 
   Теоретическая экономика. Политэкономия. Учебник для вузов. Под ред. Журавлевой Г.П., Мильчаковой Н.Н. – М., Банки и биржи, ЮНИТИ, 1998
   
9. 
   Экономика переходного периода. Учебное пособие./ Под.ред. Бузгалина А.В.-М.: МГУ-1995г.
   

1. 
   Аяпова А., Арынов Н., Орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздік, А., 1995
   
2. 
   С.Р.Тоқсанбай, Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік, А.,1999
   

1. 
   www.Unive.kz
   
2. 
   www.eup/ru
   
3. 
   http://www.ek-lit.agava.ru (кітапхана)
   
4. 
   http://www.Unіve.kz (кітапхана)
   
5. 
   http://www.eup.ru (кітапхана)
   
6. 
   http://www.eviews.com ( Eviews бағдарламасы, жаттығулар )
   
7. 
   http://www.wikipedia.com (cөздік, түсіндірме сөздік)
   

5В050600-экономика, 5В050800-есеп және аудит, 5В050900-қаржы, 5В090800-бағалау мамандығы

1. 
   Құрастырушы: «Экономика және менеджмент» кафедрасының аға оқытушысы
   

2. 
   Пәннің постреквизиті: Микроэкономика, Макроэкономика
   
3. 
   Пәннің сипаттамасы:
   

Экономикалық теория – міндетті ғылымы. Ол адамдардың шектеулі өндірістік ресурстарды, өнім өндіру және оларды қоғам мүшелері арасында бөлу үшін, пайдалану әдістерін қалай таңдайтындығын зерттейді. Ол тұтыну мен өндірісті ұйымдастыруды адамдар қалай және қандай жолмен шешетіндігін зерттейді.

Сонымен, экономикалық теория - бұл адамдар мен қоғам өз игілігі үшін тапшы ресурстарды пайдаланудың тәсілдерін қалай таңдайтындығын зерттейтін ғылым.

4. 
   Пәнді оқыту мақсаты:
   

5. 
   Пәнді оқыту міндеттері:
   

• 
  Экономикалық теория генезисі
  
• 
  Өндіріс теориясы
  
• 
  Нарықтық қатынас теориясының негіздері
  
• 
  Микро-макроэкономиканың негізгі сұрақтары
  
• 
  Экономикалық циклдер теориясы
  
• 
  Мемлекеттің экономикалық саясаты
  
• 
  Әлемдік шаруашылық негіздері
  

6. 
   Пәннің күнтізбелік-тақырыптық жоспары
   

7. 
   Дәрістер, тәжірибе (семинар), зертханалық сабақтарының жоспары
   

1. 
   Экономикалық процесстерді зерттеу әдістемесі.
   
2. 
   Жоспарлы экономика: теориялық негіздері және мәні.
   
3. 
   Трансакциялық шығындар жоспарлы және нарықтық экономика тиімділігінің көрсеткіштері ретінде.
   
4. 
   Аралас экономика: теориялық-әдістемелік аспектілері.
   
5. 
   Аралас экономиканың Швед моделі.
   
6. 
   Аралас экономиканың Жапондық моделі.
   
7. 
   Аралас экономиканың Батыс Германия моделі.
   
8. 
   Постиндустриалды экономиканың қазіргі заманғы тенденцияларының дамуы.
   
9. 
   Постиндустриалды экономикадағы ақпараттық дамудың маңызы.
   
10. 
    Өтпелі экономика: дамудың және жанданудың заңдылықтары.
    
11. 
    Қазақстанда жекеменшік қатынастардың трансформациясы және жекешелендіру.
    
12. 
    Жекеменшік құқықтың экономикалық теориясы және россиялық жекешелендіру.
    
13. 
    Жекеменшіктің формаларының дамуы.
    
14. 
    Меншік және оның формаларының көптүрлілігі.
    
15. 
    Адам капиталы және оның қазіргі замандағы маңызы.
    
16. 
    Тұтынушылық сұраныс теориясының дамуы.
    
17. 
    Техникалық прогресс және өндірістік шығындар.
    
18. 
    Пайда және оны ынталандырушы мәндер.
    
19. 
    Еңбек төлемі және еңбекті ынталандырудың қазіргі заманғы тәжірибесі.
    
20. 
    Нарықтық экономикада еңбекті ынталандыру.
    
21. 
    Еңбек нарығы: талдау жасау барысында теориялық қарастыру.
    
22. 
    Қазақстандағы еңбек нарығының ерекшеліктері.
    
23. 
    Қазақстан экономикасындағы шағын бизнес: оның маңызы және болашағы.
    
24. 
    Коммерциялық және шаруашылық тәуекелдерді сақтандыру нарық инфрақұрылымының маңызды буыны ретінде.
    
25. 
    Меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру. Әлемдік тәжірибе.
    
26. 
    Жекеменшік: артықшылықтары мен кемшіліктері, ҚР даму бағыттары мен болашағы.
    
27. 
    ҚР-ғы рыноктық байланыстардың жаңа кезеңі.
    
28. 
    Меншіктің мемлекеттік және муниципалды формалары.
    
29. 
    Меншіктің интеллектуалды формасы.
    
30. 
    Жалға алу мен лизинг капиталды пайдаланудың формалары ретінде.
    
31. 
    Шаруашылық жүргізудің жаңа үлгісіндегі акциялар мен акционерлік қоғамдар.
    
32. 
    Қазіргі экономикадағы мүдделердің көптүрлілігі мен қайшылықтары.
    
33. 
    Фирма рыноктық қатынастардың субъектісі ретінде.
    
34. 
    Нарықтық экономикадағы отбасы: атқаратын қызметтері және жанұялық бюджет.
    
35. 
    ҚР-сы аграрлық саласының нарықтық трансформациясы. Агробизнес.
    
36. 
    Өндіріс факторларына баға белгілеудің ерекшеліктері.
    
37. 
    Кәсіпорын шығындары және оның формалары.
    
38. 
    Кәсіпорын табыстары және оның формалары.
    
39. 
    Қазақстандағы кәсіпкерлік және бизнес.
    
40. 
    Экономикалық өсу, оның элементтері және даму кезеңдері. Неоклассикалық және кейнсиандық үлгілер.
    
41. 
    Ақпараттық экономика және экономикалық өсудің жаңа типінің қалыптасуы.
    
42. 
    Ұдайы өндірістің циклдері және оның фазалары.
    
43. 
    Қаржы-несиелік дағдарыстар: мәні және себептері.
    
44. 
    Қоғамдық ұдайы өндіріс жүйесіндегі сұраныстың орны мен ролі.
    
45. 
    Сұраныстың экономикалық түрлері, оның жіктелуі.
    
46. 
    Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс туралы классикалық және кейнсиандық көзқарастар.
    
47. 
    Қазіргі дамыған мемлекеттердегі нарықты реттеудің формалары мен әдістері.
    
48. 
    Ұлттық- есеп экономиканы реттеудің құралы ретінде.
    
49. 
    Экономикалық өсу және салааралық баланс үлгілері.
    
50. 
    Ұлтық экономика деңгейдегі жалпы тепе-теңдік.
    
51. 
    Мемлекеттің ақша саясаты.
    
52. 
    Мемлекеттің банк жүйесі.
    
53. 
    Еңбек нарығы және еңбек ресурстарының қамтылуы.
    
54. 
    Нарықтық экономика жағдайындағы жұмыссыздықтың себептері мен түрлері, салдары.
    
55. 
    Бәсеке: оның түрлері, қазіргі шаруашылық механизміндегі орны мен ролі.
    
56. 
    Кәсіпкерлік және кәсіпкерлік капитал.
    
57. 
    Мемлекеттік бюджет және бюджеттің атқаратын қызметтері, тапшылық мәселесі.
    
58. 
    Салықтық саясаттың ынталандырушы және тежеуші ролі.
    
59. 
    Салық салу механизмі.
    
60. 
    ҚР-ның салық жүйесі.
    
61. 
    Қазақстанда нарықтық экономиканың қалыптасу жағдайында несие жүйесінің қайта құрылуы.
    
62. 
    Дүниежүзлік шаруашылық: даму болашағы мен бағыттары.
    
63. 
    Капиталдың шетке шығарылуы және қазіргі кезеңдегі оның ерекшеліктері.
    
64. 
    Халықаралық экономикалық қатынастардың қайта құрылуы.
    
65. 
    Қазіргі әлемдік шаруашылықтың валюталық жүйесі.
    
66. 
    Халықаралық валюталық рыноктар және валюталық реттеу.
    
67. 
    Еуропалық экономикалық қауымдастықтың (ЕАҚ) валюта-қаржы жүйесіндегі интеграциялық үрдістер.
    
68. 
    Қазіргі ғаламдық экономикалық мәселелердің мәні мен динамикасы.
    
69. 
    ҚР халықаралық сауда ұйымына кіру мәселелері.
    
70. 
    Н.А.Назарбаевтің “Ғасырлар тоғысы” еңбегіндегі экономикалық-әлеуметтік мәселелер жөнінде.
    

.

1. 
   Крымова В.Ж Экономикалық теория. Кестелі оқу құралы 2010 жыл, Алматы.
   
2. 
   Есполов Т.И. және басқалар Экономикалық теория негіздері, 2009 г.
   
3. 
   Шеденов У Общая экономическая теория 2004 жыл Алматы
   
4. 
   Әбішев А Макроэкономика каз 2008 жыл, Алматы
   

5. Әкімбеков С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория оқу құралы., Астана: 2002ж.

6. Аубакиров Я.А. және т.б. Экономикалық теория курсы. -Қазақ университеті, 1999

7. 
   Мауленова С.С., Құдайбергенов Е.Қ., Бекмодин С.Қ. Экономикалық теория: оқу құралы. Алматы, 2002
   
8. 
   Теоретическая экономика. Политэкономия. Учебник для вузов. Под ред. Журавлевой Г.П., Мильчаковой Н.Н. – М., Банки и биржи, ЮНИТИ, 1998
   
9. 
   Экономика переходного периода. Учебное пособие./ Под.ред. Бузгалина А.В.-М.: МГУ-1995г.
   

1. 
   Аяпова А., Арынов Н., Орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздік, А., 1995
   
2. 
   С.Р.Тоқсанбай, Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік, А.,1999
   

1. 
   www.Unive.kz
   
2. 
   www.eup/ru
   
3. 
   http://www.ek-lit.agava.ru (кітапхана)
   
4. 
   http://www.Unіve.kz (кітапхана)
   
5. 
   http://www.eup.ru (кітапхана)
   
6. 
   http://www.eviews.com ( Eviews бағдарламасы, жаттығулар )
   
7. 
   http://www.wikipedia.com (cөздік, түсіндірме сөздік)
   

1 нұсқа
1. Егер де нақты елдің валютасы шектеусіз кез-келген басқа шетел валюталарына айырбасталса, яғни төлем балансының ағымдағы, капиталдың операциялары бойынша валюталық шектеу болмаса,онда бұл білдіреді:

A) Сыртқы айналымдылықты.

B) Ішкі айналымдылықты.

C) Айналымсыздықты.

D) Жартылай айналымдылықты.

E) Еркін айналымдылықты.
2. Халықаралық экономикалық қатынастардың керекті формасына төмендегілердің қайсысы жатпайды?

A) Халықаралық сауда.

B) Әлеуметтік қатынастар.

C) Жұмыс күшінің миграциясы.

D) Валюта-несиелік қатынастар.

E) Капитал қозғалысы.

A) Халықаралық сауда.

B) Халықаралық инвестиция мен капитал қозғалысы.

C). Кәсіпорындағы пайданың көлемін анықтау.

D) Мемлекеттер арасындағы өндірістік кооперациялау.

E) Жұмыс күші миграциясы

A) жұмыс күшінің көшіп-қонуына;

B) елдің абсолютті артықшылығына;

C) капиталдың ауып-жылжуына;

D) өндірушілердің оқшаулануына.

E) елдің салыстырмалы артықшылығына;

A) қорғау және бөлу;

B) экономикалық;

C) идеологиялық;

D) тәптіптік;

E) бақылау.

A) шаруашылық жүргізудің әлеуметтік ортасы;

B) тиімді экономика.

C) материалдық-өндірістік сапа;

D) материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну қатынастары;

E) әлеуметтік бағытталған экономикалық өсу мен қатар экономикалық бағытталған әлеуметті дамуды қамтамасыз ететін шаруашылық жүйе;

A) орталық банктің валюталық резервтерінің жоғарылатады;

B) елдегі ақша массасының көлеміне әсер етпейді.

C) орталық банктің валюталық резервтерін төмендетеді;

D) елдегі ақша массасының көлемін төмендетеді;

E) елдегі ақша массасының көлемін жоғарылатады;

A) салаға ену кедергілерінің жоғары деңгейі;

B) жоспарлы баға белгілеу;

C) нарық пен жоспар реттегіштерінің тіркесімі;

D) товарлар экспортына және импортына тиымдардың жоқтығы;

E) мүлдем еркін бәсеке және рынокта ешкімнің билігі болмауы;

A) тыйым салу (эмбарго).

B) үстемелік салық;

C) тарифтік емес құрал;

D) демпинг;

E) шекарадан өткізілген товарлар, мүліктер және басқа да құндылықтардан мемлекеттің ақшалай жинайтын алымы;

A) қаржылай көмек.

B) кедеңдік салымдар, экспортқа тікелей қаржылай көмек беру;

C) демпинг, экспорттық несиені мемлекет тарапынан сақтандыру;

D) максималды, минималды, жеңілдетілген салымдар (тарифтер);

E) жеке товарлар экспорты мен импортына қойылған көлемдік шектеулер (квоталар), сыртқы экономикалық істердің белгілі бір түрлеріне мемлекеттің монополиясы;

A) Халықаралық сауда.

B) Экспорт және импорт.

C) Халықаралық қаржы және валюта нарығы.

D) Капитал тарту.

E) Халықаралық жұмыс күші.

A) Өз заңдылықтарына бағынышты өзіндік құбылыс.

B) Тек қана социалистік елдер.

C) Тек өзіне бағынатын, өзара тығыз байланысты және тәуелді ұлттық экономикаларының жиынтығы, үлкен экономикалық жүйе.

D) Нарықтық экономиканың объективтік заңдылықтарына бағынышты, өзара тығыз байланысты және тәуелді ұлттық экономикаларының жиынтығы, үлкен экономикалық жүйе.

E) Бір-бірінен тәуелсіз ұлттық экономикаларының жиынтығы, үлкен экономикалық жүйе.

A) Әлемдік сауда саттық.

B) ХЭҚ валютаның айырбасталуы.

C) Шетелдерінің экономикалық қатынастарының ерекшеліктері.

D) Шетелдерінің экономикасын.

E) ХЭҚ іске асыру механизмі.

A) Еңбекке жарамды халықтың белгілі аймақ шекараларынан орын ауыстыруы және көшуі.

B) Адамдардың жақсы өмір жағдайларын іздестіріп, орын ауыстыруы.

C) Тұрғылықты орның ауыстыру.

D) Жұмыссыздық элементтерінің пайда болуы.

E) Мемлекеттен тыс көшкен және осы мемлекетке көшіп келген адамдар санының арасындағы айырмашылығы

A) К.Маркс.

B) А.Смит.

C) Д. Рикардо.

D) Ф.Энгельс.

E) У.Петти.

A) Әртүрлі елдердің бөлек өнім жүйесін дайындауда мамандандырылуы.

B) Бөлек өнім түрін дайындауға мамандандырылуы.

C) Өндірістік өнімдердің технологиялық кезіндегі мамандану.

D) Ірі кәсіпорындар арасындағы еңбек бөлінісі.

E) Ірі материалдық және материалдық емес өндіріс сферасындағы еңбек бөлінісі.

A) Аталғандардың барлығы.

B) Әлемдегі барлық елдердің арасындағы жүретін тауар айналымы.

C). Мемлекеттің басқа елдермен сауда қатынасына арнайы бағытталған іс-әрекеті.

D) Әлемдегі барлық елдердің арасындағы жүретін қызмет алмасу.

E) Отандық экономиканы қорғауға бағытталған саясат

A) Отандық саясатты қорғауға құрылған сыртқы сауда саясаты.

B) Басқа елдермен сауда қатынастарында бағытталған сыртқы сауда саясаты.

C) Бір елдің басқа елмен импорт пен экспорттан тұратын саудасы.

D) Мемлекет отандық экономиканы қорғайтын және нарық негізгі бағыттағыш ролін атқарған кездегі мемелекеттің сыртқы сауда саясаты.

E) Мемелекет сыртқы саудаға араласпайды, бұл жағдайда нарық негізгі бағыттауыш ролін атқарады.

A) Барлық мемлекеттердің бір-бірімен арақатнаста болатын шаруашылық.

B) Әлемдік шаруашылықтағы ауыр өнеркәсіптердің бірлесуі.

C) Бір-бірімен тауарлы –ақша қатнастарымен байланысқан, егеменді ұлттық мемлекеттердің жиынтығы.

D) Әлемдік масштабта өндіріс негізінде бірлескен мемлекеттер.

E) Аймақтық шаруашылықтардың байланыстылығы.

A) Белоруссия

B) Қырғызстан.

C) Украйна.

D) Өзбекстан.

E) Россия.

A) Мемлекет сыртқы нарыққа араласпайды.

B) Мемлекеттің басқа елдермен сауда-саттық жөнінде арнайы бағытталған саясаттармен сыртқы экономикаға араласуы.

C) Бір елдің басқа елмен сауда саясатын жүргізуі.

D) Ешбір кедергісіз мемлекеттер арасында тауарлар мен қызметтердің еркін жүруі.

E) Ұлттық өндірісті қорғау үшін шетел өнімдерін ішкі нарыққа кіргізуді шектеу.

A) Мемелекет сыртқы нарыққа араласпайды.

B) Ешбір кедергісіз мемлекеттер арасында тауарлар мен қызметтердің еркін жүруі.

C) Бір елдің басқа елмен сауда саясатын жүргізуі.

D) Ұлттық өндірісті қорғау үшін шетел өнімдерін ішкі нарыққа кіргізуді шектеу.

E) Мемелекеттің басқа елдермен сауда-саттық жөнінде арнайы бағытталған саясаттармен сыртқы экономикаға араласуы.

A) Импорттық квота.

B) Экспорт пен импортқа лицензия.

C) Импорттық баж.

D) Тарифтер.

E) Ерікті экспорттық шектеу.

A) Сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыру.

B) Сыртқы сауда жүйесін лицензиялауды енгізу.

C) Кеден баждарын белгілеу.

D) Ерікті экспортты шектеу.

E) Экспортты субсидиялау.

A) Протекционистік.

B) Фискальдық.

C) Қысқартылған.

D) Ынталандырушы.

E) Протекционистік және фискальдық.

1. Қазіргі әлемдік инфрақұрылым өзіне қандай жүйені қосады?

A) Әлемдік көліктік жүйені.

B) Әлемдік ақпараттық жүйені және әлемдік экономикалық жүйені.

C) Әлемдік коммуникация және байланыс жүйесін.

D) Әлемдік экономикалық жүйені.

E) Әлемдік ақпараттық жүйені.
2. А.Смиттің экономикалық ілімінің негізі:

A) Капитал құрылуы.

B) Үй шаруашылығын жүргізу принциптері.

C) Еркін бәсеке.

D) Экономиканы реттеу.

E) Өндіріс.

A) Қоғамдық өндірістегі адамдар арасындағы қатынасты.

C) Өндіргіш күштерге қатынасын.

D) Адамдардың қарым-қатынасын.

E) Адамның табиғатқа, затқа қатынасын.

A) Қоғамдық шығындардың төмендеуі.

B) Тауарлар көлемінің ұлғаюы.

C) Ресурстар тек қана тұтыну заттар өндірісіне жұмсалады.

D) Ресурстар өндіріс құрал-жабдықтарын өндіруге жетпейді.

E) Олардың көмегімен барлық қажеттіліктерді бір уақытта және толық қанағаттандыру мүмкін емес.

A) Жалпыдан жеке қорытындыларға келу.

B) Фактілерден теорияны шығарy.

C) Заңдар мен категорияларды талдау.

D) Экономикалық теорияны абстракциялық қарастыру.

E) Эксперимент жүргізу.

A) Зерттеу объектісін микродеңгейде қарастыру.

B) Әртүрлі элементтерді біріктіру.

C) Зерттеу объектісін макродеңгейде қарастыру.

D) Нақты әлеуметтік-экономикалық сұрақты шешудің әдістері.

E) Зерттейтін объектіні бөліп қарастыру.

A) Ұсыныс теориясы.

B) Шекті пайдалылық теориясы.

C) Экономикалық өсу теориясы.

D) Сұраныс теориясы.

E) Қосымша құн теориясы.

A) Г.Госсен.

B) К.Менгер.

C) А. Смит.

D) В. Визер.

E) Е. Бем-баверк.

A) Рухани қажеттiлiктердi қанағаттандыру.

B) Әлеуметтiк әдiлдiк

C) Экономикалық өркендеудiң сападағы көрiнiсi

D) Тiршiлiк ету үшiн күрес

E) Материалдық, рухани қажеттiлiктердi қанағаттандыру

A) Адамның табиғатқа қатынасы

B) Өндiрiстегi әлеуметтiк қатынастарды зерттеу

C) Табиғи, материалды, информациялық ресурстарды пайдалану қатынасы

D) Құқықтық қатынастарды зерттеу

E) Адамдар арасындағы материалдық, рухани игiлiктердi өндiру, бөлу, айырбастау, тұтыну қатынастары

A) Инфляцияның үлгiсi.

B) Фирманың моделi.

C) Тұтынушылардың үлгiсi.

D) Нарықтық тепе-теңдiк үлгiсi.

E) Сала үлгiсi.

A) Құқықтық ұйымдар, коллективтiк ұжымдар Жеке адамдар немесе ұжым, жеке шаруашылықтар, заң тұлғалары

B) Жеке адамдар немесе ұжым, жеке шаруашылықтар, заң тұлғалары

C) Құқықтық ұйымдар, коллективтiк ұжымдар.

D) коллективтiк ұжымдар

E) Әлеуметтiк құқықтық тұлғалар

A) Қаражат ұйымдары

B) Табиғи орта

C) Кәсiпорын формалары

D) Қаржы ұйымдары

E) Өндiрiс факторлары және өндiрiс нәтижесi

A) Кәсiпкерлiк қабiлетi

B) Информациялық ресурстар

C) Капитал

D) Табиғи ресурстар

E) Еңбек ресурстары

A) Технологиялық жүйе элементтерi.

B) Жер және табиғи ресурстар

C) Өндiрiс құрал-жабдықтары

D) Жер капитал, еңбек, кәсiпкерлiк

E) Жұмыс күшi

A) Еңбек құралдары

B) Еңбек ресурстары және капитал.

C) Қолданылатын капиталдық бөлiгi

D) Өндiрiсте қолданылатын барлық капитал

E) Еңбек құралдары және еңбек заттары

A) Табиғи ресурстар және мәдени құндылықтар

B) Жасалған және жиналған мәдени құндылықтар

C) Өндiрiс құрал-жабдықтары.

D) Табиғи ресурстар мен адам ресурстары

E) Өндiрiс құрал-жабдықтары, жиналған мүлiктерi, табиғи ресурстар, материалдық және мәдени құндылықтар

A) Құқықтық қатынастар

B) Өнiм өндiру, бөлу, айырбастау және тұтыну қатынастары

C) Техника-экономикалық қатынастар

D) Әлеуметтiк қатынастар

E) Өндiрiстiк ресурстарды пайдалану

A) Әлеуметтiк категориялар.

B) Өндiрiстiк қатынастар

C) Әлеуметтiк-құқықтық заңдылықтар

D) Өндiргiш күштердiң даму заңдары

E) Табиғат заңдары

A) Кейнсиандық теория.

B) Физиократтар теориясы.

C) Меркантелизм.

D) Марксизм.

E) Маржинализм.

A) П.Л. Буабильгер.

B) Ф.Кенэ.

C) Кольбер.

D) Т. Ман.

E) Д.Ло.
22. “Физиократтар” түсінігі нені білдіреді?

A) Сауда еркіндігі.

B) Индустриализмді.

C) Табиғат билігін.

D) Экономикалық талдауды.

E) Сыртқы сауданы.
23. Физиократтық мектептің жарқын өкілі:

A) П.Л. Буабильгер.

B) Т. Ман.

C) Кольбер.

D) Д.Ло.

E) Ф.Кенэ, А.Тюрго.

A) Протекционистік саясат.

B) Бастапқы капитал.

C) Экономиканы мемлекеттік реттеу саясаты.

D) Капитал қозғалысының саясаты.

E) Шаруашылық қатынасқа тартылған артықшылықты жеке субъект психологиясы көзқарасы жағынан жасалған экономикалық талдау.

A) Экономикалық дамудың ғаламдық тенденцияларын;

B) Ресурстар иелері, фирмалар мен тұтынушылардың жеке топтардың экономикалық тәртібін;

C) Әртүрлі топтардың жеке өкілдері арасындағы қатынастарды;

D) Экономикадағы мемлекеттің ролін;

E) Жеке фирмалардың экономикалық тәртібін;

1. А.Смиттің “Халықтар байлығының шарттары мен табиғаты туралы зерттеу” трактаты қай жылы жарық көрді?

A) 1768 ж.

B) 1776 ж.

C) 1876 ж.

D) 1765 ж.

E) 867 ж.
2. Маржиналистік теорияның классиктері болып табылады:

A) Ф.Кенэ, А.Тюрго.

B) Т.Ман, А.Монкретьен.

C) К.Менгер, Ф.Визер, Е. Бем-Баверк.

D) А.Смит, Д.Рикардо.

E) К.Маркс, Ф.Энгельс.

A) Меркантелизм.

B) Маржинализм.

C) Ағылшын классикалық буржуазиялық саяси экономия.

D) Физиократтар.

E) Марксизм.

A) Ф.Кэне.

B) У. Петти.

C) А.Смит.

D) Д.Рикардо.

E) К.Маркс.

A) Табыстарды үлестіру қатынастары.

B) Адамды-адам қанау қатынастары.

C) Иемдену меншіктеу қатынастары.

D) Өндіріс факторларын қосу-алу.

E) Экономиканы ұйымдастыру және басқару нысандары.

A) Өндірістік ресурстардың сарқылмауы.

B) Игіліктерге қажеттілік.

C) Материалдық және рухани қажеттілік.

D) Игіліктердің сиректілігі.

E) Ресурстарды тиімді пайдалану.

A) Шәкіртақы мөлшері.

B) Оқулық сатып алуға жұмсайтын шығындары.

C) Мемлекеттің орташа маманды дайындауға жұмсайтын шығындары.

D) Студентті асырауға ата-анасының жұмсайтын шығындары.

E) Ол оқуды тастап, жұмыс істегенде ала алатын неғұрлым үлкен еңбек ақы.

A) Психологиялық және экономикалық.

B) Экономикалық және пайдалылық.

C) Экономикалық және құқықтық.

D) Құқықтық және психологиялық.

E) Әлеуметтік және саяси.

A) Егемендік құқығы.

B) Иелік ету құқығы.

C) Басқару құқығы.

D) Табысты алу құқығы.

E) Пайдалану құқығы.

A) бiр ресурсты басқа ресурспен ауыстыруды.

B) өндiрiстiк шығындардың қисығын;

C) капитал өнiмдiлiгiн;

D) еңбек өнiмдiлiгiн;

E) өндiрiстiк техникалық тиiмдi тәсiлдерiнiң көпшiлiгiн;

A) Иелік ету құқығы.

B) Егемендік құқығы.

C) Басқару құқығы.

D) Табысты алу құқығы.

E) Пайдалану құқығы.

A) Басқару құқығы.

B) Пайдалану құқығы.

C) Егемендік құқығы.

D) Табысты алу құқығы.

E) Иелік ету құқығы.

A) Иелік ету құқығы.

B) Пайдалану құқығы.

C) Табысты алу құқығы.

D) Егемендік құқығы.

E) Басқару құқығы.

A) Қарызды өтеу үшін игілікті өндіріп алу мүмкіндігі.

B) Сыртқы ортаға зиян келтіретін тәсілмен пайдалануға тыйым салу.

C) Игілікті шексіз пайдалану құқығы.

D) Мұрагерлікке игілікті беру.

E) Сыртқы орта тарапынан келетін зиян мен игіліктердің экспроприациясынан қорғану құқығы.

A) Ойдың жалпыдан жеке анықтамаларға қозғалуы.

B) Ойдың жекеден жалпы ой шешіміне қозғалуы.

C) Объектінің өзгеру себептерін анықтау.

D) Нақтылыққа қозғалысты оқып-үйрену.

E) Нарықтық заңдардың мүмкіндіктерін оқып-үйрену.

A) Ойдың жалпыдан жеке анықтамаларға қозғалуы.

B) Ойдың жекеден жалпы ой шешіміне қозғалуы.

C) Объектінің өзгеру себептерін анықтау.

D) Нақтылыққа қозғалысты оқып-үйрену.

E) Нарықтық заңдардың мүмкіндіктерін оқып-үйрену.

A) Танымдылық.

B) Делдалдық.

C) Әдістемелік.

D) Сынаушылық.

E) Тәжірибелік.

A) Меркантилизм;

B) Институционализм.

C) Классикалық саяси экономика;

D) Маржинализм;

E) Физиократтар;

A) Мәңгілік болады.

B) Объективті сипаттамаға ие болады;

C) Адамдардың экономикалық іс-әрекеттері арқылы көрініс табады;

D) Тарихпен келетін сипаттамаға ие;

E) Адамдардың іс-әрекетіне тәуелді емес;

A) В.И. Ленин;

B) Аристотель;

C) Ксенофонт;

D) Ф. Энгельс.

E) К. Маркс;

A) Ж.Б.Сэй;

B) П.Самуэльсон.

C) А.Маршалл;

D) Д.М.Кейнс;

E) Д.С.Милль;

A) экономика қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымын зерттейді.

B) экономика товарлардың өндірісі мен бөлінісін қамтитын іс-шараларды зерттейді.

C) экономика халық шаруашылығына әсер ететін экономика өлшемдерін (баға, өндіріс, жұмыссыздық және т.б.) зерттейді.

D) экономика ақша, банк жүйесін, капиталды зерттейді.

E) экономика қоғам мүшелеріне қажетті товарлар мен қызметтерді өндіруде қолданылатын шектеулі ресурстардың тиімді пайдалануын зерттейді.

A) өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың бірлігі және өзара әрекеттігі

B) қоғамның белгілі бір даму сатысына сипатты экономикалық құрылым.

C) қоғамдық-экономикалық құрылым.

D) материалдық және рухани мәдениеттің сатысы.

E) технология.

A) "өркениет" ұғымы.

B) материалдық игіліктерді өндіру әдісі;

C) мемлекет пен оның құрылымдарының пайда болуы;

D) нарықтық экономиканың қалыптасуы мен дамуы;

E) еңбек бөлінісі мен кооперация деңгейі;

A) экономикалық қатынастар жүйесі;

B) өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың тұтастығы мен өзара әсері;

C) қоғам дамуының белгілі даму сатысына сипатты экономикалық тәртіп;

D) өндірушілерді өндіріс құралдарымен қосу әдісі;

E) өндіріс әдісі мен оның қоғамдық-саяси құрылымының қосындысы;

1. Жеткіліксіздік - бұл:

A) индустриалдық жүйенің белгісі.

B) төлем қабілеттігі.

C) индустриаға дейінгі жүйенің сипаты.

D) адами қажеттіліктерді толық қамту мүмкін емес дейтін тұжырымдама.

E) тиімділік.
2. Экономикалық санат (категория) деген не?

A) экономикалық көрініс туралы үстүртін пікір.

B) өндірістік қатынастардың маңызды қырларын білдіретін ғылыми ұғымдар;

C) субъективті бағалау ұғымы;

D) себеп-салдарлық байланыс;

E) қарапайымдалған пікір;

A) инфрақұрылым және оның элементтері.

B) өндіріс құралдары және жұмыс күші.

C) өндірісті қоғамдастыру нышаны (формасы).

D) жер, су, қазба байлықтар.

E) Жоспарлау.

A) барлық зерттеу құралдарын оңтайлы қолдану әдісін.

B) нақты деректерімен;

C) пәннің құрылымын;

D) ғылымның ой-өрісін;

E) тәжірибені;

A) зерттелуші үдерісті кездейсоқтық, өтпелі жағдайлардан ажырату.

B) зерттелуші үдерістердегі тұрақты, типтілік жағдайларды айқындау.

C) экономикалық үдерістің үлгісін жасау.

D) тәжірибе қою.

E) қарапайым тұжырымдама.

A) экономикалық үдерістердің үлгісін жасау.

B) экономикалық құбылысты оның құрамдас элементтеріне бөліп зерттеу;

C) жалпы ұстанымды қисын мен шығару;

D) тәжірибе жасау;

E) элементтерді табиғи біртұтастыққа қосу;

A) құқық заңдары.

B) экономикалық құбылыстар тұралы қалыпты түсінік;

C) экономикалық құбылыстардың мәнін анықтайтын ғылыми ұғым;

D) экономикалық қатынастар мен қызметтерді реттеп, анықтайтын азаматтың заң жүйесінің баптары;

E) өндіріс қатынастарының ең маңызды ішкі, тұрақты себеп-салдарлық байланыстары;

A) Марксизм.

B) Классикалық саяси экономиия.

C) Меркантилизм.

D) Физиократтар.

E) Кейнсиандықтар.

A) Байлықтың көзі тек ақша мен алтынды қорландыруда.

B) Меншіктің түрлерін дамыту керек.

C) Халықаралық саудада мемлекет протекционистік саясат жүргізуі керек.

D) Мемлекет халықаралық шаруашылығы ретінде ауыл шаруашылығын дамыту керек.

E) Байлықтың көзі тек еңбек бөлінісінде.

A) Ұсыныстар жасау.

B) Экономика дамуындағы нақты деректер мен құбылыстарды.

C) Экономика нақты деректерге және болжамдарға негізделеді.

D) Бағалық талдау.

E) Не болу керек.

A) Сыртқы саудаға саясатында.

B) Мемлекеттік бюджеттік тапшылықты қаржыландыруда.

C) Банктік жуйенің тұрақтылығын қамтамасыз етуде.

D) Ақша ұсынысы динамикасына бақылау орнатуда.

E) Кірістерді басқаруда.

A) Экономикалық теорияның пәні.

B) Экономикалық категория.

C) Экономикалық ойлау

D) Экономикалық саясат.

E) Экономикалық заң.

A) Экстраполяция.

B) Талдау.

C) Абстракция.

D) Дедукция.

E) Индукция.

A) Ғылыми болжам жасау.

B) Барлық экономикалық пәндер үшін жетекші сала болуы.

C) Экономикалық құбылыстар мен процестерді терең әрі жан-жақты зерттеу.

D) Шаруашылықтың экономикалық жағдайына тиімді әдістерін жасау.

E) Экономикалық құбылыстардың сипаттамасына тіршіліктік көзқарас құруына жағдай жасау.

A) Әлеуметтiк-құқықтық қатынас

B) Құқықтық қатынас

C) Экономикалық қатынастардың әлеуметтiк-құқықтық бейнесi

D) Идеологиялық ұғым

E) Әлеуметтiк қатынас

A) мемлекет, ұжым, жеке тұлға

B) жеке меншiк кәсiпорындар

C) үй, завод, фабрикалар

D) базардағы буткалар

E) мектеп, университет

A) нақты ұғым

B) жеке ұғым

C) материалдық ұғым

D) өндiрiстiк ұғым

E) абстракциялы ұғым

A) Сақтық капитал

B) Жарғылық капитал

C) Меншiктегi капитал

D) Үстеме капитал

E) Акционерлiк капитал

A) Концерн, корпорация

B) Серiктестiк

C) Кооперативтi кәсiпшiлiк

D) Коллективтi кәсiпшiлiк

E) Акционерлiк қоғам

A) Қарызды өтеу үшін игілікті өндіріп алу мүмкіндігі.

B) Сыртқы орта тарапынан келетін зиян мен игіліктердің экспроприациясынан қорғану құқығы.

C) Игілікті шексіз пайдалану құқығы.

D) Сыртқы ортаға зиян келтіретін тәсілмен пайдалануға тыйым салу.

E) Мұрагерлікке игілікті беру.

A) Сыртқы орта тарапынан келетін зиян мен игіліктердің экспроприациясынан қорғану құқығы.

B) Сыртқы ортаға зиян келтіретін тәсілмен пайдалануға тыйым салу.

C) Игілікті шексіз пайдалану құқығы.

D) Мұрагерлікке игілікті беру.

E) Қарызды өтеу үшін игілікті өндіріп алу мүмкіндігі.

A) Жерді қолдану құқы.

B) Белгіленген тәртіптегі заңдар мен салт-дәстүрлерге сәйкес жерді қолдану.

C) Жерді жалға беру.

D) Жер бағасы.

E) Тарихи қалыптасқан негіздерде белгілі бір жер теліміне тұлғаның құқығы.

A) Белгіленген тәртіптегі заңдар мен салт-дәстүрлерге сәйкес жерді қолдану.

B) Жерді қолдану құқы.

C) Жерді жалға беру.

D) Жер бағасы.

E) Тарихи қалыптасқан негіздерде белгілі бір жер теліміне тұлғаның құқығы.

A) Өндірістік мүмкіндіктердің шекарасын көрсетеді.

B) Болашақта не өндірілетінін анықтайды.

C) Өнім бағасына әсер етеді, өнімділікті арттырады.

D) Нарықтық тепе-теңдікті анықтайды.

E) Ресурстарды тиімсіз пайдаланады.

A) Қоғамдық еңбекті сіңірген және қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру қасиеті бар зат.

B) Айырбас құнына ие тауар.

C) Еңбек құралы.

D) Өндіруші өзі тұтынатын еңбек өнімі.

E) Тұтыну құнына ие зат.

1. 
   Экономикалық ілімнің пайда болуы мен экономикалық теорияның даму кезеңдері.
   
2. 
   Қазіргі экономикалық теорияның даму бағыттары.
   
3. 
   Экономикалық категориялар мен экономикалық заңдар, оларды пайдалану.
   
4. 
   Экономикалық процесстерді тану әдістері.
   
5. 
   Қоғам өміріндегі өндірістің ролі. Өндіріс ресурстары мен факторлары.
   
6. 
   Экономикадағы таңдау мәселесі. Өндірістік мүмкіндіктер қисығы.
   
7. 
   Меншіктің маңызы мен формалары.
   
8. 
   Қоғамдық шаруашылықтың формалары: натуралды, тауарлы және әкімшіл- әміршіл.
   
9. 
   Еңбек құн теориясы.
   
10. 
    Шекті пайдалылық теориясы.
    
11. 
    Ақшаның маңызы мен атқаратын қызметтері.Ақша айналысы заңдары.
    
12. 
    Нарықтың пайда болу шарттары. Нарықтың атқаратын қызметтері.
    
13. 
    Нарықтың түрлері.
    
14. 
    Нарықтың инфрақұрылымының негізгі элементтері мен олардың сипаты.
    
15. 
    Сұраныс заңы. Сұраныстың өзгеруіне әсер ететін факторлар.
    
16. 
    Ұсыныс заңы. Ұсыныстың өзгеруіне әсер ететін факторлар.
    
17. 
    Сұраныс пен ұсыныс икемділігі.
    
18. 
    Қазіргі бәсеке жағдайындағы нарықтық механизм.
    
19. 
    Жетілмеген бәсеке және оның түрлері.
    
20. 
    Кәсіпкершілік қызметтің маңызы мен түрлері.
    
21. 
    Нарық экономикасындағы фирманың негізгі ұйымдық-құқықтық формаларының сипаты.
    
22. 
    Нарықтағы шағын, орташа және ірі фирмалардың ролі.
    
23. 
    Балама шығындар. Айқын және айқын емес шығындар.
    
24. 
    Тұрақты және өзгермелі шығындар.
    
25. 
    Жалпы, орташа және шекті шығындар.
    
26. 
    Фирма табысы. Пайданың түсінігі мен түрлері. Бухгалтерлік және экономикалық пайда.
    
27. 
    Өндіріс факторлары нарығындағы баға құру.
    
28. 
    Жалақының маңызы мен формалары.
    
29. 
    Рента мен ренталық қатынастар.
    
30. 
    Капитал нарығы мен табыс пайызы.
    
31. 
    Кәсіпкерлік табыс және пайда.
    
32. 
    Макроэкономика түсінігі. Ұлттық экономика және оның мақсаты.
    
33. 
    Ұлттық есеп жүйесінің түсінігі.
    
34. 
    ЖІӨ және ЖҰӨ, жалпы сипаты мен айырмашылығы, ұлттық табыс, жеке табыс және қолда бар табыс.
    
35. 
    Экономикалық өсу. Оның экстенсивтік және интенсивтік түрлері.
    
36. 
    Экономикалық цикл және оның фазалары.
    
37. 
    Қазіргі экономикалық циклдердің ерекшеліктері.
    
38. 
    Экономикалық динамиканың толқындары.
    
39. 
    Қаржы жүйесінің маңызы мен құрылымы.
    
40. 
    Мемлекеттік бюджет. Оның табысы мен шығысы.
    
41. 
    Салық түрлері.
    
42. 
    Қаржы саясаты және оның түрлері.
    
43. 
    Ақша және өтімділік түсінігі. М1, М2, М3 ақша агрегаттары.
    
44. 
    Ақша сұранысы және ақша ұсынысы. Ақша нарығындағы тепе- теңдік.
    
45. 
    Несие жүйесінің құрылымы. Орталық банктің атқаратын қызметтері.
    
46. 
    Коммерциялық банктер. Банктік пайда.
    
47. 
    Несие формалары.
    
48. 
    Халықтың табыстарының құрылуы. Табыстағы теңсіздік. Лоренц қисығы және Джинни коэффициенті.
    
49. 
    Жұмыссыздық, кедейшілік және оларды шектеу шаралары.
    
50. 
    Адам мүдделерін әлеуметтік қорғау және әлеуметтік кепілдіктер.
    
51. 
    Нарық жағдайындағы әлеуметтік теңдік және әділеттілік.
    
52. 
    Әлемдік шаруашылықтың құрылуының объективті негіздері. Әлемдік шаруашылықтың құрылымы.
    
53. 
    Халықаралық сауда.
    
54. 
    Қарыз капиталдарының халықаралық нарығы.
    
55. 
    Еңбек ресурстарының халықаралық миграциясы.
    
56. 
    Халықаралық валюта жүйесі
    

Ағымдағы үлгерімді бағалау ағымдағы бақылау және рубеждік (аралық) бақылау бағаларынан тұрады.

Үлгерімді ағымдық бақылау – оқу сабағын жүргізуші оқытушының пәннің әр оқу тақырыптары бойынша студенттің жетістіктерін жүйелі түрде тексеруі.

Рубеждік бақылау оқу пәнінің ірі бөлімдерін (модульдерін) аяқтаған соң жүргізілетін бақылау.

Пән бойынша қорытынды баға ағымдағы үлгерім бағасы мен қорытынды бақылаудың бағасынан тұрады. Ағымдағы үлгерімді бағалау (жіберу рейтингі) пән бойынша қорытынды бағаның 60% құрайды. Емтихан бағасы пән бойынша қорытынды бағаның 40% құрайды.

Студенттің білімін бағалау балдық- рейтингтік әріптік жүйе бойынша сәйкесінше бағалаудың дәстүрлі шкаласына аудару арқылы жүзеге асады.

2

мұндағы:

Р1 –1- рейтингті бағалаудың пайыздық мазмұны;

Э – емтихан бағасының пайыздық мазмұны (тест-емтихан).

Әріптік жүйе бойынша бағалау	Баллдардың сандық баламасы	Оқу пәнін меңгерудің %-қ мазмұны	Дәстүрлі жүйе бойынша бағалау
A	4,0	95-100	үздік
A-	3,67	90-94
B+	3,33	85-89	жақсы
B	3,0	80-84
B-	2,67	75-79
C+	2,33	70-74	қанағаттанарлық
C	2,0	65-69
C-	1,67	60-64
D+	1,33	55-59
D	1,0	50-54
F	0	0-49	қанағаттанарлықсыз

№	Тәртіпті бағалау критерийлері	% саны
1.	Сабақтан кешігу	(аптасына) -2
2.	Сабақ кезінде ұялы телефонмен сөйлесу	-3
3.	Практика (семинар) сабақтарына белсене қатысу	+(1-3) аралығында
4.	Басқа да критерийлер	-

5В050600-экономика, 5В050800-есеп және аудит, 5В050900-қаржы, 5В090800-бағалау мамандығы

Алматы, 2012ж

1 – тақырып. Қоғам дамуындағы экономикалық теорияның орны мен рөлі

Экономикалық теорияның қалыптасу мен даму кезеңдері

Экономикалық теорияның мәселелері сонау көне замандағы ойшылдардың назарларында да болған. Мәселен, ертедегі грек философы Аристотель өз заманының экономикалық мәселелерімен айналысып, бірсыпыра елеулі пікірлер қалдырған. Мысалы, құл иеленуші қоғамдағы шаруашылықты ұйымдастыру мәселелерін зерттей келіп осы ғылымның атын экономия деп атаған. Экономия грек тілінде «ойкос» - үй, шаруашылық, «номос» - ілім, заң деген мағынада қолданған. Басқа сөзбен айтқанда экономика бұл үй шаруашылығын басқару өнері дегенді білдіретін көне грек сөзі. Осыдан келіп экономика жөнінде сөз болғанда, алдымен шаруашылықты - үй шаруашылығын, кәсіпорын, сала, аймақ, ел және дүние жүзі шаруашылықтарын көзге елестетеміз. Осы шаруашылықты зерттейтін ғылымдар жүйесі экономика деп аталады. Сондай-ақ, Аристотель өз заманындағы орын алған тауар-ақша қатынастарын зерттеп, шаруашылықпен тауар өндірісі арасындағы айырмашылықты байқай білген, қоғам байлығын: тұтыну құндарының жиынтығы деп түсінген. Байлықтың бірінші түрінің негізі, көзі - өндіріс – егіншілік пен кәсіпшілік, ал байлықтың екінші түрі – ақша қоры – табиғаттан тыс құбылыс деп есептеген. Өйткені, бұл айналыс процесінен туып отырады, онда тікелей тұтынатын еш нәрсе жоқ, оның мөлшерін ештеңемен өлшеп отыруға болмайды дейді. Мұның өзі ол заман үшін озық пікір еді. Сондықтан да ол өз заманында бірінші болып тауардың тұтыну құны мен құны арасындағы айырмашылықты айыра білген. Әрине, Аристотель заманындағы өндіргіш күштер дәрежесінің төмендігі, ғылым дамуының тапшылығы, жалпы алғанда қоғам дамуының төменгі сатыда болуы экономикалық құбылыстар мен заңдарды жете түсінуге ғылыми тұрғыдан шешуге мүкіндік бермеді.

Экономикалық ой пікірлердің ғылыми тұжырымдалып қалыптасуы сауда, өнеркәсіп капиталының дами бастауына байланысты болды. Бұл кезең негізінен Еуропада ХУІ-ХУІІ ғасырларды қамтыды. Ал Ресейде тауар-ақша қатынастары 1861 жылғы реформадан соң дамыды. Қазақ елінде ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы сауда капиталы, тауар-ақша айналымы, халықаралық нарық бірте-бірте жанданған кезеңді қамтыды.

Экономиканың теориялық мәселелерін ең бірінші болып меркантилистер (итальян тілінде – мерканте-саудагер) зерттеп бастаған. Меркантилистер қоғамдық байлықтың негізі ақша- алтын деп білді. Яғни, пайда атауының бәрі айналыстан, сату-сатып алудан өнеді деп есептеген, сондай-ақ, олар заң арқылы ел ішінде ақша байлығын молайту, ақшаны шетелге шығаруға тыйым салу, шетелдерден келген саудагерлерді сатудан өндірген ақшаны ел ішіндегі жергілікті бұйымдарды сатып алуға міндеттеу керектігін айтқан. Бұлармен қатар меркантилистер бір елден тауарды арзан сатып алып, екінші елге барып қымбатқа сату принципін қолданған, сауда капиталын шетелдерге шығарып отыруды, сауда-теңіз флотын дамытуды, отар елдермен жаңа жерлерді басып алуын жақтаған.

Қорыта айтқанда, сауда капиталы тұрғысынан меркантилистердің көзқарасы дұрыс деп айтуға болады. Себебі, сауда капиталы айырбас, айналыс процесін үздіксіз жүргізу арқылы экономиканы жандандыруға көмектеседі. Бірақта сауда капиталы өз алдына қоғам дамуын, адамдардың әл-ауқатын көтеретін күш емес. Оның себебі айналыс, айырбас саласында тек қана құн формасы ауысып тұрады, екінші сөзбен айтқанда тауар, оның құны бір қолдан екінші қолға өткенде ешбір жаңа тауар, жаңа құн жасалмайды. Демек, меркантилистер теориясы ғылыми дәлелденбеген, ол халық шаруашылығын толық қамтитын ілім болған жоқ.

Меркантилистердің осы осалдығын физиократтар байқаған. Олардың (Тюрго, Кенэ ) пікірінше, қоғам байлығының бірден бір көзі сауда емес өндіріс екенін дәлелдеді. Бірақ олар өндірісті тек ауыл шаруашылығымен шектеді. Олардың пікірінше, қоғам байлығының бірден бір көзі ауыл шаруашылығы өнімдері деп есептеді. Бірақ та олардың өндірісті тек қана ауыл шаруашылығымен шектеуі халық шаруашылығының басқа салаларын өнімсіз деп есептеуі дұрыс болмады.

Осы олқылықты тарихта классикалық буржуазиялық саяси экономияның көрнекті өкілдері У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо өз еңбектерінде айқын көрсетті. Қоғам байлығы жалпы өндіріс салаларында қалыптасатындығын дәлелдеді. Ауыл шаруашылығымен қатар өнеркәсіптің түрлі салаларында материалдық игіліктерді өндіру, өңдеу процестерін жалғастыратын көлік, байланыс, халыққа қызмет көрсету салаларында да жаңа құн өндіріліп, қоғамдық байлық молаяды деген қағида берік қалыптасты.

Классикалық саяси экономия жаңа дамып келе жатқан капиталистік өндірістік қатынастарды дәріптеуші, өндіріс капиталының мүддесін қорғайтын экономикалық ой-пікірдің жаңа прогрессивті сатысы болды.

Классикалық саяси экономияның басты табысы еңбек құн теориясының негізін қалады. Сол кезеңдегі экономикалық теорияны дамытуға елеулі үлес қосқан А.Смит болды. Еңбек құн теориясына негізделе отырып, А.Смит тауардың екі жақты сипатын (құнын және тұтыну құнын) ашты, жұмыс күші құнының құрылу механизмін анықтай отырып, жұмысшы өзінің құнынан артық құн өндіретіндігін, күрделі және жәй еңбектің арасындағы айырмашылықтарды көрсетті. Бірақ та А.Смиттің экономикалық теорияны дамытудағы елеулі қосқан үлесі нарықтың әрекет ету механизмін, мемлекеттің экономикадағы рөлін, бәсекенің әсерімен сұраныс пен ұсынысқа байланысты қалыптасқан еркін бағалар негізіндегі нарықтың өздігінен реттелу механизмін жете зерттеуі болды. Бұл экономикалық реттігіштерді (бағалар, сұраныс, ұсыныс, бастысы- бәсеке) ол «көрінбейтін қол» деп атады.

Экономикалық ғылымның әрі қарай дамуы күрделі жолдардан өтті. ХІХ ғасырдың екінші жартысының басында саяси экономия терең дағдарысты басынан өткерді. Ол екі тармаққа марксизм және маржинализмге бөлініп кетті.

Марксизмнің негізін қалаушы К.Маркс (1818-1883) болды. К.Маркстің басты еңбегі «Капитал». Марксистер Рикардо және Петтидің еңбек құн теориясына негізделе отырып, құн теориясын, еңбектің екі жақтылығын, тауардың қайшылықтары туралы концепция жасады. Сондай-ақ, еңбек құн теориясын маркстік саяси экономия ілгері дамытып қосымша құн туралы ілімді жан-жақтаы талдады. К.Маркс еңбек құн теориясына сәйкес қосымша құн өндіру – капиталистердің пролетариатты қанауы арқылы өз байлығын арттырудың тұрақты көзі екендігін көрсетті. Әйтсе де марксизм ілімнің кейбір теориялық қорытындылары практика жүзінде, өмірде дәлелін таппады.

Маржинализм (француз тілі – шекті) марксизмнен айырмашылығы қанауға негізделген өндіріс әдісі ретінде капитализмнің мәнін зерттеуден бас тартып, шаруашылық қатынастарын зерттеуге бет бұрды.

Бұл бағыт ХІХ ғасырдың 70-жылдарында дүниеге келді. Оның өкілдері: Австрияда К.Менгер, Англияда У.Джевонс, Швейцарияда Л.Вальрас. Маржиналистер экономика ғылымының мақсаты шектеулі ресурстарды бөлудің тиімді әдістері мен шаруашылықты ұтымды жүргізудің жолдарын іздестіруде деп таныды.

Экономикалық теорияда неоклассикалық бағыттың пайда болуын Альфред Маршаллдың атымен байланыстыруға болады. Оның «Саяси экономиканың принциптері» деген еңбегінде құн теориясы емес, баға теориясы қарастырылды. Бағаның құрылу механизмін Маршалл сұраныс және ұсыныс ара қатынасы нәтижесі ретінде қарастырды. Оның сұраныс теориясының негізін Австрия мектебінің өкілдері жасаған шекті пайдалылық теориясы болса, ал ұсыныс теориясының негізін өндіріс факторлары туралы ілім және американ экономисі Кларктың шекті еңбек өнімділігі туралы теориясы құрды. Экономикалық теорияда ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы пайда болған Кейнсиан теориясын атауға болады. Бұл теорияның пайда болуына негізгі себеп болған ұлы дағдарысты (1929-1933 ж.ж.) еске түсіруге болады. Кейнс макроэкономиканы талдаумен экономикалық теорияның пәнін толықтырды. Кейнстің негізгі идеясы бойынша еркін бәсекеге негізделген нарық экономикасының барлық мүмкіндіктері сарқылды, ол енді өзін-өзі реттей алмайды, сол себептен экономика мемлекет тарапынан реттелуі тиіс. Сондай-ақ, ол экономиканы мемлекеттік реттеудің нақты механизмін жетілдіру жолдарын ұсынды. Кейнстің ойынша, мемлекет жұмысбастылықты реттеу арқылы капиталистік экономикада әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етеді, несиеге көпшіліктің қолы жеткізілген болса, онда іскер адамдар нарықтың кейбір қиын жағдайларынан шығуларына көмектеседі, ақшаның тұрақтылығын қамтамасыз ету негізінде инфляцияның барлық қиыншылықтарын жеңуге жағдай жасайды, жалпы мемлекет экономиканы реттеп отырады.

Экономистердің барлығынан ерте заманғы ойшылдардан қазіргі заманғы ғалымдарға дейін бір жалпы сипат байқалады. Олардың көздеген мақсаттары- қоғам байлығын өсу жолдарын зерттеу. Мәселен меркантилистер экономика ғылымының зерттеу объектісі ретінде елдегі ақша капиталының (алтын, күміс) қорлануы және сыртқы саудамен байланысты тауар мен ақша айналыс процестерін қарастыру. Классикалық мектептің өкілдері экономикалық теорияны байлық туралы ғылым ретінде және сол байлықты көбейту жолдарын қарастырды, ал марксизмнің классиктері әр түрлі әлеуметтік топтардың арасындағы материалдық игіліктерді иемдену, айырбастау және бөлу туралы экономикалық қатынастарды зерттеу объектісі ретінде қарастырған. Қазіргі кейбір теориялар нарықтық экономика жағдайында шектеулі ресурстарды тиімді пайдалану әдістерін (жолдарын) зерттеуді басшылыққа алған. Мысалы, экономикалық теорияның пәні ретінде адамдардың шексіз қажеттіліктерін барынша қанағаттандыру мақсатындағы игіліктерді өндіру процесіндегі адамдардың іс-әрекеттерін қарастырады. Көріп отырғанымыздай қазіргі кезеңде экономикалық теорияның пәні бойынша әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Сонымен, жоғарыда аталған көзқарастарды ескере отырып, экономикалық теорияның пәніне мынадай анықтама беруге болады. Экономикалық теория ресурстардың шектеулі жағдайында адамдардың қажеттіліктерін толық қамтамасыз ету үшін, олардың арасындағы өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну процестерінде пайда болатын экономикалық қатынастарды зерттейді.

Экономикалық теория бірқатар ғылымдардың салалық (сауда, өнеркәсіп, ауыл шаруашылық) экономикасы, салааралық (экономикалық география, статистика), функционалды (қаржы, несие, маркетинг) ғылымдардың методологиялық негізі болып табылады. Экономикалық теорияның зерттеу объектісі жағынан микро-, макроэкономика болып бөлінеді.

Экономикалық теория үш негізгі қызмет: танымдық, методологиялық және практикалық қызметтерді атқарады.

Экономикалық теорияның танымдық қызметі экономикалық процестер мен құбылыстарды түсіндіру және зерттеу негізінде көрінеді. Экономикалық теорияның методологиялық қызметі оның басқа экономикалық ғылымдар жүйесіндегі орнымен анықталады, яғни барлық экономикалық ғылымдардың зерттеу әдістерінің негіздерін құрайды. Экономикалық теорияның практикалық қызметі шаруашылықты тиімді жүргізу әдістері мен принциптерін дайындаумен байланысты.

Қоғам да табиғат сияқты белгілі заңдар негізінде дамиды. Бұл заңдар объективтік сипатта болады. Мұның мәнісі – олар адамның еркі мен санасына байланысты емес деген сөз. Қоғам дамуының заңдарын әрбір елде мемлекеттің шығаратын заңдармен шатастырмау керек, мемлекеттің заңдары - бұл өкімет ұйымдары белгілейтін заңдар. Қоғам дамуының заңдарын алатын болсақ, ондағы ұғым басқа. Бұл заңдар қоғамдық қатынастардың бүкіл құрлысымен, ең алдымен, қоғамның экономикалық құрылысымен байланысты.

Экономикалық теорияның алдына қоятын мақсаты – экономикалық заңдарды ашу, олардың әрекет ету механизмін зерттеу және практикалық қызметте пайдалану жолдарын анықтау. Сонымен, экономикалық заңдар дегеніміз не?

Экономикалық құбылыстардың арасындағы тұрақты және үнемі қайталанып отырылатын сөйтіп, сол құбылыстардың ішкі мәнін сипаттайтын қатынас экономикалық заңдар деп аталады.

Экономикалық теория абстрактылы ойлаудың көмегімен экономикалық құбылыстардың мәнін біртіндеп ашады. Осы құбылыстарға талдау және синтез жасау процесінде логикалық ұғымдар қалыптасады. Қоғамның экономикалық өмірін тошыланған түрде көрсетілген логикалық ұғымдар экономикалық категориялар деп аталады.

Экономикалық теория басқа кез келген ғылым сияқты танымның әр түрлі формалары мен әдістерін қолданады, олардың барлығы шаруашылық өмірді зерттеу әдістерінен тұратын ғылыми методологияны құрайды.

Методология дегеніміз – ғылыми танудың нысаны, әдісі, ұйымдастыру принциптері туралы ілім.

Экономикалық процестерді зерттеуде ең бірінші диалектикалық әдіс қолданылады. Бұл әдістің негізін ежелгі көне грек философтары қалаған және кейінгі буын ғалымдары дамытқан. Бұл әдіске сәйкес барлық экономикалық процестер бір-біріне тәуелді қайшылықты түрде дамиды және ұдайы қозғалыста болады. Ғылыми танудың нысаналары мен әдістері көп. Солардың ішінде экономикалық зерттеулердің маңызды әдісі - ғылыми абстракция. Ғылыми абстракция әдісі деп – зерттеліп отырған процестердің жеке, кездейсоқ, қысқа мерзімді, дара құбылыстарынан тазартып, оның тұрақты, әрдайым қайталанатын мәнін, маңызды жақтарын ашуды айтамыз.

Экономикалық зерттеулердің тпғы басқа әдістері бар. Олар мыналар: экономикалық-математикалық моделі, сан және сапа анализі және т.б.

1. 
   Өндіріс және оның ролі
   
2. 
   Экономикалық жүйе және оның типтері.
   
3. 
   Меншік. Меншіктің субъетілері мен объектілері. Меншіктің формалары.
   

Өндіріс – адамдардың бірлесе отырып материалдық құндылықтар жасауға, өздерінің саналы мақсаттарын іске асыруға бағытталған қоғамдық процессі. Өндіріске тауарлар шығару мен қызмет көрсетуге қатысатын келесі ресурстар жатады:

• 
  Табиғи ресурстар
  
• 
  Адам ресурстары
  
• 
  Капитал
  
• 
  Кәсіпкерлік
  

Айырбас – бұл адамдардың бір-бірімен іс-әрекеттерін айырбастауы, еңбек өнімінің баламалы негізде шеттетілуі.

Тұтыныс- бұл өндіріс процессі барысында жасалған материалдық игіліктерді пайдалану. Тұтынудың екі түрі бар: өндірістік және өндірістік емес

Экономикалық жүйе – бұл экономикалық процесстердің жиынтығы. Ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады.Экономикалық жүйе төмендегідей жіктеледі:

1. 
   Дәстүрлі эконмика – бұл көп укладты экономика. Артта қалған технологиялар.
   
2. 
   Әкімшіл-әміршіл экономика. Бұл жүйеде барлық сауалдар көп сатылы бюрократиялық инстанциялар арқылы шешіледі.Кәсіпорындар жоспардың орындалуы туралы есепті жоғарыда тұрған ұйымдар алдында береді.
   
3. 
   Нарықтық экономика – ресурстар жеке меншікте формалы тауар өндірушілердің, нарықта еркін бәсекелестікпен сипатталады. Нарықтық экономиканың негізін қалаушы А. Смит.
   
4. 
   Аралас экономика – бұл нарықтық, әкімшіл-әміршіл және дәстүрлі экономиканыңда элементтері жүретін экономика.
   

Меншіктің элементтері:

1.Иемдену – мүлікті іс жүзінде иелену.

2.Пайдалану – мүліктен оның пайдалы қасиеттерін алу.

3.Бұйыру – мүліктің тағдырын анықтауға оның иесінің іс әрекеті.

Экономикалық мүдделер – бұл адамдар арасындағы шаруашылық күштердің қабілетінің байқалуы. Экономикалық мүдденің негізгі топтары:

1.Қоғамдық

2.Ұжымдық

3.Жеке

Меншік мемлекеттік және жеке болып екіге бөлінеді. Меншік түрлерінен меншік формалары туындайды:

1. 
   Жеке
   
2. 
   Өзіндік
   
3. 
   Мемлекеттік
   
4. 
   Серіктестік
   
5. 
   Акционерлік
   
6. 
   Кооперативтік
   

Қоғам өмірінде меншікке байланысты қатынастар әрқашан маңызды рөл атқарған. Осы тұрғыдан меншік қатынастарының мәні неде деген сұрақ туады. Экономикалық әдебиетте меншік қатынастары туралы әр түрлі анықтамалар келтіріліп, пікірлер айтылады. Мысалы, П.Хейне меншік қатынастарын адамдардың затқа жай қатынасы ғана емес, адамдардың өзара қатынасы деп сипаттайды. Марксизм-ленинизм ілімі меншікті материалдық игіліктерді, табиғат заттарын иемдену процесінде өндірушілер арасында қалыптасатын қоғамдық–экономикалық қатынастың белгілі бір тарихи түрі деп түсінеді.

Меншіктің мәнін түсіну үшін экономикалық теорияда кеңінен орын алған «робинзонада» әдісіне жүгінейік. Робинзон адам аяғы баспаған аралда табиғаттың жемісін пайдаланып тіршілік етеді. Бір мезгілде Робинзон өзі- өзіне айнала қоршаған барлық игіліктерді менің меншігім деп айта ала ма? Ол үшін, ең болмағанда тағы бір адам болуы шарт. Олай болса, мынадай қорытынды шығаруға болады. Меншік зат емес және зат пен жеке адам арасындағы қатынас та емес, ол сол заттарды иемдену процесінде адамдар арасында туындайтын қатынас болып табылады. Яғни, меншік экономикалық категория ретінде – материалдық игіліктерді өндіріс құрал-жабдықтарын және өндіріс нәтижесін иемденуге байланысты адамдар арасындағы өндірістік қатынастарды білдіреді.

Иемдену - әрбір қоғамдық өндіріс әдісінің негізі болып табылады. «Меншік» пен «иемдену» түсініктерін теңестіруге болмайды. «Меншік» анағұрлым абстрактілі, ал «иемдену» нақты ұғым. Иемдену – бұл нақты қоғамдық затты иелену әдісі.

Қоғам дамуының әр түрлі кезеңдерінде затты иелену, яғни иемдену әдістері өзгеріп отырған. Өзінің ең қарапайым формасында иемдену адамдар материалдық игіліктерді өндіруді үйренбестен бұрын пайда болған. Осылайша, адамзат қоғамының әу басында, адамдар табиғат өнімдерін оларды өндірместен иеленді (аңшылық, балық аулау және т.б.). Әрі қарай өндірістің пайда болуы мен дамуына орай иемдену объектісіне тек табиғат өнімдері емес, сондай-ақ адамдар өндірген өнімдері де жататын болды.

Иемдену әрдайым белгілі бір тұлғаның мүддесіне қарай жүзеге асады. Яғни, өндіріс құрал-жабдықтарына меншіктің түрі қандай болса, өндіріс нәтижесін, өндірілген материалдық игіліктер мен рухани байлықтарды иемденудің де түрі сондай болып табылады. Демек, меншік иемденудің белгілі бір әлеуметтік түрі. Ол өндіріс құрал-жабдықтары кімнің билігінде екендігін, қалай бөлінетіндігін, қандай мақсатқа пайдаланылатындығын көрсетеді.

Өндіргіш күштердің даму дәрежесіне байланысты өндірістік қатынастардың өзгеруі және жетілуі меншік түрінің өзгеріп, жетілуіне, бір түрінің екінші бір түрімен ауысуына әкеліп соқтырады.

Меншіктің объектісін (не иемделеді) және субъектісін (кім иемденеді) айыра білу керек. Меншіктің объектісіне қоғам байлығының материалдық-заттық элементтері жатады немесе өндіріс құрал-жабдықтары мен өндіріс нәтижесі. Ал субъектісіне мемлекет, коллектив (ұжым) және жеке адамдар жатады.

Меншік субъектілерінің көпшілігі өндіріс құрал-жаблықтарын иелену, билік ету, пайдалану туралы құқық қатынастарының пайда болуын және әрекет етуінің алғы шарты болып табылады. Өндіріс құрал-жабдықтарын иелену, билік ету және пайдалану арқылы меншіктің экономикалық мазмұны жүзеге асырылады және заңдарда құқықтық көрініс алады. Енді осы қатынастар жүйесін (иелену, билік ету, пайдалану) қарастырайық. Иелену- меншік иесінің мүліктік құқығы. Ол арқылы меншіктің басқа құқықтары (иемдену, билік ету, пайдалану) жүзеге асырылады.

Иелену, билік ету, пайдалану қатынастарының пайда болуы, меншік иесі кейбір жағдайда өндіріс құрал-жабдықтарын тиімді пайдалана алмайды. Мұндай жағдайда меншік иесі иемдену құқығын, өзі сақтай отырып, өндіріс құрал-жабдықтарын басқа субъектіге иеленуге, билік етуге, пайдалануға бере алады. Сонымен иелену, билік ету, пайдалану құқықтары объектінің өзін емес, оның кейбір қасиеттерін иемденуді қамтамасыз етеді. Мысалы, осындай құқықтық қатынастар мүлікті жалға бергенде немесе траст формасын қолданғанда пайда болады.

Шаруашылықтың әр алуан деңгейіндегі жеке адамдардан бастап ірі фирмаларға дейін өндіріс құрал-жабдықтарын иемдену, иелену, билік ету, пайдалану нарық экономикасында өндірушілер мен тұтынушылардың шаруашылық субъектілері ретінде салыстырмалы оқшауланғанын көрсетеді. Демек, құрал-жабдықтарын иемдену, иелену, билік ету және пайдалану туралы субъектілердің күрделі жүйесі құрылады.

Тарихта меншіктің әр түрлі формалары белгілі, олардың ішінде мемлекеттік, ұжымдық және жеке меншік басты түрлері болып табылады. Ең алдымен меншіктің екі типін мемлекеттік және жеке меншік ажырата білу қажет. Жеке меншік жағдайында экономикалық, заңдық құқықтарға жеке адам ие болады. Иемденудің бұл типі екі түрге бөлінеді: жеке еңбекке негізделген жеке меншік және бөтен біреудің еңбегіне негізделген жеке меншік.

Меншіктің бірінші түрі шағын кәсіпкерлікке тән, себебі онда жеке басты шаруалар, қол өнершілер мен басқа да адамдар меншік иесі ретінде өз еңбектерімен өмір сүреді, яғни олар иемдену, иелену және пайдалану құқықтарына ие болады. Бұл жағдайда меншік иесі өндіріс нәтижесін өзі иемденеді.

Меншіктің екінші түрі жалдамалы еңбекке негізделген. Меншіктің бұл формасында меншік құқықтары меншік иесімен жалдамалы жұмысшылар арасында бөлінеді. Меншік иесі иемдену, иелену, билік ету құқықтарын өзіне қалдырады да, өндіріс құрал-жабдықтарын пайдалану құқығын жалдамалы жұмысшыларға береді. Бұл меншік иесіне өндіріс нәтижесін иемденуге жағдай туғызады. Нарықтық демократия жетілмеген жағдайында бұл мүліктік теңсіздікке әкеліп соғуы мүмкін.

Өткен тарихымыз көрсетіп отырғандай, өндіріс құрал-жабдықтарын жеке меншіктен мемлекет иелігінен алу (национализациялау) процестері айтарлықтай оң нәтиже бермеді. Өндірушілер өндіріс құрал-жабдықтарына иелік етудің орнына олар алшақтанып қалды. Соның салдарынан өндіріс ресурстарын тиімсіз пайдалануы, тауар өндірісі монополиялануы, өндірушілердің тұтынушыларға үстемдігінің өсуі, алыпсатарлық, арқа сүйеушілік, арамтамақтық орын алады.

Осындай жағдайда адамдар өздерінің мүдделеріне, қабілеттіліктеріне қарай жұмыс күшіне билік ете алмады. Ұйымдық шаралар мен заңдар жүйесі негізінде мемлекет жұмысшыларды жұмыс күшінен алшақтатты және оларды өз меншігі ретінде пайдаланды.

Дүние жүзілік тәжірибеге сүйенсек, экономиканы қарқынды өсуінің еркін өндірушілердің өндіріс құрал-жабдықтарының нақты бірігуі себеп болғанын көрсетіп отыр. Сондықтан, біздің елімізде экономикалық реформа, яғни бір экономикалық жүйеден екінші экономикалық жүйеге көшу мемлекеттік меншікті қайта құру процестерінен басталды. Себебі, сол кезде республиканың экономикасының құрылымында мемлекеттің үлесі өте жоғары (90 %) болды. Экономика осы прогрессивті қозғаушы күштен әкімшілік- әміршілік жүйенің даму барысында толық айрылды. Сонымен қатар нарықтық қатынастар дамыған елдерде мемлекеттік меншіктің үлесі 30-40 %-дан аспады. Демек, республикада мемлекеттік меншікті, меншіктің басқа түрлеріне өзгертуге нақты алғы шарттар болғанын айтуға болады. Сондықтан, 1991 жылы маусым айында «Мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру» туралы заң қабылданды. Бұл заң мемлекеттік меншікті қайта құру ережелерін, тәртібін және құқықтық негізін анықтады.

Мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу деп мемлекттік кәсіпорындардың шаруашылығын басқару қызметін тікелей шаруашылық субъектілеріне беру негізінде қайта құруды айтамыз.

Жекешелендіру – бұл мемлекеттен жеке және заңды тұлғаларға мемлекеттік меншіктің объектілерін немесе акционерлік қоғамдардың акцияларын ақыға немесе тегін жеке меншікке беру. Жекежелендіру мемлекеттің экономикада билігін шектеу болып табылады.

Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің түбегейлі айырмашылығы мынада: егер жекешелендіру процесінде мемлекеттік меншіктің субъектісі міндетті түрде өзгерсе, мемлекет иелігінен алу процесі олай болмайды.

Жекешелендіру, дүние жүзі экономикасына тән процесс. Оның негізгі мақсаты екі мәселені шешуге бағытталған:

1) бюджет тапшылығын кеміту;

2) ұлттық экономиканың тиімділігін арттыру.

Қазақстан Республикасы дүние жүзілік тәжірибені ескере отырып, 1991 жылы жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу процестерін бастады. Бұл процестер төрт кезеңді қамтыды.

Жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алу процестерінің І кезеңі 1991-1992 жылдар аралығын қамтыды. Бұл кезеңде республикада жекешелендіру процестерінің алғы шарттары және бағдарламасы жасалды. Бұл бағдарлама бойынша мемлекеттік кәсіпорындар жеңілдетілген талаптармен еңбек ұжымдарына берілді, ал сауда және қызмет көрсету объектілері сату негізінде жекешелендірілді.

Жекешелендірудің ІІ кезеңі (1993-1995 ж.ж.) Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылы 5 наурыз айындағы жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасындағы 1993-1995 жылдардағы мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің ұлттық бағдарламасы» негізінде жүзеге асырылды.

Бағдарламаның негізгі мақсаты - орталықтанған–жоспарлы экономикадан нарықты экономикаға қажетті жағдайлар жасаудың және мемлекеттің иелігіндегі өндірістік объектілерді, басқа да материалдық және материалдық емес активтерді ақылы немесе ақысыз негізінде республика халқына қайтаруды көздеген.

Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін келесі негізгі міндеттерді орындау көзделген:

- мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлеу арқылы нарыққа бағытталған шаруашылық құрылымдарын қалыптастыру, мемлекет меншігінің шағын объектілерін жекешелендіруді , қалың бұқара топтарының жекешелендіру процестеріне қатысуларына жағдай жасайды;

• 
  тиімді шаруашылық субъектілері ретінде жеке меншік иелері қалыптастыруды;
  
• 
  шағын және орта бизнесті дамытуды және т.б.
  

• 
  ірі және бірегей мүлік кешендірін (жұмысшылар саны 5000-нан асатын кәсіпорындар ) жеке жобалар бойынша жекешелендіру;
  
• 
  жұмысшылар саны 200-ден 5000-ға дейін жететін орташа кәсіпорындардың көпшілігін инвестициялық жекешелендіру купондары арқылы жаппай жекешелендіру;
  
• 
  200-ге жуық жұмысшылар бар кәсіпорындарды, тұрмыстық қызмет көрсету , қоғамдық тамақтандыру, коммуналдық шаруашылық, бөлшек сауда шағын кәсіпорындарын жекешелендіру;
  
• 
  ауыл шаруашылығындағы кәсіпорындарды жекешелендіру.
  

• 
  жартылай жекешелендірілген кәсіпорындардың мемлекеттік акциялар пакетін (кәсіпорындағы мемлекеттің үлесін), сондай–ақ, шағын жекешелендіру шеңберінде ІІ кезеңде сатылмай қалған объектілерді жекешелендіруді (ақшаға сату арқылы ) аяқтау;
  
• 
  жеке жобалар бойынша мемлекеттік меншік объектілерін жекешелендіруді жүзеге асыру;
  
• 
  бұрын жекешелендірілмеген кәсіпорындарды жекешелендіру процесіне енгізу;
  
• 
  экономиканың кейбір секторларын (бөлімдерін, секторлық бағдарлама) жекешелендіру жоспарларын жасау және жүзеге асыру жолдарын қарастыру;
  
• 
  шетел капиталының қатысуын ұлғайтуды.
  

• 
  жеке инвесторларға келісілген шарттар негізінде сатуды;
  
• 
  аукцион және конкурс негізінде сатуды;
  
• 
  басқару туралы келісім – шарт жасауды;
  
• 
  акцияларды ашық түрде сатуды көздеді.
  

1991-2000 жылдары республикада 34,5 мыңнан астам мемлекеттік меншік объектілері, соның ішінде 1991-1992 ж.ж. 6,2 мың объектілері ресей рубіліне жекешелендірілсе, 28 мыңы 1993–2000 ж.ж аралығында ұлттық валютаға сатылды. Осы кезеңде жекешелендіруден 215,4 млрд. теңге алынды.

Қоғамдық өндірістің алғашқы нысаны натуралды шаруашылық, осыған қысқаша тоқталып өтейік. Онсыз шаруашылықтың басқа нысандарының мәнін түсіну де қиынға соғады. Натуралды шаруашылықта еңбек өнімдері өндірушілердің өз қажеттіліктерін қанағаттандыруға және тұтынуға тікелей бөлу арқылы түсіп отырады. Яғни, өндірілген өнімдер өндіріс – бөлу – тұтыну сатыларынан өтеді. ( ол алғашқы қауымдық, құл иеленушілік және феодалдық өндіріс әдістері тұсында кеңінен орын алған).

Өндірістің натуралды формасы бүкіл экономикалық процестерді қатты тежейді, сыртқы байланыстарға жол бермейді, сондай-ақ натуралды шаруашылық тұйық, тұрақты, әрі өсуі өте баяу процесс. Бұл қазіргі дүниеде де сақталып отыр, әсіресе, дамушы елдерде орын алуда.Тіпті, дамыған елдердің өзінде де бұл шаруашылықтың кейбір формалары сақталуда.

Жалпы алғанда, натуралды шаруашылық тауарлы шаруашылықпен қатар дамыды. Бірақта жоғарыда көрсетілген өндіріс әдістерінде натуралды шаруашылық үстем болды.

Натуралды шаруашылыққа қарағанда тауарлы шаруашылық анағұрлым күрделі және натуралды шаруашылыққа тұп-тура қарама-қарсы. Тауар өндірісі деп отырғанымыз, қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың белгілі бір формасы ретінде, адамдардың экономикалық қатынастары нарық арқылы, еңбек өнімдерін сатып алу-сату арқылы көрінетін процесс. Басқаша айтатын болсақ, тауарлы өндіріс дегеніміз өнімді өндірушінің тікелей өзі тұтыну үшін емес, нарыққа шығарып сату үшін өндіретін өндірісті айтамыз. Мұнда өндірілген өнім тұтынушының қолына айырбас арқылы түседі. Яғни, өнім өндіріс-айырбас-тұтыну сатыларынан өтеді.

Енді тауарлы шаруашылықтың пайда болуының қажетті шарттарына тоқталайық. Тауарлы шаруашылықтың болуы үшін, біріншіден, қоғамдық еңбек бөлінісінің болуы, яғни қоғамдағы адамдардың бірқатары бір түрлі өнім, екінші біреулері екінші түрлі өнім өндіруі керек, өйткені әр түрлі өнімдер ғана біріне-бірі айырбасталады. Бірақ тауар шаруашылығы болуы үшін еңбек бөлінісінің болуы жеткіліксіз. Ол үшін, екіншіден, өндіріс құрал-жабдықтарына жеке меншік болуы керек. Мұнда өндірілген өнімдер, сол өндіріс құрал-жабдықтардың иелерінің иелігінде болады, сондықтан олардың өздері өндірген өнімдер басқалардың өндірген өнімдеріне айырбастауға мүмкіндік алады.

Тауарлы шаруашылықтың пайда болуы қоғамдық еңбек бөлінісімен де байланысты. Осы кезеңнен бастап өндірілген өнімдер тікелей айырбасқа түсе бастайды.

Сонымен, тауарлы шаруашылық алғашқы қауымдық қоғам ыдырай бастағанда пайда болды, құл иелену қоғамында да, феодалдық қоғамда да орын алды, капиталистік қоғамда ло өзінің дамуының шыңына жетті, мұнда ол жалпылама сипат алды.

Құл иелену қоғамы мен феодалдық қоғамда тауар шаруашылығы орын ала тұрса да, бұл қоғамдардағы негізгі өндіріс – натуралдық өндіріс болды.

Өндіріс құрал-жабдықтарына жеке меншікке негізделген тауарлы шаруашылықтың даму сипаты – нарықтың дамуына байланысты.

Нарықтың мынадай үлгілерін атап өтуге болады, олар: дамымаған, дамыған, реттелетін, деформацияланған. Әр нарық үлгісіне тауарлы шаруашылықтың ерекше үлгісі (моделі) сәйкес келеді: дамымаған тауарлы шаруашылы, дамыған нарықтың тауарлы шаруашылығы, реттелетін нарықтың тауарлы шаруашылығы, деформацияланған нарықтың тауарлы шаруашылығы.

I. Дамымаған нарықтың тауарлы шаруашылығында (жәй тауарлы шаруашылық) тауар өндірушілер өз меншігіндегі өндіріс құрал-жабдығымен өзі еңбек етеді, өндірілген өнімдер өндірушілердің иелігінде болады, таур өндірушілер өндірген тауардың бәрін сатпайды, тек бір бөлігін ғана сатады, яғни тауар шаруашылығы жалпылама сипат алмайды.

II. Дамыған нарықтың тауарлы шаруашылығы (еркін нарық экономикасы) жалпылама сипат алды, оған келесі құбылыстар тән:

- адамның жұмыс күшінің тауарға айналуы;

- өндірісте жалдамалы жұмысшылардың еңбек етуі;

- өндірілген өнімнің басым бөлігінің нарық арқылы сатуға арналуы.

Бұл кезеңдегі тауарлы шаруашылықтың еркін бәсекенің дамуымен сипатталатындықтан, оны еркін бәсеке дәуірінің капитализмі немесе «еркін экономика» деп атайды.

III. Реттелетін нарықтың тауарлы шаруашылығы экономикада мемлекеттік және жеке сектордың болуымен сипатталады. Мемлекеттік реттеудің басты формаларына заң шығару, салықтық және қаржылық формалары жатады.

Реттелетін нарықтың тауарлы шаруашылығының бірнеше модельдері бар:

• 
  әлеуметтік нарықтық шаруашылық;
  
• 
  аралас экономика;
  
• 
  корпоративтік экономика.
  

IY. Деформацияланған нарықтың тауарлы шаруашылығы әкімшіл-әміршіл экономикаға тән. Тауарлы шаруашылықтың бұл моделі қоғамдық еңбек бөлінісін, машиналы өндірісті, ұлттық экономиканы ұдайы реттеуді, еркін нарықтық қатынастарды басып тастау құбылыстарымен сипатталады.

Тауарлы шаруашылықтың даму кезеңдеріне жасалған қысқаша шолу тауарлы шаруашылық пен нарықтық экономика арасында абсолюттік теңдіктің жоқ екендігі жөнінде қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Нарықтық экономиканың негізгі тауарлы шаруашылық екені даусыз.

Тауар және оның қасиеттері. Тауар құнының балама теориялары.

Тауарды өндіру алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінен бастап бүгінге дейін әрекет етіп келеді. Шаруашылықты ұйымдастырудың қарапайым формасы жағдайында байлықтың табиғи формасы ретінде натуралды өнім болды. Ол, біріншіден, тұтыну құндылығымен, екіншіден, еңбектің нәтижесі ретінде сипатталды.

Өнімнің тұтыну құндылығы – бұл заттың пайдалылығы, яғни адамның әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру қасиеті.

Тауар өндірісі жағдайында еңбек өнімі жаңа ерекше қасиетке ие болады, ол тауарға айналады. Бұл өнім ендіөндірушілер үшін емес, басқа адамдар үшін құнды болады, яғни, қоғамдық қасиетке ие болады.

Тұтыну құндылықтың қоғамдық өлшемі сұраныс мөлшері болып табылады. Өнімді өндіру ұсыныс көлемін анықтайды. Егер ұсыныс сұранысты қанағаттандырса, онда заттар қоғамдық тұтыну құндылығына ие болады деп есептеуге болады.

Бұл жерде мынадай сұрақ туады. Қандай да болса заттар тауар бола ала ма? Әрине жоқ, себебі өндірілген заттар тауар болуы үшін, біріншіден, ол адамның еңбегінің нәтижесі ретінде болуы керек, екіншіден, басқа адамдардың қажеттерін қанағаттандыру үшін өндірілуі керек, үшіншіден, айырбасқа түсуі және эквивалент негізінде айырбасталуы керек.

Енді тауарға мынадай анықтама беруге болады. Тауар дегеніміз – қоғамдық құндылығы және басқа тауарға айырбастау үшін өндірілген еңбек өнімі. Заттар немесе өнімдер өзімен-өзі тауар бола алмайды, тауар болуы үшін олар адамдар арасындағы айырбас объектісіне айналуы тиіс. Сол себептен тауарда еңбек өнімдерін айырбастауға байланысты адамдар арасындағы қатынастар көрініс алады. Тауар айырбасы әртүрлі формаларға ие болуы мүмкін, бірақ барлық жағдайда айырбас - бұл заттың басқа заттарға айырбасталу процесі болып табылады. Осы себептен нарықта ғана тауар басқа тауарға айырбасталу процесі болып табылады. Осы себептен нарықта ғана тауар басқа тауарға айырбасталғанда айырбас құнына ие болады. Яғни, айырбас құны бір заттың басқа пайдалы заттарға белгілі бір пропорцияда (санда) айырбасталу қасиеті. Белгілі бір мөлшердегі бір тауарды екінші тауарға теңестіріп тұрған нәрсе, ол екеуіне де еңбек жұмсалған.

Тауарға жұмсалған еңбек ол тауардың құны болып табылады. Құн дегеніміз – сол тауарды өндіруге кеткен еңбек, ал тауардың айырбас құны, яғни бір тауардың екінші тауарға айырбасталатын белгілі бір пропорциясы. Құн және айырбас құны бірдей емес ұғымдар. Біріншісі тауардың ішкі қасиеттерін білдірсе, ал екіншісі, құнның сыртқы көрінісін сипаттайды. Тауардың екі нақты қасиеті тұтыну құндылығы (құны) және құны бір-біріне ауысып отырады.тауардың тұтыну құнының өзгеруі ертеме, кешпе тауардың құнын өзгертеді немесе керісінше тауардың құнының өзгеруі оның тұтыну құнының өзгеруіне әкеліп соғады.

Тауардың тұтыну құны нақты еңбекпен жасалады. Нақты еңбек – бұл адамның жұмыс күшінің ерекше пайдалы формада жұмсалуы. Нақты еңбек жаңа құн жасамайды, бірақ тауар өндіруге жұмсалған өндіріс құрал–жабдықтардың құндарын жаңа өндірілген өнімнің құнына ауысуына көмектеседі .

Тауар өндіру процесінде адамның еңбегінің нақты түрімен қатар, оның күш-қуаты (дене және ой күші) жұмсалады. Адамның жалпы күш-қуатының жұмсалуы абстракты еңбек деп аталады. Абстракты еңбек тауардың құнын жасайды.

Әрбір тауардың құны (абстракты еңбек жұмсалған) белгілі бір мөлшерде, не аз, не көп болады, ал тауар құнының мөлшері оны өндіруге жұмсалған еңбектің мөлшеріне және оны өңдеуге кеткен тауар өндірушінің уақытына сәйкес анықталады. Бірақта бір түрлі тауарды өндіру үшін әр тауар өндіруші әр түрлі мөлшерде уақыт жұмсайды. Тауардың құны еңбектің жеке жұмсалу уақытымен белгіленеді. Қоғамдық қажетті жұмыс уақыты дегеніміз сол кезде көп тараған техникамен, еңбек интенсивтілігінің орташа деңгейі негізінде сол тауарлардың басым көпшілігін өндіруге кеткен уақыт.

Құнның мөлшеріне: еңбек өнімділігі, еңбек интенсивтілігі, еңбектің күрделілігі ықпал етеді.

Сонымен, тауардың құны оның (тауар) затталған абстракті еңбек болса, ал айырбас құны құнның қоғамдық қатынастар ретінде тек айырбас сферасында нақты формада көрінуі.

Құн туралы ең бірінші ғылыми теория ретінде еңбек құн теориясы негіз болды. Оның негізін А. Смит және Д. Рикардо қалағанымен, К. Маркс бұ теорияны жете зерттеп марксистік экономикалық ілімнің қағидаларын жасады. Бірақ, экономикалық теория және өмір дәлелдегендейеңбек құн теориясының кейбір қағидалары практика жүзінде дәлел таппады. Біздің елімізде оны практикада пайдалану әрекеті дәлел болғандай, құнды және бағаны тек шығын арқылы анықтау халық шаруашылығында шығындану механизмінің құрылуына әкеліп соқты, яғни өндіріс өндіріс үшін дамыды, тауарды өндіруге кеткен шығын неғұрлым көп болса, соғұрлым тиімді болды. Бұл теорияны практикада пайдалануға байланысты тағы бір проблема тауардың құнын нақты өлшеуге мүмкін еместігі, ал мұндай жағдайда өндіріс нәтижесін бұрмалауға мүмкіндік туады.

Құн туралы марксистік теорияның ең бір маңызды қателігі, К. Маркстің ең басында тауардың тұтыну құнын әрі қарай талдамауы , ол тауардың тұтыну құны саяси экономиканың пәніне жатпайды деп, тек тауардың құнының қозғалысын ғана зерттеді. Ғалымдардың К.Маркстан кейінгі буыны тауардың екінші жағынан тұтыну құнына баса назар аударды. Нәтижесінде, басқа құн теориясы шекті пайдалылық теориясы пайда болады.

Шекті пайдалылықты дұрыс түсіну үшін пайдалылықтың нақты және абстракты түрлерін ажырата білу керек. Бұны келесі мысал арқылы көрсетуге болады. Су адам үшін аса қажетті өнім екендігін біз бәріміз білеміз және оның қандай қажеттіліктерді қанағаттандыратындығын, қандай пайдалылығы бар екендігін тағы да білеміз. Бұл оның абстракты пайдалылығы. Бірақ оның нақты пайдалылығы да бар. Егер судың бірінші шелегі адамның шөлін қандыру үшін керек болса, екінші – тамақ жасау үшін пайдаланса, үшіншісі – жуынуға, төртіншісі – малға берілсе, бесіншісі – бау-бақшаны суғаруға жұмсалады. Осылардың қайсысы адамға аса құнды болады? Бәлкәм, бірінші шелектегі су болар, ал келесілердің құндылығы біртіндеп кеміп отырады. Бұл жерде бірінші шелектегі су адамға аса құнды да, пайдалы да болады, қалғандарының пайдалылығы біртіндеп азйып отырады. Заттың аса пайдалылығы оның құндылығын анықтайды.

Өнімнің бар көлемімен және оның пайдалылы арасында өзара байланыс болады, оны мынадан көруге болады, тұтынушының қарамағындағы игіліктердің саны өскен сайын әр кейінгі игіліктің пайдалылығы бұрынғы игіліктердің пайдалылығына қарағанда азайып отырады. Бұл жалпыға бірдей даму заңы – шекті пайдалылықтың төмендеу заңы.

Шекті пайдалылық теориясы мен еңбек құн теориясы шын мәнінде бір-біріне қарсы заңдар болғанымен, олар бір-біріне қарама-қайшылықта болмайды, яғни тауардың құндылығын субъективті және объективті жағынан бағалау болып табылады. Тауарды субъективті бағалау тауар шаруашылығының тұтынушылардың талаптарын көбірек ескеруге бағытталады, ал өндірістің мақсаты адамның қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады.

Адамның қоғамдағы орны, оның тұрмыс жағдайы, мемлекет аралық қатынастарда және мемлекет ішіндегі басқа адамдармен арасындағы қатынастарда тікелей немесе жанама түрде ақшамен байланысты болады. Сондықтан, ақша мәселесі, оның қоғамдағы ролі әрқашанда ғалымдардың назарында болған. Қазіргі кезеңде ақшаның пайда болуы туралы екі көзқарас қалыптасқан. Біріншісі рационалистік, бұл бағыттың өкілдері ақшаның пайда болуын адамдар арасындағы келісімнің нәтижесінің жемісі деп көрсетсе, ал екіншілері ақшаның пайда болуын эволюциялық тұрғыдан қарастырады, яғни олардың пікірінше, ақша тауар айырбасы мен тауар өндірісінің бірте-бірте дамуының нәтижесі деп көрсетеді.

Экономикалық теория ақшаның пайда болуын зерттеуде осы эволюциялық концепцияны басшылыққа алады. Бұл концепция бойынша, ақшаның пайда болуы тауар айырбасының дамуына байланысты. Қоғам құрылымының бастапқы сатысында айырбас кездейсоқ сипатта болды және ақшаның көмегінсіз жүзеге асырылады. Бұндай айырбас (қазір оны бартер деп атайды) біраз қиыншылықтарды туғызды. Осы кезеңге айырбастың жәй немесе кездейсоқ формасы сай келеді, мұнда бір тауар өзінің құнын екінші тауар арқылы бейнелейді. Ал осы екінші тауар бірінші тауардың құнын анықтай отырып, оған бірдей құн ретінде қарсы тұрады немесе мұны эквивалентті құн формасы деп атайды. Эквивалент деп басқа тауарлардың құнын бейнелей алатын тауарды айтамыз.

Өндіргіш күштердің дамуымен, жаңа қоғамдық еңбек бөлінісінің пайда болуымен байланысты тауар айырбасы енді тұрақты құбылысқа айналды, кеңінен жайыла бастады. Нарықта тауарлар көбейе түсті. Сол себепті, бір тауардың құнын көптеген тауардың құнымен салыстыруға мүмкіндік туды, яғни жалпы эквивалент ролін бірнеше тауарлар атқара бастады. Бұл айырбас процесін қиындатты.

Қоғамдық өндірістің даму барысында көптеген тауарлардың ішінен (жалпы эквивалент ролін атқаратын тауар) біреу бөлініп шықты, мысалы аңның терісі. Оған барлық тауарлар айырбасталатын болды. Сөйтіп, жалпы эквивалент ролін бір тауар атқарды. Олар әр елде әр түрлі болды. Егер егіншілікпен шұғылданатын тайпаларда ол бидай болса, малшыларда – мал болды, ал теңіз және өзендердің жағаларын мекендейтін елдерде ұлудың қабыршағы болды. Бұл жағдай ұзаққа бармады. Себебі, әр елде жалпы эквивалент ролін әр түрлі тауарлар атқаруы халықаралық байланысты, халықаралық сауданың дамуын тежеді, қиындатты. Осыған байланысты, өндіріс пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуының нәтижесінде жалпы эквивалент ролін әр елде әр түрлі тауарлардың орнына бір ғана тауар , яғни ақшалық (ақша) тауар атқаратын болды. Сөйтіп, айырбас процесі тауарлар дүниесінен ерекше тауар - ақшаныңбөлініп шығуына жеткізді. Сонымен, ақшаға мынадай анықтама беруге болады. Ақша дегеніміз жалпы эквивалент ролін атқаратын ерекше тауар.

Тауар қатынастарының дамуының нәтижесінде айырбас сферасында ақшаның ролін асыл металдар - алтын мен күміс атқаратын болды. Себебі, жалпы эквивалент ролі осы асыл металдарға көшуі, олардың табиғи қасиеттерімен, яғни сандық бөлінуінің, сапалық жағынан біртектілігімен, қолайлылығымен, ұзақ уақыт сақталатындығымен байланысты болды. Есептеу единицасы ретінде олардың салмағы негізге алынды. Бұл, әрине, басқа тауар – эквиваленттеріне есептеу, санауға қарағанда, әрі қолайлы, әрі тиімді болды. Сондай-ақ, алтын табиғатта сирек кездесетін металл және оны өндіру өте көп еңбекті қажет етеді. Сондықтан, оның құны жоғары болады және осыған байланысты басқа тауарлардың құнын бейнелей алатын тауар айналысының маңызды элементіне айналды. Алтынның ақша ретіндегі ерекшелігі тікелей жалпы айырбасталу формасына ие болуынан көрінеді.

Ақшаның мәні оның атқаратын қызметтерінен айқын және толық көрінеді. Ақшаның металдық теориясының өкілдері ақшаның үш қызметін көрсетті: құн өлшеуші, қазына жинауқұралы және дүниежүзілік ақша. К. Маркс ақша теориясын дамыту негізінде, оның бес қызметін қарастырды: құн өлшеуші, тауар айналысының құралы, қазына жинау құралы, төлем құралы және дүние жүзілік ақша.

Қазіргі экономикалық әдебиеттерде ақшаның үш қызметіне ғана көңіл бөлінеді. Олар мыналар : айналыс құралы, құн өлшеуші және қор жинау құралы.

АК – айналысқа керекті ақша саны;

БС – тауарлардың бағаларының сомасы;

АС – ақша айналымының саны;

Қазір барлық елдерде тауар айналысында қағаз ақшалар қолданады. Егер мемлекет айналыс сферасына оған қажетті ақша санынан көп қағаз ақша шығарса, онда қағаз ақша құнсызданады, инфляция пайда болады, яғни ақшаның сатып алу қабілеті төмендейді Қазіргі экономикалық теорияда баға деңгейінің ақша массасына тәуелділігін анықтау үшін американ экономисі Фишер И. ұсынған математикалық формула пайдаланылады:

М х V = P x Q, мұндағы

M – ақша массасы;

V – ақша айналымының жылдамдығы;

Q – айналыстағы тауарлар саны;

P – тауарлар бағаларының деңгейі;

Тауарлар бағаларының деңгейін мына формула арқылы анықтауға болады:

Ал ақша айналымының жылдамдығын төмендегі формуламен анықтаймыз :

Ақшаның айырбас құралы қызметін қарастыру барысында мына жағдайға назар аудару керек. Егер сатушы немесе тауар өндіруші тауардан алынған ақшаны жұмсамаса, онда айналым процесі үзіліп қалады. Ақша дербес қозғалысқа ие болады да айналыс сферасынан тыс шығып қазына жинау қоры қызметін атқара бастайды. Ақшаның бұл қызметін толық бағалы (алтын және күміс) ақшалар ғана атқара алады. Қазына жинау алтын кесек, алтын монеталар, алтын немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдар түрінде қорланады. Ал қағаз ақшалар ақшаның бұл қызметін атқара алмайды.

Ақшаның қор жинау немесе қазына жинау қызметі ақша айналысын реттеуде маңызды рөл атқарады: тауар айналысы азайғанда ақшаның кейбір бөліктері қазынаға айналады, ал тауар айналысы жандану кезеңінде қазына айналыс құралына қайта айналады – осылай қозғалыстар арқылы ақшаның қазыналық жинау қызметі айналыстағы тауарлар және ақша көлемінің тепе-теңдігін реттеп отырады.

Қазіргі экономист-ғалымдардың назарында ақшаның тағы бір қызметі ол құн өлшеуші қызметі. Мұнда ақшаның жалпылама эквивалент ролі тікелей көрінеді. Оның мәні барлық тауарлардың құны ақша арқылы анықталады. Ал тауар құнының ақшалай көрінісі баға болып табылады. Тауардың бағасын анықтау үшін қолма-қол ақшаның қажеті жоқ, оны ойда топшыланған ақша атқара алады. Әр түрлі тауарлардың бағаларын салыстыру үшін оларды (бағаларды) бірдей өлшемге келтіру керек, яғни бір масштабқа түйістіру керек. Баға масштабы дегеніміз барлық тауарлардың бағасын өлшеу үшін және белгілі бір елде ақша өлшемі етіп алынған алтынның белгілі салмақ мөлшері. Мысалы, АҚШ-та баға масштабы немесе ақша өлшемі ретінде басында 1,50463 гр. таза алтынға теңестірілген долларды айтуға болады. Баға масштабын мемлекет заң жүзінде белгілейді. Осыған байланысты ол елдегі экономикалық жағдайға қарай өзгеріп отыруы мүмкін. Баға масштабын заң жүзінде төмендетуді - девальвация деп айтады, өсіруді – ревальвация дейді. Мысалы, 1929-1933 ж.ж. дүние жүзілік экономикалық дағдарыс доллардың құнын 40,9 % төмендетті (девальвация), оның алтын құрамы 1,50464 гр. таза алтыннан 0,888671 гр. алтынға дейін төмендеді. Қазіргі уақытта баға масштабы ретінде тауарлардың бағаларын және айналыстағы ақшаның санын өлшеу үшін заң жүзінде бекітілген ақша өлшемі (теңге, доллар, иена т.б.) немесе елдің ұлттық валютасы пайдаланылады. Нарық шаруашылығының субъектілері тауарларының бағасын ұлттық-валюта мен өлшеу арқылы әр түрлі тауарлардың құндарын салыстыра алады.

Кез-келген қоғам, ең басты проблеманы – яғни, адамдардың әр түрлі қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін сирек кездесетін, шектеулі ресурстарды тиімді пайдалану проблемасын үнемі шешіп отыруы тиіс. Ол үшін қоғам экономиканың негізгі үш сұрағын: нені өндіру керек? Қалай және кім үшін өндіру керек? деген мәселелерді шешуі керек. Нені өндіру керек деген мәселені шешу үшін қандай тауарларды, қандай мөлшерде өндіру керектігін анықтап алу қажет. Сонымен қатар, қандай технологияны, шаруашылықты ұйымдастырудың қандай әдістерін, ресурстардың қай түрін пайдаланғанда ғана ең жоғары әлеуметтік және экономикалық тиімділікке жетуге болатындығын анықтау қажет. Сондай-ақ, қоғам өндірілген өнімдерді, табыстарды кімдердің мүдделері үшін және қалай бөлінетіндігін де ескеруі керек.

Міне, осы күрделі және көп жақты проблемаларды шешу барысында қоғам экономикалық өсуді, халықты толық жұмыспен қамтуды, баға тұрақтылығын, экономикалық еркіндікті, табыстарды әділдікпен бөлуді, ауруларға, қарт адамдарға, халықтың әл-ауқаты нашар бөлігіне әлеуметтік көмек көрсетуді мақсат етеді.Дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, бұл проблемалар тек нарықтық қатынастар жағдайында ғана тиімді шешіледі екен.

Енді, осы проблемалардың қазіргі нарықтық экономикада қалай шешілетіндігіне қарамастан бұрын, біз ең алдымен нарық ұғымына жалпы анықтама берейік. Себебі, нарық көпжақты, соған байланысты оны әр түрлі жағынан зерттеуге болады. Сондықтан да, экономикалық әдебиеттерде оның көптеген анықтамалары бар.

Олардың біріне мына анықтамаларды келтіруге болады. Нарық тауар өндірушілер мен тұтынушылардың арасындағы қатынастарды қамтитын процесс немесе нарық сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекет ететін сферасы.

Үшіншілері, нарықты шаруашылық субъектілерінің арасындағы қоғамдық байланыс формасы ретінде көрсетеді.

Нарықтық қатынастардың мәнін анықтау барысында, нарық ұғымының мағынасы екі жақты екенін ескеру керек. Біріншіден, нарық айналыс, айырбас сферасындағы тауарлардың өтімін жүзеге асыру процесі, ал екіншіден, нарық- ол адамдар арасындағы өндіру, бөлу, айырбас, тұтыну процестерін қамтитын экономикалық қатынастар жүйесін білдіреді. Нарық қаржы-несие жүйесін, тауар-ақша байланыстарын және меншіктің әр түрлі формаларын пайдалануға негізделген экономиканың күрделі механизмі ретінде әрекет етеді.

Нарықтық қатынастарға айналыс сферасындағы құбылыстардан басқа мыналар кіреді:

• 
  кәсіпорындарды жалға берумен байланысты қатынастар;
  
• 
  бірлескен кәсіпорындардың шетел фирмаларымен алмастыру процестері;
  
• 
  еңбек биржасы арқылы жұмыс күшін жалдау және пайдалану процесі;
  
• 
  белгілі бір процентпен несиелерді беру кезіндегі несие қатынастары;
  
• 
  тауар, қор, валюта биржалары мен басқа да сфераларын қамтитын нарық инфрақұрылымының басқару процесі;
  

Нарықтық экономика жүйе ретінде бәсекелестік және монополизмді байланыстыруда белгілі бір оптималды тепе-теңдікке қол жеткізеді, сондай-ақ өндіріс құрылымын қоғамдық тұтыну құрылымымен сәйкестендіреді, жаңа техника мен технологияны енгізуді ынталандырады т.б.

Нарықтық экономика тауар өндірісі дамуының нәтижесі.

Нарықтық экономиканың да, тауар шаруашылығының да пайда болу шарттары – тауар өндірушілердің оқшаулануы мен қоғамдық еңбек бөлінісі болып табылады.

Әр түрлі елдер нарықтық экономикаға түрлі жолдармен жетті. Соған қарамастан оларға нарықтық экономиканың қалыптасуының ортақ заңдылықтары тән.Оларға мыналар жатады: тәуелсіз тауар өндірушілердің болуы, кәсіпкерлік қызметтің еркіндігі мен әр түрлі экономикалық субъектілердің меншік құқына кепілдік берілуі; сұраныс пен ұсынысты теңестіретін еркін нарықтық баға; тауар өндірушілердің бәсекелесуі;қаржы, бағалы қағаздар, валюта еңбек нарығы; экономиканың дүниежүзілік интеграция процестеріне қатысуы және т.б.

Сондай-ақ, әр мемлекет экономиканы нарық арқылы басқаруда әр түрлі әдіс-тәсілдерге сүйенеді. Мысалы: АҚШ-та нарықты, экономиканы басқаруда әр адамның іскерлік қасиеті негізге алынады жән тұрмыс жағдайы төмен, әлеуметтік жағынан қорғалмаған халықтың бөлігіне белгілі уақытқа дейін жәрдем беріледі. Ал, Голландияда нарықты экономика кәсіби шеберлігі жоғары мамандарға сүйене отырып, өнімді көп өндіруге және әлеуметтік жағынан қорғалмаған адамдардың мұң-мұқтажын өтеуге бағытталған. Дамыған елдерде нарықтық жүйенің әр түрлі модельдері қолданылады. (Бұл туралы біз жоғарыда, екінші тақырыпта айттық).

Қазіргі нарықтың еркін бәсеке дәуіріндегі нарықтан елеулі айырмашылығы бар. Өйткені, қазіргі нарық тауарлардың өтіміне кепілдік береді, мемлекет ақша және қаржы-несие саясатын белсенді жүргізеді, халықты әлеуметтік қорғау мәселесін шешеді. Қазіргі цивилизацияланған нарық теңгермешілікке және арқа сүйеушілікке жол бермейді.

Нарықтың мәні оның атқаратын қызметтерінен көрініс алады және ең маңызды қызметтеріне жататындар:

• 
  тауар өндірісінің өзін-өзі реттеу қызметі. Ол тауарға сұраныс өскенде тауар өндірушілердің өндіріс көлемін ұлғайтқанынан және бағаны өсіргенінен көрінеді.
  
• 
  ынталандыру қызметі – фирмалар үстеме пайда табу мақсатында жаңа техника мен технологияны енгізу, еңбек процесін тиімді ұйымдастыру арқылы қосымша мүмкіндіктерді іздестіреді.
  
• 
  реттеуші қызметі. Нарықтың көмегімен экономикада микро және макро экономикалық тепе-теңдік қалыптасады, шаруашылық өмірді демократияландыру, өзін-өзі басқару принципін жүзеге асыру арқылы экономикадағы зиянды, тиімсіз өндірістерді біртіндеп жояды және перспективалы өндіріс орындарына жол ашады.
  

• 
  әр түрлі қажеттіліктерді керекті мөлшерде және жоғары сапамен қанағаттандыру қабілеті;
  
• 
  өндірушілер мен тұтынушылардың дербестілігі;
  
• 
  экономикалық жағдайлардың өзгеруіне тез бейімделуі;
  
• 
  ресурстарды тиімді бөлуді қамтамасыз ететін қабілеті, нарық тұтынушыларға аса қажетті тауарларды өндіру үшін ресурстардың көпшлігін сол тауарларды өндіретін өндіріске қарай бағыттауды қамтамасыз етеді.
  

• 
  нарықтың тек ақша төлей алатын адамдардың сұраныстарын қанағаттандыруға бағытталуы;
  
• 
  нарықтың әлеуметтік маңызы бар қызметтер мен тауарларды (жол, білім және денсаулық сақтау жүйесі, қоғамдық көлік, ғылым т.б.) өндіруге мүдделі еместігі;
  
• 
  нарықтың жұмысбастылық пен тұрақты табысқа құқықтық кепілдік бермеуі;
  
• 
  нарықтың қоршаған ортаны қорғау, қалпына келмейтін ресурстарды сақтаудағы өте төмен қабілеттілігі;
  
• 
  нарық коньюнктурасының тұрақсыз болуы жұмыссыздықты, өндірістің тепе-теңдігін бұзылуын, инфляцияны және т.б. келеңсіз құбылыстарды туғызуы.
  

Нарықтың қызметтері оның құрылымымен тығыз байланысты болады. Оған өндірісті тікелей қамтамасыз ететін элементтер, сондай-ақ материалдық және ақша айналысының элементтері кіреді. Нарықтың құрылымы көп жақты болады. Тауарлар мен қызметтер нарығы, нарық қатынастарының тарихи бірінші объектісі болып табылады.

Еңбек бөлінісінің дамуы барысында тауар және қызмет көрсету нарығы біршама өзгерістерге ие болды. Тауар және қор биржалары, көтерме және бөлшек сауданың әртүрлі формалары, маркетингтік ұйымдар пайда болып, дами бастады.

Тауарлар мен қызметтер нарығына – тұтыну тауарлар нарығы – азық-түлік және азық-түлік емес тауарлар, қызмет көрсету нарығы – тұрмыстық, коммунальдық, көліктік, тұрғын үй және өндірістік ғимараттар нарығы жатады.

Объективті экономикалық жағдайлардың пісіп жетілуіне байланысты, бұл нарықтан жер, еңбек, капитал, яғни өндіріс факторлары нарығы бөлініп шықты.

Осы аталған нарықтың үш түрі бір-бірімен өзара байланыста болады. Егер олардың арасында тепе-теңдік орын алса, онда экономикада макроэкономикалық тепе-теңдікке қол жетеді. Егер осы нарықтардың біреуінде тепе-теңдік бұзылса, онда экономикада диспропорция орын алады.

Шаруашылықтың жеке субъектілері экономиканың негізгі үш проблемасын шешумен айналыспайды, онда нарықтық тепе-теңдік қандай жағдайда орын алады деген сұрақ туады. Нарықтың жеке субъектілерінің іс-әрекеті экономиканың жалпы тиімді жұмыс істеуі емес, жеке мүдделеріне бағытталған. Бұл жағдайда нарық қатынасының барлық экономикалық субъектілерінің іс-әрекеті нарық механизмі арқылы жүзеге асырылады. Дәл осы нарық механизмі арқылы сатушылар мен сатып алушылардың тауарлар жөнінде қабылдаған шешімдері бір-біріне жеткізіліп отырады және осы шешімдер баға жүйесі, бәсеке, сұраныс пен ұсыныс арқылы үлестіріліп отырылады.

Нарық механизмі, ең алдымен баға арқылы нарық жүйесінде белгілі бір тәртіп орнықтырады.бағалар қызмет көрсету мен тауар өндірісінің өсуін немесе төмендеуін ынталандырады. Мысалы: егер де, қандай да бір тауарға қажеттілік өсетін болса, онда сатушы шектеулі ұсынысты сәйкестендіру үшін тауар бағасын өсіреді, ал жоғары баға тауар өндірушілерді өнімді көп өндіруге ынталандырады. Егер сатушыдағы тауарлар тұтынушылардың сатып алғысы келетін тауарлардан көп болатын болса, онда сатушылар тауарларды артылып қалмауы үшін, бағаны төмендетуге мәжбүр болады. Бұл жағдайда тұтынушылар тауарларды көптеп сатып ала бастайды, ал өндірушілер өнімді өндіруді азайтады. Осының нәтижесінде өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы қарым-қатынас тұрақтанады.

Мұндай нарықтық тепе-теңдік, нарықтық экономиканың маңызды элементі сұраныс пен ұсыныс негізінде жүзеге асырылады. Дәл осы сұраныс пен ұсыныс арқылы өндірушілер мен тұтынушылар арасында тұрақты байланыс қалыптасады.

Нарық механизмінде бәсеке ең маңызды ролді атқарады. Бәсеке баға сияқты өндіріс көлемінің өсуін немесе төмендеуін қамтамасыз етеді.

Нарықтық экономиканың әрекет ету механизмі үш принциптерге негізделеді:

• 
  маржиналды (шекті) талдау;
  
• 
  шығындарды баламалы таңдау;
  
• 
  экономикалық ұтымдылық;
  

Сонымен қатар, нарықтық экономика тиімді жұмыс істеу үшін жарнама, ақпарат және консултативтік қызметтер, бақылау және аудиторлық мекемелер қажет. Оларсыз нарықтың табысты қызмет етуі мүмкін емес.

2. Сұраныс: түсінігі, заңы, қисығы

3. Ұсыныс: түсінігі, заңы, қисығы

Нарықтық экономикада шаруашылықтың барлық субъектілері пайданың ең жоғары деңгейіне жету үшін бәсекелестік қатынаста болады. Яғни, нарықтық экономика бәсекені міндетті түрде қажет етеді. Бәсеке деп – шаруашылық субъектілері арасындағы тауарларды сату немесе сатып алу, үстеме пайда және өндірістің жақсы жағдайы үшін күрес болып табылады. Мұндай күрес төмендегі объективті жағдайлардан туындайды: әр өндірушінің толық шаруашылық оқшаулануынан, оның нарық конъюнктурасынан тәуелділігі, тұтынушылардың сұранысы үшін күресте басқа тауар өндірушілерге қарсы тұруы.

Бәсеке жағдайында тұтынушының қажеттілігін толық қанағаттандыру негізінде өндірілген тауардың сатылуына мүмкіндік туады.

Тұтынушы үшін күрес – нарықтағы үлес үшін күрес, ал ол – тауардың арзандығы мен сапасына байланысты болады. Бұл жағдайда тұтынушы шаруашылық іс-әрекетіне ықпал ете алатын нарық субъектісіне айналады. Бәсеке нарық механизмінің қажетті және маңызды элементі ретінде өнімдерді өндіру және өткізу барысында өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы өзара байланысты қамтиды.

Қазіргі экономистер бәсекені - өндірістің тиімділігін арттырудың ең маңызды тетігі деп есептейді. Бәсеке шаруашылық субъектілерін өндірістің технологиясын тиімді ұйымдастыруды жетілдіру, техниканың және ғылымның жетістіктерін өндіріске енгізуге бағыттайды.

Бәсекенің негізгі формалары: жетілген және жетілмеген болып бөлінеді. Өз кезегінде жетілмеген бәсекенің үш түрі бар: 1. Монополистік бәсеке; 2. Олигополия; 3. Таза монополия;

Олар бәсекелесу нарығында алатын орнына байланысты ажыратылады.

Бәсекелестік күрестің түрлері мен нарықтағы моделінің сипаттамалық негіздері мына кестеде көрсетілген.

Көрсетілген сипаттамада нарық құрылымының жиі тараған моделіне монополистік бәсеке және олигополия, сондай-ақ еркін және таза монополия да кіреді, бірақ олар өте сирек кездеседі. Енді бәсекенің негізгі жетілген түрлерін қарастырайық. Жетілген ( еркін) бәсеке жеке меншікке және тауар өндірушілердің оқшаулануына негізделген келесі ерекшеліктермен сипатталады:

• 
  Нарықтың автономиясымен. Сұраныс пен ұсыныс деңгейінде көптеген экономикалық субъектілер әрекет етеді. Олардың біреуі де ( өндіріс көлемі мен қуаты шамалы болғандықтан) өндіріске де, бағаға да айтарлықтай әсер ете алмайды.
  
• 
  Өнімнің бірыңғайлылығымен. Сатушылардың көпшілігі сатып алушыларға ( тұтынушыларға ) стандартты, біртекті өнім ұсынады.
  
• 
  Бағаны қалыптастырумен. Осындай нарықта, баға сұраныс пен ұсыныс арқылы стихиялы түрде қалыптасады. Еркін бәсеке кезінде баға тұрақсыздыққа ұшырайды. Мысалы, қыс және жаз айларындағы сусындар бағаларының айырмашылығы, жеке өндірушілер іс-әрекетінің нәтижесі емес, сұраныс пен ұсыныс заңдылығының нәтижесі болып табылады.
  
• 
  Информацияны алу еркін болуымен. Нарық қатынастарының барлық мүшелері нарық жағдайы туралы хабарларды еркін түрде ала алады. Әрбір сатушы және сатып алушы баға, тауардың сапасы, нарықтағы шығындар және ұсыныс туралытолық және дұрыс хабар ала алады.
  
• 
  Нарыққа еркін кіру және шығумен. Өндіруші фирмалар мұндай нарыққа еркін түрде кіріп тауар өндіре алады немесе өз еркімен шығуына болады. Егер кім де кім өндірісте қандай да бір өнімді қалпына келтіру керек болса, онда мұны жасауға кедергісіз мүмкіншілігі бар. Белгілі бір саланы құрайтын фирмалар бәсеке фирмалардың пайда болуына қарсы тұра алмайды. Мұндай талапқа бүгінгі күні кейбір нарықтар ғана сай келеді. Мысалы: Нью-Йорктағы немесе Лондондағы биржалар, яғни құнды қағаз нарығы.
  

• 
  құнды қағаздарды сатып алушылар мен сатушылардың көп болуы;
  
• 
  жекелеген фирмалардың құнды қағаздарының біркелкілігі мен бірін-бірі ауыстыра алатындығы;
  
• 
  нарық мүшелерінің барлық информацияларды еркін ала алтындығы;
  
• 
  құнды қағаздардың бағасы сұраныс пен ұсыныс негізінде құрылуы;
  

Жетілмеген бәсекенің бірнеше түрлері бар. Олардың біреуі монополиялық бәсеке – мұнда нарықта көптеген өндірушілер ұқсас, бірақ біртекті емес өнімдерді ұсынады. Орнын толықтырушы өнімдер бір-бірінен сапа жағынан, сыртқы пішінін көркемдеуі, сату жағдайына қарай ажыратылады. Айталық, пепси- кола және кока-кола бірдей бағамен сатылуы мүмкін. Бірақ, сатып алушының бір тобы бірінші сусыннан гөрі екінші сусынды қалауы мүмкін. Осылайша фирмалар баға арқылы ғана емес, дифференциалданған өнімдерді сату негізінде бәсеке күресін жүргізеді. Өндірушілер бәсекелестеріне қарамастан тауардың бағаларын өз бетінше тағайындай алады. Сонымен қатар, әрбір фирма нарықтағы үлесі аз болғандықтан нарық бағасына бақылауы шектеулі болады. Сондықтан әрбір фирма баға жөнінен ғана емес, дифференциялданған өнімді сату арқылы да бәсекелесе алады.

Монополиялық бәсекенің тағы бір ерекшелігі – нарыққа жеңіл кіруі, бірақ ол фирманың патенті мен тауар белгісіне авторлық құқықпен шектелуі мүмкін. Фирмалар монополистік бәсеке нарығына алғашқы капиталдары аз болса да кіре алады. Себебі, мұндай нарықта негізінен ұсақ және орташа фирмалар жұмыс атқарады. Қазіргі нарықтық экономикада монополистік бәсеке көбінесе тұтынушылыр тауарлар нарығында үстемдік етеді.

Жетілмеген бәсекелестіктің келесі түрі – олигополия. Олигополия – бірнеше ірі фирмалар үстемдік ететін нарық. Олар осы нарықтың едәуір үлесіне ие болады. Мысал ретінде, автомобиль өнеркәсібіндегі АҚШ-тың үш фирмасын «Дженерал Моторс», «Форд», «Крайслер» келтіруге болады. Олигополиялық нарыққа кіру бірнеше кедергілермен шектеледі. Сондай кедергілердің бірі – осы нарыққа кіру үшін алғашқы капитал мөлшері өте қомақты (көп) болуы керек. Мысалы, экономиканың кейбір сфераларында мұндай капиталдың мөлшері бірнеше млрд. долларға дейін барады.

Келесі кедергі – патенттік арқылы қорғау. Қазіргі технологиясы жоғары салалардың өнімдері патентпен қорғалған. Нарыққа кіру үшін патент иелеріне технологияны өз өндірісінде пайдалану үшін ақша төлеу керек немесе өз технологиясын жетілдіруі қажет.

Олигополиялық нарық жағдайында, баға жағынан бәсеке жетілген бәсекеге қарағанда аса тиімді болмайды. Егер жетілген бәсеке жағдайында баға сұраныс пен ұсынысқа байланысты өзгерсе, ал олигополиялық бәсекелестікте өзгеруі шамалы болады. Сондықтан, олигополиялық нарық, бәсекелестердің бағаны төмендеткеніне, сату көлемін өсірумен емес, қайта бағаны төмендетумен бәсекелестеріне қарсы тұра алады.

Сондықтан, олигополия көп жағдайда баға бәсекелесі орнына баға арқылы жетекшілік ету мен келісімге бейімделеді.

Баға арқылы жетекшілік ету дегеніміз алдыңғы қатардағы бір фирма өз бағасын белгілейді, ал қалған олигополистер соған ілеседі. Бірнеше фирмалардың арасында баға мен нарықты өзара бөлісу жөнінде келісім жабық түрде жүргізіледі.

Олигополиялық нарықта әр түрлі тауар өндіріледі. Өнім түрлеріне байланысты олигополия: таза және дифференциялды болып бөлінеді. Таза олигополия біртектес тауарды, мысалы цемент, газ, мұнай, шойын, рудалар шығарумен айналысады.

Дифференциялды немесе бөлшектенген олигополияға тұтыну тауарларды өндірумен шұғылданатын фирмалар жатады. Жетілмеген бәсекелестіктің үшінші түрі - таза монополия. «Монополия» ұғымы грек сөзінен аударғанда «монос» - біреу, «полео» - сату, яғни монополия дегеніміз – ұсыныстың көлемін толығымен бақылайтын бір ғана сатушыдан немесе өндірушіден тұратын нарықты айтамыз. Бұл жағдайда фирмалардың біреуі ғана нарыққа үстемдік ете алады. Мысалы, олар тиісті шеңберде бағаны өзгерте алады.

Монополия келесі белгілермен ерекшеленеді:

• 
  өнімді бір фирма немесе бір сала өндіреді;
  
• 
  тауардың алмастырушысы жоқтығынан, тұтынушылар тауарды тек сол фирмадан алуға мәжбүр болады;
  
• 
  фирма – монополист бағаны толығымен бақылайды;
  
• 
  бәсекелес фирмаларға бұл нарыққа кіру үшін тосқауыл қойылған.
  

Табиғи тосқауылдар кейбір өндіріс процесінің спецификалық ерекшеліктерімен байланысты. Мысалы: орны толмайтын өндіріс элементтеріне меншік иелері – табиғи монополияға жатады. Мұндай монополиялар тек мемлекеттің бақылауында болады.

Жасанды тосқауылдарға нарықта жұмыс істеу үшін берілген патенттер мен лицензиялар жатады. Мысалы, патенті бар фирмалар біршама уақытқа дейін монополист болып есептеледі. Сондай-ақ, лицензия арқылы мемлекет сол салада жұмыс істеуге шектеу жасайды. Сондықтан, патент және лицензия арқылы жасанды монополия пайда болады. Мұндай монополия уақытша сипат алады. Ғылым, техника, кәсіпкерлік дамыған сайын кеміп отырады. Жетілмеген бәсекенің әр түрлі формаларына қоғаммен мемлекеттің көзқарасы әрқашан екі жақты болады. Монополия нарықта өнім шығаруды шектейді және бағаны өсіреді, соның салдарынан халықтың өмір сүру деңгейі төмендейді. Бәсекенің болмауына байланысты монополистер ғылыми техникалық прогрестің дамуын шектейді. Сондықтан, мемлекет бәсекені қорғауға монополияға қарсы шаралар қолданады, оны біз монополияларға қарсы күрес деп айтамыз.

Мемлекеттің монополияларға қарсы шаралары.

Монополиялардың экономикаға әсер ететін тиімсіз жағын бәсеңдету немесе жою мақсатында мемлекет олардың ісіне тікелей немесе жанама түрде араласып отырады.

Мемлекеттің фирмалардың нарықты монополияландыруды болдырмау үшін әкімшіл және нормативті бағыт бағдар әдістерін қолданады.

Әкімшілік (заң шығаратын) реттеу әдісі, заңдар арқылы жүргізіледі, монополия мен бәсекелестіктердің арасындағы тепе-теңдікті қолдау және т.б. әдістер қолданады.

Монополияларға қарсы заң негізінен алғаш рет АҚШ пен Канадада 1890 ж. қабылданды. Оны – Шерман заңы деп атайды, мұнда тауар өндіру мен сауданы шектеуге бағытталған кез-келген бірлестіктердің іс-әрекеттері мен келісімдері заңсыз деп есептелінеді. Кейінірек, 1914 ж. тағы бір маңызды заң – Клейтон заңы қабылданды. Бұл заң бірінші кезекте әр түрлі монополиялық практикаларға қарсы бағытталған. Ол заңда баға дискриминациясы заңсыз деп есептелінеді, бәсекелес корпорациялардың акцияларын сатып алу, ықтиярсыз келісім жасауға тыйым салынған.

Батыс Европада монополияларға қарсы заң соғыстан кейінгі кезеңде қабылданды. Американдық заңдармен салыстырғанда оларда бір қатар ерекшеліктер бар. Бір жағынан, ол сырт көзге тұтынушылар құқын қорғауға бағытталса, ал екіншіден, егер бұл ерекшеліктер ғылыми-техникалық прогреспен байланысты болса, онда ірі корпорацияларды құруға және өндірісті шоғырландыру процесін қолдауға бағытталған.

Батыс Европада монополияларға қарсы заңдар барлық монополияларға емес, ол тек бәсекелестікті шектейтін кәсіпорындарға ғана бағытталған.

Нарықтық экономикада монополияға қарсы заң шығарумен қатар нормативті әдіс қолданылады: үкімет тапсырысы, салықтар, пайыздар т.б.

Осы тетіктерді пайдаланып, үкімет нарықтың әр түрлі секторы мен бөлшектерінің (сегменттеріндегі) бәсекелестік қарқынына әсер етіп, ондағы монополияның құрылуын шектейді.

Монополияға қарсы заң шығару мен нормативті әдістерінің маңызы мен мазмұны жағынан ерекшеліктері болғанымен, барлық елдерге тән олардың ортақ белгілері бар: бәсекелестікті қорғау және қолдау; нарықта үстемдік ететін фирмаларға бақылау жасау; бағаны бақылау; тұтынушылар мүддесін қорғау; орта және шағын бизнестің дамуына көмек көрсету және мүддесін қорғау.

Шаруашылықтың нарықтық моделіне негізделген экономикалық жүйеде Не өндіру керек? Қалай өндіру керек? Кім үшін өндіру керек? Деген сұрақтарға өндірілген өнім көлемі мен нарықтық баға жауап береді. Мысалы: кей жағдайда саны шектеулі, аз тауарлардың нарықтық бағасы жоғары болуы мүмкін. Ол негізінен тұтынуды шектейді, ал кейде, баға тұтынылатын тауарлар мен қызметтер көлемінің артуына мүмкіндік туғызады.

Нарықтық баға деңгейінің өсуі мен төмендеуіне не әсер етеді? Тауарлар мен қызметтердің бағаларын белгілейтін механизм қандай? Ол сұраныс және ұсыныс заңдарына негізделген. Біз нарықтық экономиканың осы негізгі заңдарын түсіне отырып, экономикалық жүйені толығымен түсінуге мүмкіндік аламыз.

Кәсіпорындағы өндірілетін өнім мөлшері мен оның бағасы туралы шешім қабылдау оған деген сұранысқа байланысты. Сұранысқа талдау жасау үшін рынокта тауар бағасын бірде-біреуі бақылай алмайтын көптеген сатып алушылар бар деп ұйғарайық.

Жеке сұраныс дегеніміз белгілі бір уақыт мерзімі ішінде тұтынушының қалайтын және әр түрлі бағамен сатып ала алатын тауар саны.

Сұранысты өнімнің нақты бағасына қатысты сұраныс көлемімен шатастырмау керек.

Әр тұтынушының жеке сұранысы бір-бірінен ерекшеленеді. Олардың әр қайсысы рынокқа өз үлесін қосып, рыноктық сұраныстың бір бөлігін құрайды.

Сұраныс мөлшері мен тауар бағасы арасындағы байланыс сұраныс заңы деп аталады.

Бұл функция сұраныс функциясы, ал оның графигі сұраныс қисығы (1-сурет) деп аталады.

Бағаға байланысты сұраныс функциясын үш түрлі тәсілмен беруге болады:

а) кестелік

P, баға	Q, сұраныс көлемі
1	100
2	70
3	50
4	40
5	20

D

Q

в) аналитикалық

Сұраныс қисығы бойымен қозғалыс басқа қалыпты жағдайда сұраныс көлемінің өзгеруін көрсетеді. Сұраныс мөлшері мен тауар бағасы арасында кері байланыс бар. Бұл кері байланыстың себебінің бірі – шектік пайдалылықтың біртіндеп кему заңы. Тауардың әрбір қосымша бөлігі алдыңғысына қарағанда тұтынушыға азырақ пайдалылық алып келеді. Осыған байланысты тұтынушы қосымша бірлік үшін аз төлеуге ғана келіседі. Тұтынушының бұл әрекеті сұраныс заңына келіп саяды: «тауар көп болған сайын сұраныс бағасы да төмен». Сондай-ақ, бағаның өсуі тауарды азырақ сатып алуға итермелейді. Ол келесі себептермен түсіндіріледі:

а) бірін-бірі алмастыратын тауарлардың болуы (кофе-шай, сары май-маргарин сияқты субститут-тауарлар), қымбаттаған тауарды басқасымен ауыстыру мүмкіндігі;

б) тауар бағасы өскен кезде нақты табыс төмендеп, аз мөлшерде сатып ала алады.

1. 
   Тұтынушылар табысы (I, income). Тұтынушылар табысы артқан кезде қалыпты тауарларға деген сұраныс артады (сұраныс қисығы оңға және жоғары жылжиды), ал табыс төмендегенде сапасы төмен тауарларға сұраныс азаяды (сұраныс қисығы солға және төмен жылжиды).
   
2. 
   Тұтынушы талғамы (T, tastes). Тұтынушы белгілі бір себептерге байланысты (күшті жарнама, сәнді киім, музыка т.б.) тауарларды қалаған жағдайда кез-келген бағада оны көп мөлшерде сатып алуға дайын болады. Онда тұтынушы талғамының өзгеруі тауарларға сұранысты артырады және керісінше кемітеді.
   
3. 
   Бір-бірін ауыстыратын және толықтыратын тауарлар бағасы (P, P, prices). Сиыр еті мен құс етін алсақ, олардың біреуінің бағасы жоғарласа тұтынушыларды екінші тауарға ауысуға мәжбүр етеді. Керісінше субститут-тауардың бірі арзандаса соған сұраныс артады. Бір-бірін толықтыратын тауарлар үшін жағдай басқаша. Бензин бағасының күрт өсуі автомобильге деген сұранысты біршама азайтады және керісінше.
   
4. 
   Сатып алушылардың жалпы саны, рынок ауқымы (N). Сатып алушылар саны көп болған сайын жалпы сұраныс та жоғары болады. Рынок ауқымы жеке сұраныстардың сомасымен анықталады. Мысалы, қалыпты жағдайда туылған бала санының өсуі жаялыққа сұранысты арттырады.
   
5. 
   Тұтынушылар күтімі (IE,inflationary expectations). Егер тұтынушы болашақта баға өседі деп күтсе, онда оның экономикалық мүддесі ағымды сұранысты арттыруға итермелейді. Баға төмендеуін күтсе болашақта экономикалық ұтысқа ие боламын деген үмітпен күнделікті тұтынуын азайтады, яғни сұраныс төмендейді.
   

Q = Q (P, I, T, P, P

P P

D

D

D D

Тауарлар рыногында өнімді тұтынушылармен қатар өндірушілер де бар. Олар жеке тауар бағасына әсер ете алмайды және рыноктық сұранысты есепке ала отырып тауарлар ұсынады.

Ұсынысты зерттеу барысында жекелеген тауар өндіруші мен рыноктық ұсынысты қарастырамыз. Ұсыныс өндірушінің нақты тауарға деген қатынасына байланысты және келесі жағдайлармен анықталады:

• 
  оның қандайда бір тауарды өндіруге құлқы бар ма?
  
• 
  құлқы болса өндіруге қабілеті жете ме?
  
• 
  қабілеті жетсе экономикалық мүддесіне сәйкес, белгілі бір уақыт ішіндегі әр түрлі бағада қанша тауар өндіретін еді?
  

P, баға	Q, ұсыныс
5	110
4	100
3	80
2	50
1	10

а) аналитикалық

б) графиктік

S

Q

Олай болса, ұсыныс (supply) - тауар бағасы мен сатушылардың белгілі бір уақыт аралығында сатқысы келетін және сата алатын көлемі арасындағы байланыс.

Түрлі өндірушілердің жеке ұсыныстары бір бірінен ерекшеленеді. Олардың әрқайсысы тауар рыногына өз үлесін қосу арқылы жалпы рыноктық ұсынысты құрайды.

Рыноктық ұсыныс көлемі дегеніміз белгілі бір уақыт ішінде нақты бағамен барлық сатушылар қалайтын және өндіруге қабілетті тауар саны.

Ұсынылатын тауар бағасы мен саны арасындағы тура байланыс ұсыныс заңы деп аталады.

Бұл функция ұсыныс функциясы, ал оның графигі ұсыныс қисығы (1-сурет) деп аталады.

Ұсыныс функциясы оған әсер ететін түрлі факторларға байланысты. Біздің байқағанымыздай олардың ішіндегі маңыздысы осы берілген мезетіндегі баға болып отыр.

P

Q

2-сурет. Ұсыныс қисығы (ұсыныс мөлшері өзгерісі)

Бағаның өзгерісі ұсыныс қисығы бойымен қозғалысты білдіреді (2-сурет).

Тауар ұсынысы тұрақты емес. Ұсынысқа тауардың өз бағасынан басқа да факторлар әсер етеді. Олардың негізгілері:

Жалпы жағдайда ұсыныс функциясы келесі түрде жазылады:

Тауарлар рыногы екі экономикалық субъектінің қатысуымен ғана қызмет ете алады. Тұтынушылар сұранысты, ал өндірушілер ұсынысты қалыптастырады. Тауар өндірушілері мен тұтынушылар арасындағы өзара әрекет ақырында тауар рыногындағы тепе-теңдіктің қалыптасуына әкеледі. Тепе-теңдік жағдай екі параметрмен сипатталады:

1. 
   белгілі бір уақыт мерзіміндегі тауарды сату және сатып алудың тең мөлшері
   
2. 
   тұтынушы да өндіруші де келісетін тепе-теңдік баға
   

Q

3-сурет. Рыноктағы тепе-теңдік жағдай.

Тапшылықтың болуы сатушыларды бағаны көтеріп, ұсыныс көлемін арттыруға итермелейді.

Кәсіпорынның рынокта қызмет етуінде дұрыс шешім қабылдау үшін сұраныс параметрлерін бағалау қажеттігі туындайды.

Сұраныс заңы тауар бағасы мен сұраныс мөлшері арасындағы байланысты жалпы, принципиалды көрсетеді. Бірақ шешім қабылдар кезде қаншалықты көп, не аз деген сияқты мейлінше толық сандық ақпарат алуға ұмтылу қажет. Сұранысқа қатысты келесі мәселелерді қарастырылады:

• 
  сұраныстың бағалық икемділігі;
  
• 
  сұраныстың бағалық икемділігі, тұтынушы шығындары және тұтынушы табысы (түсімі) арасындағы байланыс;
  
• 
  табыс бойынша сұраныс икемділігі;
  
• 
  қиылысу және доғалық икемділігі.
  

Икемділіктің сандық параметрі ретінде сұраныстың бағалық икемділігінің коэффициенті қолданады:

Е

Е коэффициенті тауар бағасы бір пайызға өзгергенде сұраныс мөлшері қаншалықты өзгеретінін көрсетеді.

Р P E=0

E=0

Ұсыныс мөлшері мен тауар бағасы арасындағыбайланысты талдауға қатысты ұсыныстың бағалық икемділігі түсінігін қолданамыз.

Икемділіктің сандық параметрі ретінде ұсыныстың бағалық икемділік коэффициентін пайдаланамыз.

Сұраныс икемділігі коэффициенті сияқты ұсыныстыкі де түрлі әдіспен анықталады.

Ұсыныс икемділігі әр түрлі тауарға, сондай-ақ бір тауарға түрлі уақыт мерзімінде ерекше болады. Икемділік коэффициенті ұсыныс қисығының нүктелерінде әр түрлі мән қабылдағанымен, қысқа мерзімнен ұзақ уақыттық кезеңге ауысқанда икемділік коэффициентінің мәні артады. Себебі тауар өндірушінің баға жоғарласа ұзақ мерзім ішінде өндіріс көлемін ұлғайту арқылы ұсынысты арттыру мүмкіндігі бар. Қысқа мерзімде тұтынушы үшін баға көтерілуі қанша жерден қолайлы жағдай тудырса да ұсыныс мөлшерін көп арттыра алмайды.

Қорыта айтатын болсақ, микроэкономикалық талдауда икемділіктің өте үлкен маңызы бар. Кәсіпкерлік практикасында икемділікті талдау жеке тауарлардың өндірілуі мен көлемін анықтауға, тұтынушылар іс-әрекетін білуге, фирманың баға саясатын жоспарлауға, фирма түсімінің максимальды болуының көп мерзімді және қысқа мерзімді стратегиясын құруға т.с.с. көмектеседі.
6.Тақырып. Нарық экономикасындағы фирма – ұйымдастырудың негізі ретінде.
1.Кәсіпкерлік және оның түрлері

2.Кәсіпкерлік қызметтің түрлерінің артықшылықтары мен кемшіліктері

3.Акция және оның түрлері

Кәсіпкерліктің мәні, субъектілері және объектілері.

Экономиканы тұрақтандыру және нарықтық өзгерістерді жүзеге асыру көп жағдайда кәсіпкерліктің дамуымен байланысты болады. Кәсіпкерліктің экономикалық мәнінің мазмұны шаруашылық іс-әрекеттің әртүрлі жақтарын сипаттаудан көрініс алады.

Кәсіпкерлік өз бастауын ғасырлар тереңінен алып жатыр. «Кәсіпкерлік», «кәсіпкер» ұғымдары ежелгі арабтарда пайда табу, кіріс, мамандық, тіршілік, шаруашылық мағынасында орын алған. Атақты араб ғұламасы Ибн-Халдун кәсіпкерлікті адамдардың өз мүмкіндігі мен адал еңбегі арқылы молшылыққа кенелу іс-әрекеті деп бағалаған.

Кәсіпкерлік мәселесіне экономикалық теория XVIII ғасырлар кезеңінде көңіл аудара бастады. Мәселен А.Смиттің пікірі бойынша кәсіпкер – ол меншік иесі ретінде пайда болу және бір коммерциялық идеяны жүзеге асыру үшін тәуекелге бара алатын адам, сондай–ақ ол өзі өндірісті жоспарлайды, ұйымдастырады және оның нәтижесіне иелік етеді деп түсінген. Ал Ж.Б.Сэй кәсіпкерді өндіріс факторларын қиыстыра (ұштастыра) алатын эконмикалық агент ретінде қарастырған.

Қазіргі экономикалық ғылым кәсіпкерді жаңа мүмкіншіліктерді іздейтін және оны жүзеге асыратын, жаңа тұтынушыларға қызмет көрсетудің жаңа әдістерін таба алатын, бастауын және қалай жүргізуді білетін, өз қалауынша тәуекелге бара алатын, инициативаны толық пайдаланатын субъект ретінде қарастырады. Кәсіпкерлік шаруашылық жүргізудің түрі ретінде қарастырады. Кәсіпкерлік шаруашылық жүргізудің түрі ретінде экономиканың барлық сферасында мемлекеттік секторынан басқа, адамдардың әрекет ету өрісін (сфера), яғни дайын өнім өндіру немесе қызмет көрсетуді қамтиды. Мысалы өндірістік, сауда, инновациялық және адамдардың басқа әрекет ету өрісі жатады.

Қоғамдағы кәсіпкерліктің табысты болуы келесі экономикалық жағдайларға: күшті жеке меншік секторының, бәсекелестік ортаның, монополияға қарсы заңдардың болуына, шағын және орта бизнесті мемлекеттің қолдауына байланысты болады.

Кәсіпкерліктің іс-әрекеті – кәсіпкерліктің тұлғалары жеке тұлғалар, әр түрлі ассоциациялар (акционерлік қоғамдар, арендалық ұжымдар, кооперативтер және мемлекет) бола алады. Бұл жерде біз кәсіпкерлік пен меншік субъектілері арасындағы тікелей байланыстардың барын байқауымызға болады. Бірақ та кәсіпкерді меншіктің субъектісі ретінде қарастырғанда, кез келген меншік иесі кәсіпкер бола алмайтындығын ескеруіміз керек. Іс-әрекетпен шұғылданатын кәсіпкер әрқашанда меншіктің субъектісі болып табылады. Сонымен қатар, меншік иесі кәсіпкер болмаса да табыс алуы мүмкін (меншік иесінің арендатордан алатын табысы).

Шаруашылық субъектілердің кәсіпкерлік іс-әрекеті әртүрлі өндіріс факторларын пайдалану арқылы өнім өндіруін және тиісті табыс табуға бағытталған.

Шаруашылықты жүргізу әдісі ретінде кәсіпкерліктің бірнеше белгілері бар. Оның негізгі белгісіне шаруашылықпен айналысатын субъектілердің дербестілігі мен тәуелсіздігін жатқызуға болады.

Кәсіпкерліктің тәуелсіздік белгісі кәсіпкерге заңдарға қайшы келмейтін іс-әркет жасауына еркіндік береді. Яғни, ақша қаржысы және бір істі бастайтын деген ниеті бар адамдар меншіктің белгілі бір формасына негізделген өз өндірісін (жеке немесе ұжымдық) ұымдастыруына құқылары бар. Сондай-ақ, нарықтан қанша және қандай өндіріс факторларын сатып алатындығын, қанша және қандай мөлшерде өнімдерді өндіретінділігін, кімге және қандай бағамен сататындығын кәсіпкер нарықтың конъюктурасына қарай дербес өзі шешеді.

Кәсіпкерліктің тәуелсіздік белгісін абсолютті түрде түсінуге болмайды. Кәсіпкердің дербестілігі әрқашанда нарық экономикасының заңдылықтарымен шектеліп отырылады.

Дербестілік экономикалық ынталық принципі мен тікелей байланысты. Кәсіпкерліктің бұл белгісі кәсіпкерді табысты барынша көп алуға ынталандырады және кәсіпкерліктің дамуының негізгі қозғаушы факторы болып табылады. Көп жағдайда осы мол табысты алу үшін өндіріс ұйымдастырылады және оның көлемі ұлғайтылады. Сонымен қатар, кәсіпкер нарықтық экономиканың негізгі субъектісі ретінде өзінің ерекше мүддесі үшін, қоғамдық мақсатқа жету жұмыс істейді-бұл товар өндірісінің диалектикасы. (бұл жағдайға кезінде А. Смит назар аударған). Мысалы Г.Форд кезінде автокөлік шығара бастағанда, ол бара-бара автокөлік империясын құрғаны бәрімізге мәлім.

Кәсіпкерлікке шығармашылық ізденіс, жаңашылдық белгілері тән. Себебі шиеленіскен бәсеке жағдайында ешнәрсені өзгертпей тек бағаны өсіру есебінен пайда аламын деуге болмайды. Бәсеке күресінде өнімнің сапасына, оның ассортиментіне көп көңіл бөлгендер ғана және өнімді неғұрлым аз шығынмен өндіргендер ғана жеңіп шығады. Ол үшін тауар өндірушінің назарында жаңа технология, өндірісті ұйымдастырудың алдыңғы қатардағы әдістері болуы керек.

Кәсіпкерліктің тағы бір белгісі – шаруашылық тәуекелділік пен жауапкершілік. Бұл екі ұғым бір-бірімен тығыз байланысты. Мәселен тәуекелділік белгісіздікті білдіреді. Себебі тәуекелге барған кәсіпкер өз ісін алдын ала болжауға мүмкіншілігі болмайды, өйткені кәсіпкер бір іс-әрекет туралы шешімді тез арада қабылдауы керек. Мұндай жағайда кәсіпкер нарықтағы жағдайды қаншалықты мұқият есептегенімен балық факторларды алдын ала толық ескере алмайды. Себебі тәуекелдікке бел байлаған кәсіпкер нарық конъюктурасын алдын тәуекелдіктің дәрежесін экономикалық бағалау өте қиынға түседі немесе мүмкін болмайды. Ал жауапкершілік шаруашылық өмірде нақты көрініс алады, оны тиісті көрсеткіштер арқылы бағалауға болады. Кәсіпкерліктің осы белгісі кәсіпкердің іскерлігіне, қиындықтарға қарсы тұра алатындығына, бәсекелесе білетіндігіне негізделген.

Кәсіпкерліктің экономикалық табиғатына толық сипаттама беру үшін, кәсіпкердің экономикалық ойлау қабілетін ескеру керек. Кәсіпкерді өнертапқышпен салыстыруға болады. Кәсіпкер өнертапқышқа қарағанда ашқан жаңалықпен ғана шектеліп қана қоймай, ол оны парктики жүзінде тез арада пайдалануды және қысқа мерзімде тиісті нәтиже алуға тырысады. Ол үшін кәсіпкердің сол салада тиісті арнайы білімі болуы керек, сондай–ақ нарық экономикасының заңдылықтары туралы хабары болуы тиіс.

Нарықтық экономиканың негізгі экономикалық буыны (агенті) фирма болып табылады. Фирма – иелігіне бірнемесе бірнеше кәсіпорындары бар және пайда алу мақсатында қызметкөрсету және тауар өндіру үшін ресурстарды пайдаланатын ұйым. Фирмаларды жіктеу үшін әр түрлі белгілер негізге алынады. Олар көп жағдайда екі белгі негізінде жіктелінеді: меншік формасы және фирманың көлемі негізінде. Меншіктің әр түрлі формалары кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формаларының пайда болуының және дамуының негізі болып табылады.

Меншіктің формаларына қарай кәсіпкерліктің келесі ұйымдық–құқықтық формаларын көрсетуге болады. Олар мыналар : жеке меншіктегі кәсіпкерлік фирмалар, серіктестік, акционерлік қоғам (корпорация).

Жеке меншіктегі кәсіпкерлік фирма деп бір адамның иелігіндегі бизнесті айтамыз, яғни фирманың мүлкі бір адамның меншігінде болады. Сондай-ақ, жеке меншіктегі кәсіпкерлік фирмалар жеке–дара кәсіпкерлікпен айналысатын, бизнестен түскен пайданы, табысты толық иемденетін, сонымен бірге оның бар ауыртпалығын, жауапкершілігі мен тәуекелшілігін өз мойнымен көтеретін жекеленген адам немесе жеке жанұя. Егер фирма нашар жұмыс істесе немесе күйресе, фирма иесі заң талаптарына сәйкес өз міндеттерін өзінің барлық жеке мүлкімен жауап берді. Яғни, бұндай фирмаларда шексіз, толық мүліктік жауапкершілік болады.

Жеке меншіктегі кәсіпкерлік фирмаларды ұйымдастыруға көп қаржы кетпейді. Жеке фирмалардың кемшіліктері қаржы көздерінің шектеулігінде және тез күйреп кетуіне байланысты коммерциялық банктер көп мөлшерде несие бермейді. Олар заңды құқығы бар мекемелерге (заңды тұлға) жатпайды, сондықтан олар тек табыс салығын ғана төлейді. Корпорация төлейтін салықтарды төлемейді. Бұндай фирмалар көп жағдайда сауда және қызмет көрсету салаларында кеңінен қолданылады.

Кәсіпкерліктің тағы бір түрі серіктестік қоғамдар – бірнеше адамдардың меншігіндегі фирмалар. Олар серіктестік мүшелерінің осы фирмаға қосқан мүліктерінің үлесі негізінде құрылады және пайызының (үлесінің) көлеміне байланысты, түскен пайдадан өз үлестерін алып отырады. Егер оның бір мүшесінің пайызы (үлесі) бүкіл фирма капиталының 10 пайызын құраса, онда ол фирманың таза пайдаының 10 пайызын иеленуге құқылы. Серіктестіктердің міндетті шарттарының бірі олардың мүшелерінің арасында өзара келісімінің болуы.

Серіктестіктердің экономикалық қатынастарына байланысты: жауапкершілігі шектелмеген (толық) және жауапкершілігі шектеулі серіктестікке бөлінеді.

Толық серіктестік ұжымының барлық мүшелері фирма міндеттемелері бойынша толық жауапкершілікте болады. Фирманың пайдасы құрылтайшылардың жарғылық үлесіне қарай бөлінеді. Егер толық серіктестік сәтсіздікке ұшыраған жағдайда, оның мүшелері фирманың барлық қарыздарына өз пайызының көлеміне қарамастан бүкіл мүліктерімен жауап береді.

Сонымен қатар, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің мүшелері керісінше, өздерінің серіктестікке қосқан мүліктерінің үлесіне байланысты (шеңберінде) ғана жауап береді. Сондықтан да, жауапкершілігі шектеулі барлық елдерде кеңінен қолданылады. Серіктестіктің жарғысында серіктестікті басқару органдарының құзіреті, олардың шешімдер қабылдау және серіктестіктер атынан әрекет жасау тәртібі белгіленеді. ЖШС жалпы жиналысының құзіретіне жататындар:

1) серіктестіктің жарғысын өзгерту;

2) атқарушы органдарын құру және кері шақыру;

3) жылдық есебімен бухгалтерлік балансын бекіту және оның пайдасы мен зиянын бөлу;

4) серіктестіктің қайта құру немесе тарату туралы шешім шығару;

5) серіктестің тексеру комиссиясын сайлау. Бұл мәселе серіктестің атқарушы органының шешуіне берілмейді.

Акционерлік қоғамдар – бұл да кәсіпкерлікпен айналысатын, заңды тұлғалардың бірі. Акционерлік қоғамдардың иесі және оны басқарушы, осы фирманың акциясын сатып алған азаматтар болып табылады. Акционерлік қоғамның капиталы – акцияларды шығару мен оны сату арқылы құрылады. Акция иесі осы компанияның пайдасының бір бөлігін дивиденд ретінде алуға құқылы. Әрбір акция оның иесіне акционерлер жиналысында бір дауыс береді. Акционерлік қоғамды басқару мүмкіндігін беретін акцияның 51 пайызы бақылау пакеті деп аталады. Акционерлік қоғам басшылығы жыл сайын алынған пайданың бір бөлігін дивиденд түрінде, ал бір бөлігін өндірісті кеңейтуге жұмсайды. Дивиденттер акцияның құнына байланысты процент түрінде беріледі. Мысалы бір акцияның номиналды құны 1000 теңге дивиденд 5 пайыз мөлшерінде болса, онда акция иесі бір акцияға 50 теңге алады. Егер акционерлік қоғам жыл аяғында шығынмен шықса, онда дивидендттер төленбейді. Акционерлік қоғам жауапкершілігі шектеулі компаниялардың қатарына жатады. Акционерлік қоғамның мүшелерінің жауакершілігі акционерлік қоғамға кіру үшін салынған қаражат шеңберімен шектеледі.

Акционерлік қоғамның акционері кез–келген уақытта өз акциясын басқа біреуге сатып, қоғамнан шығуына болады.

Ұйымның форма жағынан акционерлік қоғамдар ашық немесе жабық түрде болуы мүмкін. «Жабық» акционерлік қоғамда акциялар бірнеше құрылтайшылардың иелігінде болады, қор биржасында сатылмайды. Ал «ашық» акционерлік қоғамның акциялары қор биржасында еркін түрінде сатылады және сатып алынады.

Кәсіпкерлік салада қызмет ететін фирмалар сондай- ақ, көлемі (үлкенділігі) бойынша жіктелінеді: Соған байланысты фирмалар шағын, орта және ірі болып бөлінеді.

Фирманың көлемі, оның технологиялық ерекшелігіне байланысты болады. Мысалы кейбір салаларда капитал сыйымдылығы жоғары болғандықтан онда өндіріс көлемі де ірі болады. Ал экономиканың басқа салалары үшін фирманың көлемінің ірі болғаннан гөрі шағын болғаны ел экономикасының дамуына едәуір маңызды ықпал етеді.

Қазіргі кезде шағын және орта бизнес саласында фирмалар көлемі жағынан әр түрлі көрсеткіштер негізінде жіктеледі. Мұндай көрсеткіштер қатарына фирмаларда жұмыс істейтін адамдар саны, жарғылық капитал көлемі, активтер мөлшері, фирманың табыстарының мөлшері жатады. Осылардың ішіндегі ең басты көрсеткіш фирмадағы жұмыс істейтін адамдардың саны мен жылдық капитал айналымы болып табылады.

Қазіргі экономикада шағын және орта бизнес шаруашылықтың ең ірі секторын құрайды, онда еңбекке жарамдылардың 50 пайызын астамы жұмыс істейді. Шағын бизнестің әдеттегі формаларына франчайзинг (жеңілдік) және венчурлық (тәуелділік) фирма.

Франчайзинг – шағын жекеменшік фирмалар жүйесі. Олар тиісті сферада және территорияда ірі фирмалардың фабрика маркасын пайдалану туралы келісім негізінде сол компаниялардың өнімдерін сатумен шұғылданады. Мұндай келісім шарттар екі жаққа тиімді болады. Бір жағынан шағын фирмалар ірі компаниялардан тиісті болады. Екінші жағынан шағын фирмалар ірі компаниялардан тиісті көмек, несие ала алады, екіншілері өз өнімдерін сатуға ақша шығармайды, нәтижесінде ақшаларын үнемдейді.

Венчурлық фирмалар ғылыми–зерттеулерді жүзеге асырумен шұғылданатын коммерциялық ұйымдар яғни, ғылыми жаңалықтар негізінде бизнес жасайды. Егер жаңа өнім сатып алушылардың қажеттіліктеріне нарық талаптарына сай келмесе онда олар шығынға ұшырауы мүмкін. Сондықтан венчурлық фирмалар жаңа өнімдердің басқа түрін өңдеуге көшуге тырысады. Венчурлық фирмалар Қазақстанда жаңадан құрылып дамуда.

Фирма қорлараының ауыспалы айналымы мен айналысы.

Жоғарыда көрсетілген фирмалар шаруашылықты ұйымдастыра отырып, еңбек құралдары мен заттарын өндірістік мақсатқа тұтынады, өндірілген өнімді өткізеді, сатады, ал ақша қорларын жаңадан қажетті өндіріс құрал–жабдықтарын сатып алуға, жалақыға, мемелекет алдындағы қарызды өтеуге жұмсайды.

Өндіріс процесін тікелей қамтамасыз ететін фирмалардың қарамағындағы материалдық және ақша қаржылары осы фирмалардың өндірістік қорларын құрайды.

Өндіріс құрал жабдықтары осы фирмалардың өндірістік қоларында басты орын алады. Өндіріс құрал-жабдықтарының құрамы техникалық жағынан алғанда өндірілген өнімнің және өндіріс технологиясының қасиетімен анықталады. Мысалы шойынды дайындап шығару домна пешті, темір руданы, коксты пайдаланумен байланысты, аяқ киімді дайындап шығару тігін машиналарды, тері, шеге және т. б . қажет етеді.

Фирмалардың қарамағында қызметкерлердің әлеуметтік–мәдени қажеттерін қанағаттандыру үшін пайдаланатын өндірістік емес қорлары болады. Олар тұрғын үйлерден, емдеу мекемелерінен, шипажайлардан және демалыс үйлерінен т.б. тұрады. Өндіріс процесінде тікелей қатыспағанымен олар қызметтердің өмірлік қажеттерін қанағаттандыруда үлкен рөл атқарады және сонымен байланысты өндіріске белгілі дәрежеде ықпал етеді.

Өндірістік қорлар фирманың құрал-жабдықтарының тек бір бөлігі, ал қалған бөлігін айналыстағы қорлар құрайды. Айналыстағы қорлар тауарлы формада (запастағы, өткізілмеген дайын өнімдер) және ақша қорынан тұрады (шикізат, материалдар, отын сатып алуға, жалақыға арналған ақша қаражаты). Егер өндірістік қорлар тікелей материалдық игіліктерді өндіру саласында болса, ал айналым қорлары өнімдерді сату және ақшалай есеп айырысу саласында болады.

Бұл жерде А фирманың ақша қоры, Қ_ж – құрал–жабдықтары, Ж_к – жұмыс күші, Ө - өндіріс процесі, Т – тауар қорлары, А¹ –тауарды сатудан түскен ақша. Осы айналымдағы негізгі саты өндіріс, себебі еңбек процесінде тұтыну құны мен құн өндіріледі. Қазір нарық қатынасына көшуге байланысты өндірілген тауарларды уақытында өткізудің де маңызы өте зор. Өндірістік қорлардың үздіксіз ауыспалы айналымда болуы экономикалық қажеттілік. Фирма қорларының ауыспалы айналымының үнемі қайталанып отыруы олардың айналымы деп аталады.

Айналысына қарай өндірістік қорлар негізгі және айналмалы олып екіге бөлінеді. Негізгі қорларға машина, инструменттер, өндірістік үйлер, станоктар, электр желісі мен құбырлар т.б. еңбек құралдары жатады. Олар өзінің тозуына қарай құнын өндірілген өнімге бірте–бірте бөлшектеп ауыстырып отырады. Айналмалы қорларға шикізат, материалдар, отын, қосалқы материалдар мен әр түрлі ыдыстар т.б. еңбек заттары жатады. Бұл қорлар өндіріс процесінде түгел тұтынылады және құнын дайын өнімге бүтіндей аударады.

Өндірістік қорлар өздерінің үздіксіз айналысында өндіріс және айналыс сатыларынан өтеді. Демек, уақыт бойынша қорлар айналымының құрамы екіге бөлінеді: өндіріс және айналыс уақыттары.

Өндіріс уақытына мыналар жатады: еңбек құралы мен заттарының өндірістік запастарда болу; жұмыс кезеңі; еңбек затына табиғи процестердің ықпал ету қажеттілігі және ұйымдастыру мәселелерінен тұратын уақыт мерзімдері.

Айналыс уақыты өндіріс құрал–жабдықтарын тауып алуға және дайындалған өнімді өткізуге кеткен уақыттарды қамтиды.

Өндіріс процесінде негізгі қорларды пайдалану нәтижесінде мысалы, айталық машина, өндіріс процесінде ұзақ уақыт қатыса отырып бірте-бірте тозады, өздерінің бастапқы тұтыну қасиеттерін кемітеді. Бұл негізгі қорларды табиғи тозуы. Ғылыми–техникалық процесс жағдайында негізгі қорлар табиғи тозуға ғана ұшырап қоймайды, сонымен қатар моральдық, сапалық тозуға да ұшырайды. Моральдық тозу мынаған әкеліп соғады: жабдықтар, машиналар және басқа негізгі қорлар табиғи тозу басталғанға дейін–ақ құнының бір бөлігін жояды. Негізгі қорлар қай түрде тозса да, олардың құны із түссіз жоғалып кетпейді, ол өндірілген өнімге біртіндеп жаңа өнімнің құнына көшуін амортзация деп аталады, бұл тозған негізгі қорлардың орнын толтыруға жұмсалады. Сондай–ақ, бұл қорлардың белгілі бір бөлігі тозған қорларды жөндеу мақсатына да пайдалануы мүмкін.

Қор жинау: мәні және формалары. Инвестиция және оның түрлері.

Қор жинау өндірісті жаңартуға және дамытуға пайдалынатын қосымша өнімнің бір бөлігі болып табылады.

Қор жинау процесін кез келген ұлғаймалы ұдайы өндіріс заңы ретінде қарастыруға болады. Себебі, ұлттық табыстағы қор жинаудың үлесі өспей экономикалық өсуді қамтамасыз ету мүмкін болмайды. Қор жинау бір субъектінің өндіріс құрал-жабдықтарына меншік иесінің қызметі болып табылады. Әкімшілік-әміршілік экономикада бұндай субъект ретінде мемлекет болды, ол қор жинау мақсатында қосымша өнімді жұмылдыру арқылы ел, аймақтар, салалар арасында қаржыны бір орталықтан бөліп отырды. Нарықтық экономикада қор жинау қызметін кәсіпкерлер, фермерлер немесе олардың өкілдері – менеджерлер, еңбек ұжымының кеңесі, акционерлік қоғамның басқару органы және т.б. атқарады .

Демек, қор жинау экономикалық категория ретінде қоғамдағы барлық шаруашылық субъектілер арасындағы қосымша өнімді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну туралы қатынастарды сипаттайды.

Нарықтық экономикада қор жинаудың мөлшері мен даму қарқыны кәсіпорын немесе фирма деңгейінде айқындалады және жүзеге асырылады. Нарықтық қатынастар жағдайында бұл сферада (кәсіпорын деңгейінде) қор жинау процесі ұсыныс және сұраныс, еркін бағалар, бәсеке арқылы реттеледі. Бірақ дүние жүзі тәжірибесі көрсетіп отырғандай мемлекет қор жинау процесіне қолайлы (тиісті) инвестициялық жағдай жасап отырады, яғни бюджет-салықтық, ақша–несие, инвестициялық–құрылымдық саясат арқылы. Сонымен қатар, мемлекеттің өзі қор жинау процесінде негізгі субъекті ретінде әрекет ете алады. Мысалы Адам Смиттің «көрінбейтін қолы» жетпейтін сфераларды (ғылым, әлеуметтік сфера және т.б. ) қамтиды.

Қор жинаудың негізгі көздеріне қосымша өнім мен халықтың жинақталған (жинақ) ақшалары жатады.

Қор жинаудың мөлшеріне және дамуына қоғамдық өндірістің тиімділігінің жиынтық факторлары әсер етеді.

Адамдар өздерінің қызмет көрсету мен тауарларға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өндірісті үнемі ұлғаймалы түрде дамытып отыруы қажет. Ол үшін олар табыстарының бір бөлігін өндірісті ұлғаймалы түрде дамытуға, яғни инвестиция түрінде пайдаланып отырады.

Инвестиция деп табыс алу үшін ел экономикасында жаңа өндіріс қуаттарын құру мақсатында күрделі қаржыны пайдалануды айтамыз. Инвестиция құрамына құрылыс–монтаждық жұмыстарды жүргізуге, машина және құралдарды сатып алуға жұмсалған барлық шығындар кіреді.

Инвестиция деңгейі қоғамның ұлттық табысының көлеміне ықпал етеді, сондай–ақ одан ұлттық экономиканың көптеген макропропорциялары да тәуелді болады.

Ел аумағындағы инвестициялар (күрделі қаржы) қоғамдағы ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесін қаржымен қамтамасыз етеді. Жаңа құрылыстар салу, яғни жаңа жұмыс орындарын жасау инвестициялық процестерге байланысты болады.

Инвестицияның негізгі көзі ретінде халықтың жинақталған ақшалары, жұмыс істеп тұрған өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және басқа да кәсіпорындрдың жинағын (сбережения) қарастыруға болады. Бірақ біз бұл жерде мына жағдайды ескеруіміз керек, егер жинақ пен инвестициялау процестері сәйкес келмесе экономикадағы тепе-теңдік бұзылуы мүмкін.

Инвестициялар мына факторларға байланысты болады: біріншіден, пайда нормасынан немесе рентабельділіктен, екіншіден, пайыз мөлшерлемесі деңгейіен. Егер пайыз нормасы күтіліп отырған пайда нормасынан жоғары болса, онда кәсіпкер қаржысын осы салада жұмсамайды, ол процент нормасы төмен болғанда ғана жұмсайды. Үшіншіден, инвестиция сол елдегі салық салудың деңгейіне байланысты болады. Салық ставкасы жоғары болса инвестицияны ынталандырмайды. Төртіншіден, инвестиция процестеріне инфляция да әсер етеді.

Инвестициялардың келесі түрлерін атап өтуге болады:

1. Қаржы және нақты;

2. Тікелей және портфелдік;

Қаржылық инвестициялар – ол мемлекет және жеке меншік компаниялардың шығарған акция, облигация және басқа құнды қағаздарға салынған қаржылары. Қаржылық инвестиция көп жағдайда өндірістік емес капиталға салынады.

Нақты инвестициялар – ол материалдық-өндірістік запастарды өсіруге және негізгі капиталға салынатын қаржы.

Тікелей иевестицияларға шетел капиталының отандық экономика салған қаржылары жатады. Портфелдік инвестициялар– ол шетел кәсіпорындарының акцияларына, басқа елдердің облигациялары мен басқа құнды қағаздарына салынған капитал.

7.Тақырып. Фирманың шығындары мен табыстары.

1.Шығын түрлері

2.Пайда түрлері

Әр фирманың негізгі мақсаты пайданы көп мөлшерде табу болып табылады. Кез келген жағдайда фирманың осы стратегиялық мақсаты фирманың шығарған өніміне сұраныс және өндіріс шығындарымен шектеледі. Сондықтан, фирма тауарды өндіру туралы шешімді, бұрынғы шығындарды талдау негізінде қабылдайды.

Сонымен, өндіріс шығындары деп өнімді өткізу және өндірісті ұйымдастыру мен байланысты фирманың материалдық және ақшалай шығындарын айтамыз.

Өндіріс шығындарын жіктеудің әр түрлі варианттары (басқа түрлері) бар. Сондықтан, ең алдымен шығындардың түрлеріне тоқталайық. Олар бухгалтерлік және экономикалық шығындар.

Өнімнің өзіндік құны кәсіпорынның өнімді өндіру мен өткізуге жұмсалған шығындарының ақшалай көрінісі. Өзіндік құн өнімді өндіріп, өткізудің кәсіпорындарға қаншаға түсетіндігін көрсетеді. Өзіндік құнға өнімге ауыстырылған бұрынғы еңбектің шығыны (негізгі қорлардың амортизациясы, шикізаттың, материалдың, отынның және басқа да материалдық ресурстардың құны) және кәсіпорын қызметкерлерінің, жұмысшыларының еңбегіне ақы төлеу шығындары (жалақы) кіреді.

Өндірістік шығындары экономикалық тұрғыдан ұғыну шектеулі ресурстарды балама пайдалану мүмкіншіліктерге негізделеді.

Кез келген ресурстардың экономикалық шығындары балама шығындар болып табылады. Балама шығындар – ресурстарды пайдаланудың мүмкін болатын балама әдістерінің ең тиімдісін қолданғанда алуға болатын ақша сомасы. Балама шығындар айқын (сыртқы) және айқын емес (ішкі) шығындар формасында болады. Айқын шығындарға аралық өнімдердің және өндіріс факторларының меншік иелеріне төленетін ақша төлемдері жатады. Айқын емес шығындар өндіріс иелерінің меншігіндегі ресурстарды пайдаланумен байланысты шығындар.

Бухгалтерлік шығындардың экономикалық шығындардан айырмашылығы бухгалтерлік шығындарға өндіріс иелеріндегі өндіріс факторларының балама құны кірмейді. Бухгалтерлік шығындарға тек айқын шығындар ғана жатады.

Бухгалтерлік және экономикалық шығындарды тұрақты, өзгермелі, жалпы, орташа және шекті шығындармен толықтыру керек.

FC

VC

Тұрақты шығындарға жататындар: Облигациялық заем бойынша міндеттемелерді төлеу, арендалық төлемдер, өндіріс құрал- жабдықтарының және құрылыстарының амортизациясы, сақтандыру жарналарды төлеу, кәсіпорын басшыларының жалақылары және т.б.

Тұрақты және өзгермелі шығындардың арасында мынадай айырмашылықтары бар: тұрақты шығындар өнім шығарылмасада төленуі керек, ал өзгермелі шығындардың көлемі өндіріс көлеміне қарай өзгеріп отырады.

Бұл жерде мына жағдайды ескеру керек. Шығындардың көпшілігі бір жағдайда тұрақты болса басқа жағдайда өзгермелі болуы мүмкін. Шығындары тұрақты немесе өзгермелі түрлеріне жатқызу фирманың әрекет ететін кезеңіне байланысты болады. Қысқа мерзімді кезеңіндегі фирма пайданы өсіру мақсатында өзгермелі өндіріс шығындарын өзгерту арқылы шығындардың ең аз мөлшерін қамтамасыз етуге ынталы болады. Ұзақ мерзімді кезеңде фирма өндірістегі барлық ресурстарды сондай–ақ, өндіріс қуатын да өзгертеді. Сол себептен шығындардың барлығы өзгермелі болады.

Пайдаланудағы ресурстардың санының сондай–ақ, кәсіпорындардың көлемінің өсуі бір уақытқа дейін жалпы шығындарды азайтады. Бірақ бір мезгілден бастап өндіріс тиімділігі минимум деңгейіне жетеді, осы уақыттан бастап жалпы шығындар өсе бастайды. Бұл жағдайда фирма өндіріс шығындарын азайту үшін өндірісті ұлғайтуды немесе өндіріске қосымша өзгермелі факторларды қосу туралы шешім қыбылдайды.

C

MC

ATC

AFC

2-сурет. Орташа және шектік шығындар.

Кәсіпкерді жалпы өндіріс шығындарымен қатар өнімнің бір бірлігінің шығындары, яғни орташа шығындары қызықтырады. AFC, AVC, ATC қисық сызықтары келесі графикте көрсетілген.

Орташа шығындар (ATC) шығарылған өнімнің бір бірлігіне шаққандағы жалпы шығындар. Ол орташа өндіріс шығындары өндірілген өнімнің жалпы шығындарға қатынасы арқылы есептелінеді:

ATC=TC/Q

Орташа өндіріс шығындары орташа тұрақты шығындар (AFC) және орташа өзгермелі шығындар (AVC) мен айқындалады.

AFC=FC/Q

AVC=VC/Q

Шектік шығындар (MC) – қосымша өнімді өндіру үшін жұмсалатын қажетті қосымша шығындар.

MC=ΔVC/ΔQ

Шектік шығындарды анықтағанда тек ауыспалы шығындар ғана ескеріледі, тұрақты шығындар қосымша өнімді өндіруге ықпал етпейді, сондықтан ол ескерілмейді. Шектік шығынды анықтау кәсіпкер үшін өте маңызды мәселе болып табылады, себебі өнім көлемінің өсуі шығынның қай көлемімен байланысты екендігін және өндірісті ұлғайтуды, өндірістің қай көлемінде тоқтату керектігін анықтауға мүмкін болады. Яғни кәсіпкер әрбір қосымша өндірілген өнім қосымша кірісті өсіргенге дейін өндірісті ұлғайтады. Сондықтан шектік шығындар, шектік табыстан төмен болғанға дейін фирма өндірісті ұлғайта алады.

Трансакциялық шығындар – бұл фирманың ақпаратты жинауға, келіссөз жүргізуге және т.б. кеткен шығындары. Трансакциялық шығындардың басты ерекшелігі олардың тікелей өндіріс процесіне қатысы жоқтығында.

Жалақының мәні, оның негізгі формалары.

Меншік иелері арасында өндіріс факторларынан алынатын табыстарды бөлу маңызды әлеуметтік экономикалық мәселе. Мұндай факторларға еңбек, жер, капитал жатады. Осы факторларға сәйкес жеке шаруашылық субъектілері шеңберінде табыстардың негізгі формалары түрінде жалақы, пайда, пайыз және жер рентасы қалыптасады.

Қай экономикалық жүйе болмасын табыстардың көпшілігі жалақы формасында болады.

Қазіргі экономикалық ғылымда жалақының мәні туралы әртүрлі көзқарастар айтылып жүр. Батыс экономикалық ғылымының өкілдері жалақыны еңбектің бағасы ретінде қарастырады. Мысалы, Макконелл мен Брюдің пікірінше «жалақы немесе жалақы мөлшері – ол еңбекті пайдаланғаны үшін төленетін баға». Басқа концепция бойынша жалақы жұмыс күшінің бағасымен құнының өзгерген формасы ретінде анықталады. Жалақының негізін жұмыс күші-тауардың құны құрайды. Жалақының жұмыс күшінің құнының төңірегіндегі қозғалысы жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныс заңдары арқылы реттеліп отырылады.

Ақшамен бейнелеген жұмыс күшінің құны жұмыс күшінің бағасы болып табылады. Жұмыс күшінің бағасы әр түрлі факторлардың ықпалымен оның құнынынан ауытқи алады. Бұл тендеция жұмыс күшінің тауар ретіндегі спецификалық қасиеттерімен байланысты болады. Ол ұдайы өндіріс процесінде жұмыс күшінің құнына басқа тауарларға жұмысшы мен оның жанұясының қажетті тіршілік заттарының құны кіретіндігін білдіреді. Бұл ерекше товардың тағы бір спецификалық қасиеті оның бағасының ерекшеліктерінен байланысты. Сұраныс пен ұсыныс ықпалымен тауарлардың бағасы, оның құнының төңірегінде ауытқып отырады. Бұл құбылыстың жоғарыда көрсеткеніміздей жұмыс күшіне де қатысы бар, оны номиналды және нақты жалақының дәрежесінен көруге болады.

Номиналды жалақы деп жұмысшының өзінің еңбегі үшін алатын ақшалай табысы. Жұмысшы номиналды жалақысына өзіне және жанұясына қажетті азық–түлік өнімдерін, киім – кешек және басқа тауарларды сатып алуға, коммуналдық және т.б. төлемдерді төлеуге тиіс. Сондай–ақ, ол белгілі бір мөлшерде салық төлеуге тиіс. Мұның өзі жұмысшының өзін және өз жанұясын асырауға жұмсайтын ақшаның сомасын елеулі түрде кемітеді. Номиналды жалақыдан нақты жалақыны айыра білу керек.

Нақты жалақы дегеніміз бағаның белгілі бір дәрежесі кезінде номиналды жалақыдан салықтар мен басқа да төлемдер алынып тасталғаннан кейін жұмысшының өзінің номиналды жалақысына сатып ала алатын тұтыну құндарының (тауарлар мен қызметтердің ) мөлшері болып табылады.

Нақты жалақы ең алдымен номиналды жалақының мөлшерімен анықталады. Нақты жалақының мөлшеріне тұтыну заттарының бағасы, пәтер ақы, коммуналдық қызмет, қоғамдық көлік және қызметтің басқа да түрлеріне белгіленген тарифтер ықпал етеді. Бұл факторлар нақты жалақыны төмендетеді.

Жалақының негізгі формаларына мерзімді және кесімді түрлері жатады.

Мерзімді жалақы істелген жұмыс уақыт мөлшеріне және қызметкерлер мен жұмысшылардың мамандығына байланысты төленеді.

Кесімді жалақы өндірілген өнімнің санына және сапасына байланысты төленетін төлем ақы. Ол еңбек өнімділігін арттыруға, жұмысшыны тікелей ынталындырады, әркімнің орындаған жұмысына дәлме–дәл есеп жүргізуге мүмкіндік береді. Бірақ қазіргі уақытта өндіріс технологиясының ерекшеліктеріне байланысты көп жағдайда жалақының мерзімді формасы қолданылады.

Қазіргі кезде жұмысшының творчестволық қабілетін дамытуына, еңбек өнімділігінің өсуін ынталандыруға бағытталған жалақының әр түрлі жүйесі қолданылады. Мәселен, кесімді ақы төлеу түріне: тура кесімді жалақы, кесімді прогрессивтік жалақы, кесімді сыйлық жалақы. Кесімді жалақының тағы бір түрі - аккордтық жалақы жүйесі. Бұл жүйеде жалақы жұмысшыларға өндірістің ең соңғы нәтижесіне байланысты төленеді. Сонымен қатар, жай мерзімді және мерзімді-сыйлық жалақы жүйесі де пайдаланылады.

Жұмысшының жалақысының мөлшері мен деңгейіне: ұлттық ресурстар жағдайы (табиғи, еңбек, технологиялық), жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасы және елдің экономикасының жағдайы елеулі әсер етеді. Жалақының деңгейіне ықпал ететін факторлардың ішінен бірінші қатарға жұмыс күшіне деген сұраныс және ұсыныс шығады. Атап айтқанда, сұраныс пен ұсыныс еңбек өнімділігіндегі өзгерістерді бейнелейді. Еңбек өнімділігі неғұрлым жоғары болса, жұмыс күшіне деген сұраныс та соғұрлым жоғары болады және жалақының орташа деңгейі де жоғары болады. Жалақының деңгейіне және динамикасына кәсіподақтар әсер етеді. Кәсіподақтар іс-әрекеті ең алдымен, жалақыны өсіруге, еңбектің қауіпсіздігін, еңбектің жағайын жақсартуға бағытталған. Мемлекет кәсіпкерлермен қатар кәсіподақтар жұмысшы күші нарығының тең құқылы субъектісі ретінде әрекет етеді. Сондай-ақ, жұмысшы күшіне сұранысты, сонымен бірге жалақыны өсіруге әсер етіп, өндіріске де қолдау көрсетеді.

Капитал - өндіріс факторы және пайыз – капитал иесінің табысы ретінде.

Өндіріс факторларына адамның еңбегімен қатар капитал да жатады. Бұл категорияның мәнітуралы қазіргі кезеңде әр түрлі пікірлер бар. Солардың ішінен екі ірі топтың көзқарастарына тоқталайық. Олардың біріншілері капиталды өндіріс құрал–жабдықтарының жиынтығы ретінде, ал екіншілері капиталды шаруашылықтан табыс табу мақсатында пайдаланатын ақша сомасы ретінде қарастырады. Капитал категориясы туралы әр түрлі пікірлердің болуына байланысты, капитал нарығы туралы да біріңғай пікір қалыптаспаған. Сондықтан нарықтағы сатушы мен сатып алушының ара қатынасындағы объектілерге қарай капитал нарығы туралы көзқарастың екі бағытына тоқталайық.

Біріншілері, капитал деп өндіріс факторлары нарығындағы капиталдарды: машиналарды, станоктарды, құрылыстарды, материалдарды және т.б. айтады. Сол себептен, бұл жағдайда капитал - өндіріс факторлар нарығының бір бөлігі ретінде көрінеді.

Екіншілері, капитал нарығына қаржы нарығындағы ақша капиталын жатқызады. Сондықтан олар капиталды қарыз капиталының бір бөлігі ретінде қарастырады.

Қарыз капиталы нарығы ақша нарығына және капитал нарығына бөлінеді. Ақша нарығы бір жылға дейінгі қысқа мерзімдік банк операцияларымен байланысты. Капитал нарығы орта мерзімді және ұзақ мерзімді банк операцияларына қызмет етеді. Ол ипотекалық нарыққа (салынған заттарға берілген қағаздармен операция жүргізу) және қаржы нарығына (құнды қағаздармен операция жүргізуге ) бөлінеді.

Қаржы нарығының субъектісіне банктер олардың клиенттері және қор биржалары жатады, ал объектісі ретінде және кәсіпкерлердің құнды қағаздарымен қатар мемлекеттік мекемелердің құнды қағаздары да кіреді. Ақша нарығы және капитал нарығы қарыз капиталының екінші қайтара нарығы болып табылады. Бұл нарықтың әр біреуіне тән құнды қағаздары болады. Олардың бір-бірінен айырмашылықтары төмендегідей:

• 
  статусы (акция немесе облигация ) бойынша;
  
• 
  меншік түрі (жеке меншік немесе мемлекеттік) бойынша;
  
• 
  өтімділігі дәрежесі бойынша;
  
• 
  тәуелділік сипаты бойынша;
  

• 
  қазыналық облигациялар (АҚШ федералдық өкіметінің ұзақ мерзімді саясатын қаржыландыруға арналған);
  
• 
  мемлекеттік мекемелердің құнды қағаздары (әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру үшін шығарылады);
  
• 
  муниципалды облигациялар(жергілікті билік органдары шығарады);
  
• 
  корпорациялардың акциялары және облигациялары (жеке меншік фирмалардың құнды қағаздары ) жатады.
  

Пайыз (капиталдың бағасы) оған сұраныс пен ұсыныс ара қатынасы арқылы реттеледі және капиталды қолданғаны үшін төлем пайыз нормасы арқылы көрінеді, ол қарыз капиталынан алынған (мысалы 10 мың тенге) жылдық табысты барлық қарыз капиталына (100 мың тенге) қатысы арқылы өлшенеді .

10 мың / 100мың * 100 % = 10 %

Капитал экономикалық игіліктің жоғары мөлшерін өндіру мақсатында алынатын кез-келген ресурс. Қосымша құн әкелетін құн. Болашақта белгілі бір тауар мен қызметтер ағымын алу өндірістік процесте ұзақ мерзімде пайдаланатын ресурс қорының, яғни капиталдың болуын қажет етеді. Капитал негізгі формалары физикалық немесе материалдық–заттай (машина, ғимарат, құрылғылар, шикізат, материал және т.б.) және адам капиталы (жалпы және арнайы білім, еңбек машықтығы, өндірістік тәжірбие).

Пайыз - қарызға алынған ақша немесе материалдық құндылықтар деп пайдаланғаны үшін қарыз алушының несие берушіге төлеуі тиіс ақша мөлшері. Пайыздың құрылу көзі кәсіпкер қарыз капиталын пайдалану процесінде алған пайдасының бөлігі болып табылады. Қарыз капиталы банкте жеке тұлға, кәсіпорын, мекемелердің депозиттік есепте сақталатын ақшалай ресурстың есебінен құрылады. Банк бұл ақша қаражатын кәсіпкерге қайтарым және пайыз төлеу шарттарында қарызға береді. Қарыз капиталы (пайызы) сұраныс пен ұсыныс арақатынасымен анықталады да пайыз нормасы арқылы көрінеді. Пайыз нормасы қарыз капиталы бойынша алынған жылдық табыстың барлық қарыз капиталына қатынасы ретінде анықталады. Пайызға әсер ететін факторлар: тәуекелділік, қарыз көлемі, салық мөлшері, қарыз капиталы рыногының монополиялану деңгейі.

Процент нормасына келесі факторлар әсер етеді:

• 
  тәуекелділік. Қарыздың қайтарылмау мүмкіндігі жоғары болған сайын соғұрлым қарыз беруші жоғары (қарыз) пайыз алып отырады.
  
• 
  жеделдік. Қарыз мерзімі ұзартылған сайын пайыз нормасы да жоғары болады.
  
• 
  қарыз мөлшері. Берілетін қарыздың мөлшері аз болса, пайыз соғұрлым жоғары болады. Себебі ірі және ұсақ қарыздардың әкімшілік шығындары ұқсас болады.
  

Өндіріс проценттің тағы бір факторы – жер болып табылады. Жер ұғымына жердің өзімен қатар, жердің үстіндегі немесе жер астындағы табиғи байлықтар да жатады. Жермен адамның тіршілік жағдайы тікелей байланысты екені бәрімізге мәлім. Ол адам өмірінде әр түрлі рөл атқарады. Егер өнеркәсіпте жер кәсіпорындарға тұрған орны ретінде ғана болса, ал ауыл шаруашылығында ол негізгі фактор болып табылады. Бұл фактордың ауылшаруашылығында көптеген ерекшеліктері бар. Соның ішінде, ең негізгісі ретінде жердің шектеулілігі, яғни оның көлемін көбейтуге келмейтінділігі және жаңадан өндіруге мүмкін еместігін атауға болады. Жер ресурстары шектеулі болғандықтан сондай – ақ, жерсіз (бәрде–бір әрекет) адам өмір сүруі мүмкін еместігімен байланысты жерге меншік, меншіктің ең табысты және маңызды түрлеріне жатады. Меншіктің бұл түрі экономиалық жағынан көп жағдайда жалға беру және рента формасында табыс алу арқылы жүзеге асырылады.

Ренталық қатынастардың халық шаруашылығының әр түрлі салаларында (ауыл шаруашылық, құрылыс және т.б.) пайда болуының маңызды себептері жоғарыда көрсеткеніміздей жердің ерекшеліктерімен байланысты. Жер экономикалық ресурс ретінде еңбек процесінің нәтижесі емес, сондықтан оның құны болмайды. Әр түрлі учаскелердің құнарлығы бірдей болмайды және тұрақты орналасуымен сипатталады. Бірақ жердің басты ерекшелігі оны көбейтуге келмейтіндігінде және шектеулілігінде. Сол себепті, жердің шектеулілігіне байланысты оның ұсынысы абсолютті икемсіз болады. Бұл жер нарығында жерге тек сұраныс қана активті (белсенді) екендігін көрсетеді. Оны келесі графиктен көруге болады. Егер абцисса осінде жердің көлемін (гектар), ордината осінде рентаны (арендатордың ай сайын әр гектар үшін төлейтін ақша сомасы), онда графикте ұсыныстың қисық сызығы S ордината осіне параллелді (салыстырмалы) болады.

Жер рентасы – ұсынысы қатаң түрде шектелген жер және табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін төленетін ақы. Жер рентасы жалға алушының жер иесіне төлейтін жалгерлік ақы түрінде алынады. Жалгерлік ақы рентамен қатар жерге салынған капитал пайызын, сондай-ақ жер учаскесі жалға берілмей тұрып салынған құрылғылардың амортизациясын қосады.

Демек, экономикалық рента көлемі жердің ұсынысының шектеулі жағдайында, негізгі өнімге сұраныстың өзгеруіне байланысты болады.

мұндағы R – жылдық рента;

Сонымен қатар, жер рентасының мөлшері жер учаскесінің сату нарығына, яғни жердің нарыққа алыс жақындығына немесе жердің сапасына (құнарлы, орташа құнарлы, құнарсыз жерлер) байланысты болады. Бұндай учаскелерде жер иесі иемденетін дифференциалдық рента – үстеме қосымша құн жасалады.

Пайда – экономикалық теорияда ең күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Сондай–ақ, пайда кәсіпкерлікті дамытудың қозғаушы күші ретінде көрініс алады. Атап айтқанда, фирманың қаржы жағынан тәуелсіздігі, тұрақтылығы пайдамен байланысты. Сондықтан, фирманың негізгі мақсаты пайданы барынша көп табу. Сол себептен әр кәсіпкерді бір ғана мәселе мазалайды: қанша тауар өндіргенде (сатқанда) және қандай бағамен сатқанда барынша көп пайда табуға болатындығы. Пайда теориясы әр түрлі ғылыми мектептердің назарында болды.

Пайда мәселесіне ең бірінші болып меркантилистер көңіл аударады, олардың пікірінше пайда заттарды жоғары бағамен сату нәтижесінде айналыс сферасынан, сыртқы саудадан пайда болады деп есептеген. Физиократтар пайда тек ауыл шаруашылығында өндіріледі десе, ал А.Смит және Д.Рикардо пайда жалпы материалдық өндіріс салаларында пайда болатындығын дәлелдеді.

К.Маркс пайданы жалдамалы жұмысшылардың еңбегімен жасалған қосымша құнның өзгерген формасы ретінде қарастырды. Ол қосымша құнның пайдаға және орташа пайдаға өзгеру шарттарын зерттеді.

Бұл категория туралы қазіргі экономикалық ғылымда келесі негізгі теорияарды көрсетуге болады:

- өндірістік капитал теориясы (пайда – барлық өндіріс факторларынан алынған табыс, яғни рента, пайыз, жалақы).

- ұстамдылық теориясы, бұл теория бойынша пайда – кәсіпкер капиталын жеке тұтынбай кейінге қалдырғаны үшін сый ақысы, тәуекелділік және белгісіздік үшін төлем.

- пайда кәсіпкерлік қызметтен түсетін еңбек табысы.

Көрсетілген теориялардың жалпы белгісі пайданың көзі ретінде кәсіпкердің творчестволық әрекетін негізге алуы.

Пайданың мәнін эволюциялық тұрғыдан қарастыру, оның көпжақты және күрделі екенін көрсетеді. Фирма шеңберінде пайда өндірістің түпкі нәтижесі ретінде өндіріс процесіне қатысушылар арасындағы элемент болып табылады.

• 
  бөлу капиталының қолайлы құрылымын қолдау, қабылдаған бағдарламаларды қаржыландырды қамтамасыз ету үшін ақша қорын құру
  
• 
  ынталандыру - өндіріс шығындарын азайту, жаңа техника мен технологияны өндірісте кеңінен пайдалану;
  

Пайда фирманың жалпы табысымен сипаттала отырып, өндірістің жалпы шығындарынан (ішкі, сыртқы) артық болады.

Бухгалтерлік пайда фирма жалпы табысының жеке тұлға және басқа фирмаларға айқын шығындарын, яғни факторлардың жабдықтаушыларына төлемдерін өтегеннен кейінгі бөлігі. Демек, айқын ақшалай, бухгалтерлік шығындары есепке алынады:

Бухгалтерлік пайда = ТR - бухгалтерлік шығындар

Қалыпты пайда = Ішкі шығындар

Таза экономикалық пайда = Бухгалтерлік пайда - ішкі шығындар.

Қалыпты пайда кәсіпкер қызметі үшін сый ақы, осы қызметі үшін сол бағыттағы қызметі шегінде ұстайтын бухгалтерлік пайда үстеме алынатын кәсіпкердің жаңартушылық, тәуекелдік, фирма басқарудағы дарынына байланысты пайда-экономикалық пайда деп аталады . Әдетте, мұндай табыстар бірқалыпты емес және жаңа тауардың жаппай қолданысқа түсуі мен бәсекелестердің пайда болуымен жоғалады. Әйтсе де, кәсіпкер ҒТП, шығындарды төмендету, инновация енгізуге ынталандыратын экономикалық пайда алуға ұмтылады. Осыдан оның ынталандырушы қызметі көрінеді. Екіншіден пайда бөлу қызметі капиталды салалар арасында қайта бөлу, ақшалай қорлар құрудан (өндірістік және әлеуметтік сипаттағы әр түрлі жобаларды қаржыландыруды қамтамасыз ететін) көрінеді .

Кәсіпкер бухгалтерлік пайдадан немесе экономикалық пайдадан бөлек монополиялық пайда алуы мүмкін. Мұндай пайданы ол монополист болса және нарықты бақылай алса ғана алады.

Жалпы табыс сұраныс икемді болғанда өседі, икемсіз болғанда кемиді, ал жалпы шығындар үнемі өсіп отырады. Осыдан пайданы жоғарлату шарты орындалады:

Өндіріс шығындары мен пайда өндірістің дамуында аса маңызды рөл атқарады. Өндіріс шығындарының орнын толтырмай ешқандай өндіріс процесі тиімді болмайды. Фирманың рентабелділігінің (бір мезгілде алынған пайданың шығындарға қатынасы ) өсуі шығындардың төмендеуімен байланысты.

Өндіріс шығындарын үнемі азайтып отыру жалпы шаруашылықтың заңдылығы болып табылады. Ол еңбек өнімділігін үнемі өсіру, материалдық және ақша ресурстарын тиімді пайдалану, өндіріс пен басқаруды ұйымдастыруды жетілдіру арқылы қамтамасыз етіледі. Сөйтіп, өндіріс шығындарын кеміту қазіргі кезеңде өте маңызды зор мәселе болып отыр.

Сондықтан, өндіріс шығындарын кемітудің негізгі жолдарына тоқталайық.

Біріншіден, өндірістің техникалық дәрежесін арттыруға шығындарды кемітудің көп ықпалы бар. Жаңа техниканы енгізу және өнім дайындау технологиясын жетілдіру өндіріс шығындарды азайтуға кешенді әсер етеді. Олар материалдық ресурстарды неғұрлым тиімді пайдалануға, бұйымды жасауға жұмсалатын еңбекті азайтуға мүмкіндік береді.

Екіншіден, жұмыс істеп тұрған жабдықтарды жаңғырту және қолданылатын техниканың пайдаланылуын жақсарту есебінен өнірістің артық шығындарын едәуір қысқартуға болады . Жаңа техника мен технология, сондай–ақ өндірісті басқаруды жетілдіру негізінде еңбек өнімділігі артады, мұның өзі шығындарды кемітуге жол ашады.

Үшіншіден, материалдық және ақшалай қаржыларды жұмсауда үнем тәртібін қатаң сақтаудың зор маңызы бар. Жабдықтарды ұстау жөніндегі шығындарды қысқарту, материалдарды сондай–ақ, өндіріс қалдықтарын барынша пайдалану, қор қайтарымын арттыру, жалақы қорын тиімді жұмсау және т.б. Осының бәрі өнімнің арзандауына белгілі бір дәрежеде ықпал етеді.

Төртіншіден, материалдық–техникалық жабдықтуды жақсарту, шығындарды кемітуге жағдай жасайды. Кәсіпорынға шикізатты, материалдарды, отынды және энергияны мезгілінде жеткізбеу өндірістің бір қалыпты қарқынының бұзылуына, соның салдарынан өнімсіз шығындарға ұрындырады.

Бесіншіден, еңбектің ұйымдастырылуын жетілдіру шығындардың кемуіне әсер етеді. Кез келген техниканы, өндірісті дұрыс ұйымдастырмайынша, оны барынша тиімді пайдалануға болмайды. Сондықтан технологиялық процестерді механикаландыру және автоматтандырумен қатар еңбекті ғылыми жолмен ұйымдастыруға барынша көңіл бөлу қажет.

Кәсіпорынның өндіріс шығындары азайған сайын оның алатын пайдасы өсіп отырады. Пайда өндірісті дамытуда ынталандыратын аса маңызды фактор болып табылады. Өндіріс көлемі өскен сайын, кәсіпкердің алатын пайдасы да өседі. Сондай–ақ, кәсіпкер қосымша пайда алу үшін қосымша шығындар жұмсау арқылы өндірісті жетілдіреді.

2.Жалақы және оның формалары

3.Жер нарығы және оның бағасы

1.Еңбек нарығы – бұл нарықтың ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын сату және сатып алу жүзеге асады. Еңбек нарығы нарық түрлерінің ішіндегі ең жетілмеген түрі болып саналады. Өзінің жұмыс күшін ұсынатын жұмыскерлер, әдетте, олардың еңбегіне сұраныстың бар не жоқтығы туралы мәліметтермен толық ақпараттанбаған.

Жұмыссыздық – бұл әлеуметтік-экономикалық құбылыста халықтың бір бөлігі жұмыс таба алмай, салыстырмалы артық халықты құрайды, резервтік еңбек армиясына айналады. Жұмыссыздықтың бірнеше түрлері бар:

1.Жасырын түрі. Жұмыссыздықтың бұл түрі, әсіресе, ауыл шаруашылығында көп байқалады.

2.Маусымдық. Белгілі бір салада өндіріс ауқымының өзгеруіне байланысты, маусымдық ауытқулардың себебінен болатын жұмыссыздық.

3.Фрикциондық. Жұмыссыздықтың бұл түрі еңбек нарығының техникалық жағынан жетілмегендігінен, жұмыс орындары туралы мәліметтердің жоқтығынан болады.

4.Құрылымдық. Өндіріс қуатының жетіспеушілігінен, жыныс, ұлт, біліктілік және т.б. адамдардың жеке ерекшеліктеріне байланысты жұмыс таба алмауы.

5.Технолгиялық (ағымдық). Машиналардың адамдарды алмастыруы нәтижесінде болатын жұмыссыздық түрі.

Номиналды жалақы – бұл сағат, күн, апта және т.б. жұмыс істегендері үшін берілетін ақша сомасы. Нақты жалақы – бұл номиналды жалақыға сатып алуға блоатын тауар мен қызмет саны.

Жалақының негізгі екі формасы бар: мерзімді және кесімді.

Мерзімді жалақы жұмыс ұзақтығымен анықталады.

Кесімді жалақы өндірілген өнімнің көлеміне байланысты анықталады.
9.Тақырып. Экономиалық өсу және нарық экономикасының циклділігі

1.Макроэкономикалық тепе – теңдік.

2.Экономикалық өсу

3.Экономикалық циклділік

4.Жұмыссыздық және инфляция
Макроэкономика – бұл ұлттық экономиканың жалпы бағытын және даму заңдылықтарын зерттейтіңэкономикалық теорияның бөлімі.

Макроэкономика деңгейінде зерттелетін негізгі проблемалар:

• 
  ұлттық табыстың және ұлттық өнімнің құрылымы мен көлемін анықтау
  
• 
  ұлттық экономика шеңберінде жұмысбастылықты реттейтін факторларды анықтау
  
• 
  инфляцияны зерттеу
  
• 
  экономикалық өсудің факторлары мен механизмін зерттеу
  
• 
  экономикада конъюнктуралық өзгерістер мен циклдық тербелістердің себептерін қарастыру
  
• 
  ұлттық экономиканың сыртқы экономикалық байланыстарын зерттеу
  
• 
  мемлекеттің макроэкономикалық саясатын жүзеге асыру формаларын, мазмұнын және мақсаттарын теория жағынан дәлелдеу .
  

Мемлекет деңгейінде әлеуметтік–экономикалық даму заңдылықтары, жаңа құбылыстар мен даму бағыттары айқындалады. Сонан соң олар барлық субъектілердің шаруашылық іс-әрекетінде ескеріледі. Фирма деңгейінде экономикалық заңдылықтар практика жүзінде жүзеге асырылады. Сондай–ақ , егер фирманың әрекетін сипаттайтын басты экономикалық көрсеткіштер: пайда, шығындар болса, макро деңгейдегі экономикалық процестер жалпы ұлттық өнім, ұлттық табыс, қоғамдық өндірістің тимділігі және т.б. категориялар арқылы көрініс алады .

Ресурстар, жұмысбастылық, өндіріс дамуының динамикасын және оның экономикалық тиімділігі, халықтың табыстары туралы нақты жағдайды білу шаруашылық субъектілердің экономикалық бағытын анықтауға көмектеседі. Мемлекет деңгейіндегі экономиканың нәтижесі елдің әр азаматына қатысты. Елдегі әлеуметтік–экономикалық жағдайлар туралы әр азамат, жұмыс істейтін де, жұмыс істемейтін де хабарлар болуы қажет.

Макроэкономикалық талдаудың мақсатына жету үшін келесі талаптар орындалуы қажет:

1) макроэкономикалық процестердің негізгі динамикасын объективті көрсететін статистикалық мәліметтер қажет;

2) елдің халық шаруашылығына тарихи тұрғыдан талдау жасау қажет;

3) экономикалық жүйенің потенциалын объективті бағалаусыз, мемлекеттің экономикаға араласу қауіпі екендігін мойындау қажет;

4) макроэкономикалық теория нақты бір елдің экономикасын объективті зерттеу негізінде құрылады және бұл зерттеудің нәтижесін басқа елдер абайлап қолданулары қажет;

Макроэкономикалық талдау батыс елдердің нарықтық экономикасында өткен ғасырдың 30- шы және КСРО жоспарлы директивалық шаруашылық моделінің құрылуы барысында пайда болды.

30-шы жылдардағы дүние жүзілік экономикалық дағдарыс нарықтық экономикаға мемлекеттің араласуын қажет етті. Мемлекеттің нарықтық экономикаға араласуының объективті қажеттілігін ең бірінші болып Д.М. Кейнс ғылыми тұрғыдан дәлелдеді. Кейнске дейінгі де экономистер экономикадағы ұлттық өндірістің көлеміне, жұмыспен қамту деңгейіне, инфляцияға және т. б. макроэкономикалық мәселелерге көп көңіл бөлген. Бірақ, олардың ешқайсысы осы мәселелерді біртұтас макроэкономика жүйесі ретінде қарастырмады. Кейнс экономикалық теорияның макроэкономикалық бөлімінің негізін қалаушысы болып табылады. Кейнс елдегі қоғамдық өндірістің маңызды заңдылықтарын зерттеу негізінде, оларға мемлекеттің араласуы арқылы экономикадағы келеңсіз құбылыстарды жою жолдарын айқындауға әрекет жасады.

Кейнстің зерттеу тақырыбы бір–біріне тәуелді мынадай халық шаруашылық көрсеткіштері: ұлттық табыс және ақша қаражатын салу, қор жинау және тұтыну, инвестиция және жұмысбастылық, айналыстағы ақша массасы, баға деңгейі, жалақы, пайда және процент т.б.

Кейнс шекті пайдалылық теорясы негізін салушылар сияқты айырбасты ұдайы өндіріс процесінің шешуші фазасы ретінде санады. Сол себепті оның пікірінше мемлекеттік реттеудің негізгі қызметтерінің бірі ретінде сұранысқа ықпал ету арқылы нарықтық экономикада дағдарыс жағдайын болдырмау немесе бәсендету мүмкін болды. АҚШ және Англияға соғысқа дейінгі кезеңде айырбас мемлекеттік реттеудің басты сферасы ретінде өте маңызды болды.

Бірақ, екінші дүние жүзілік соғыстан кейін жағдай өзгерді: ғылыми–техникалық ревалюцияның даму нәтижесінде ғылыми–техникалық стратегияны және оны жүзеге асыру механизмін қалыптастыруда, ғылыми–зерттеу жұмыстарды қаржыландыруда, әлеуметтік сфераны дамытуда және т.б. мемлекеттің рөлі өсті.

Қазіргі кезеңдегі мемлекет тек айырбас сферасына ғана емес, ұдайы өндірістің басқа да фазасына, соның ішінде, ең алдымен экономикалық өсу қарқынына, факторларына және тиімділігіне араласа алады.

Макроэкономиканың басты міндеті ұлттық экономиканы зерттеу.

Макроэкономикалық модельді таңдау ұлттық экономиканың сол кезеңдегі жағдайына байланысты болды. Қазіргі кезде кез-келген мемлекеттердің ұлттық экономикасы бір–біріне байланысты күрделі шаруашылық жүйе болып табылады. Бұл жүйеде адамның орны ерекше, ол экономикада бір жағынан қызметтер мен өнімдерді өндіруші болса, екінші жағынан, игіліктерді тұтынушы болады.

Ұлттық экономиканың екінші бөлімін табиғи байлықтар яғни, сол елдің территориясындағы барлық табиғи ресурстар (жер, су ресурстары және т.б.) құрайды .

Ұлттық экономиканың үшінші бөлімін капитал құрайды. Капитал бір жағынан өндіріс факторлары ретінде (еңбек заттары, еңбек құралдары, тұтыну заттары және т.б.) екінші жағынан, ақша құралы ретінде (экономиканы инвестициялауға арналған ақша сомасы) экономикада көрініс алады.

Кез келген ұлттық экономика жүйесі халық шаруашылығының салаларының салалық құрылымы екі топтан: материалдық өндіріс сферасының салаларынан және әлеуметтік сферадағы салалардан құрылады. Бірінші топтағы салаларға: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, байланыс, көлік, сауда және т.б. жатады. Екінші топтағы салаларға: мәдениет, ғылым мен білім, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау, басқару, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық және халыққа тұрмыстық қызмет көрсету сфералары жатады.

Ұлттық экономика функционалды және салалық жағынан ғана емес, аймақтық немесе территориялық экономикалық құрылымы жағынан да сипатталынады. Аймақтық экономика елдің белгілі территориясында шоғырланған барлық экономикалық объектілердің жиынтығы болып табылады. Аймақтық экономика экономикалық аудандардан тұрады. Қазақстанның экономикалық территориялық құрылымы: шығыс, батыс, орталық, оңтүстік, солтүстік экономикалық аудандардан тұрады. Қазақстанның экономикалық аудандары туралы мәселелерді сендер экономикалық география пәнінде қарастырындар .

Ұлттық экономиканың негізгі мақсаты - елдің экономикасын дамыту негізінде қоғамның барлық мүшелеріне қолайлы өмір сүрулеріне жағдай жасау. Бұл мақсатқа жету үшін ғылым мен техниканы дамытуды, шектеулі экономикалық ресурстарды тиімді пайдалануды, жұмыссыздық пен инфляцияны тежеуді, әлеуметтік міндеттерді комплексті шешу туралы тұрақты жұмыстар істелуі қажет.

Нарықтық экономика жағдайында макроэкономикалық мақсаттар негізгі екі талаптарға сәйкес келуі керек. Біріншіден, бұл мақсаттар өлшемді және нақты болуы керек (мысалы, инфляцияның деңгейінің немесе жұмыссыздықтың тиісті бір мөлшерге дейін төмендеуі). Екішіден, нарық тікелей қамтамасыз ете алмайтын мақсаттарды алға шығару (мысалы, жеке адамдардың табыстарын қайта бөлу, қорғанысқа қаржыны өсіру және т.б.).

Макроэкономикалық мақсаттарға жету үшін және жалпы экономикалық саясатты жүзеге асыру үшін мемлекетте тиісті құралдар болуы керек. Оларға сол елдің бюджеттік, салық, несие, ақша және валюта жүйесі жатады. Осы құралдар арқылы мемлекеттің нақты экономикалық саясаты жүзеге асырылады. Осындай саясаттың екі түрін: монетарлық және фискалды саясатын атап өтеуге болады. Біріншісі қоғамның экономикалық мақсатына валюта және ақша–несие жүйесін реттеу арқылы жетуді көздесе, ал екіншісі салық жүйесі арқылы жүзеге асыруды көздейді.

Макроэкономикалық саясаттың негізгі міндеті-нарық экономикасының тиімділігін арттыру және әлеуметтік бағытта жұмыс істеуді қамтамасыз ету. Мемлекеттің макроэкономикалық саясаты осы міндеттерді шешу барысында келесі негізгі мақсаттарды көздейді :

• 
  экономикалық өсудің тұрақтылығын және тиімділігін;
  
• 
  толық жұмысбастылықты;
  
• 
  бағаның жалпы деңгейінің тұрақты болуын;
  
• 
  әлеуметтік әділеттілікті;
  
• 
  елдің сауда және төлем балансының тұрақтылығын қамтамасыз етуді.
  

Ұлттық экономиканың нәтижесін өлшеу үшін түрлі макроэкономикалық көрсеткіштер қолданылады, олардың жиынтығы “ұлттық есеп жүйесі’’ деп аталады. Ұлттық есеп жүйесі экономиканың негізгі секторларының арасында болатын қатынастардың сандық кестесі түріне негізделеді. Олар экономикалық әрекеттерді және шығындар мен кірістерді, өндіріс арасындағы байланыстарды сипаттауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ұлттық есеп жүйесі халықаралық салыстыруды, мемлекетаралық қатынастарды жеңілдетеді.

Ұлттық есеп жүйесі бойынша, негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерге жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ), жалпы ішкі өнім (ЖІӨ), ұлттық табыс (ҰТ), таза ұлттық өнім (ТҰӨ), ұлттық байлық жатады .

Бұл көрсеткіштердің ішінде ең негізгісі жалпы ұлттық өнім болып есептелінеді. ЖҰӨ шет елде және ұлттық территория шеңберінде сол елдің азаматтары бір жыл ішінде өнідрген түпкі өнімдердің барлық көлемінің нарықтық құнымен анықталады. Мұнда мына жағдайды ескеру қажет: түпкі өнімге тек тұтынуға арналған тауарлармен қызметтер ғана жатады. Ал қайта сатуға, өңдеуге арналған тауар мен қызметтер ЖҰӨ есептегенде есепке алынбайды. Бұл тауар мен қызметтердің құндары (аралық) екі рет есепке алынып, ЖҰӨ дұрыс бағаланбайтын болады. Екі рет есептеуді болғызбау үшін қосылған құн көрсеткіші мүмкіндік береді. Қосылған құн – ол фирманың нарық бағасымен өндірген өнімнің өнімді өндіруге жұмсалған материалдары мен шикізаттардың құндарының айырмасы, яғни қосылған құн жалпы ұлттық өнімді айтарлықтай толық сипаттайды. Осы пікірді келесі мысал арқылы көрсетейік. Мысалы, жүннен тоқылған мата тұтынушының қолына тигенге дейін бес өндіріс сатысынан өтеді екен .

Кестеде көрсетілгендей А фирмасы - қой өсіретін ферма, жүнді өңдейтін кәсіпорынға, Б фирмасына жүнді 600 теңгеге жеткізіп береді. А фирмасы жүнді сатқаннан түскен 600 теңгені жалақыға, рента төлемдеріне, процентке және пайдаға бөледі. Б фирмасы жүнді өңдеп, В фирмасына 1000 теңгеге сатады. Б фирмасы фирма В–дан алған ақшасының 600 теңгесін А фирмасына, ал қалған 400 теңгені фирма Б жалақы төлеуге, рента төлеуге, ресурстар сатып алуға жұмсайды. Мата өндіру процесінің қалған сатылары жоғарыда көрсетілген кестедегідей жүзеге асырылады.

Жоғарыда келтірілген мысал бойынша, ЖҰӨ анықтағанда өндірілген матаның құнының қай бөлігін есепке алу керек деген сұрақ туады. Әрине, тек 2500 теңгені, яғни түпкі (соңғы) өнімнің құнын есепке алу керек. Егер, біз барлық аралық өнімдердің құндарының қосындысын ЖҰӨ көрсеткішіне қосатын болсақ, онда ЖҰӨ көлемі 7100 теңгеге дейін көтеріледі, біз бұл жерде матаның құны бірнеше рет есептен өткенін көреміз. Сондықтан, бұл жерде тек 2500 теңгеге ғана жаңа құн жасалды. Яғни, ЖҰӨ есептегенде әр фирманың қосқан құны мұқият ескерілуі қажет. Бұл жалпы ұлттық өнімнің көлемін дүрыс есептеу үшін қажет.

Дегенмен, қосылған құнның мөлшері ЖҰӨ барынша объективті сипаттағанымен бұл көрсеткішті есептеу үшін басқа үш әдіс қолданылады: шығындар, табыстар және өндіріс бойынша. Шығындар бойынша есептелінген ЖҰӨ жеке және өндірістік тұтынуға кеткен шығындардың ел үшін жалпы сомасы болып табылады.

ЖҰӨ көрсеткішінің құрылымы келесі шығындар бйынша есептелінеді:

1. 
   халықтың материалдық игіліктерді сатып алу үшін жұмсалған шығындары (С);
   
2. 
   ұлттық экономикаға тартылған жалпы инвестиция, фирманың негізгі капиталды көбейтуге жұмсалған шығындардың сомасы (I);
   
3. 
   мемлекеттің билік органдарының тауарды сатып алуға кеткен шығындары (G) ;
   
4. 
   таза экспорт (NХ)
   

ЖҰӨ = С + I + G + NХ

Табыстар бойынша есептелінген ЖҰӨ өндіріс факторларының меншік иелері алған табыстарының жалпы сомасы болып табылады.

Табыстар бойынша есептелінген ЖҰӨ құрылымы қоғамда белгілі кезеңде жалақы, процент, пайда, рента формаларында алынған табыстар жиынтығынан тұрады. Сонымен қатар , ЖҰӨ амортизацияның және салықтардың жалпы сомалары да кіреді. Дегенмен, бұл сома табыстар формасында болмағанымен, ол ЖҰӨ құнының бір бөлігін құрайды.

ЖҰӨ есептелуінің үшінші әдісі - өндіріс бойынша. Бұл әдіс бойынша ЖҰӨ қосылған құн бойынша есептелінеді. Ол туралы біз жоғарыда қарастырдық.

ЖҰӨ есептеудің барлық әдістері бірдей нәтиже береді.

Жалпы ұлттық өнімді есептегенде қызметтер мен тауарлардың бағалары маңызды орын алады. Себебі, ЖҰӨ мөлшерін бір мезгілдегі жиынтық өнім ретінде есептегенде, әр түрлі кезеңдердегі оның жылдық ағымдағы бағаларын және салыстырылатын кезеңдегі бағаларын есептеу қажет. Ағымды бағалармен есептеген ЖҰӨ номиналды ЖҰӨ деп атайды. Номиналды ЖҰӨ тек оны есептеген уақыттағы нақты жағдайды көрсете алады. Ал салыстырып отырған кезеңдегі нақты жағдайды білу үшін инфляция деңгейі ескерілген нақты ЖҰӨ есептеу керек:

Нақты ЖҰӨ =номиналды ЖҰӨ х 100 %

ЖҰӨ дефляторы

(баға индексі)

Сонымен қатар, осы көрсеткіштер арқылы елдегі инфляция деңгейі де есептелінеді. Тұтыну тауарлары мен инвестициялық және басқа тауарлардың бағалар өзгерісін сипаттайтын баға индексін ЖҰӨ дефляторы деп атайды. Ол номиналды ЖҰӨ мен нақты ЖҰӨ салыстыру негізінде анықталады.

Жалпы ішкі ұлттық өнім және ұлттық табыс.

Кейбір жағдайда сол елдің территориясында басқа мемлекеттердің меншік иелері және сол елдің азаматтары өндірген өнімдердің көлемін (мөлшерін) анықтау қажеттілігі туады. Ол үшін ЖҰӨ басқа түрі ЖІӨ көрсеткіші қолданылады.

ЖІӨ - сол елдің территориясында барлық меншік иелерінің (шетелдік және отандық) өндірген қызметтер мен өнімдерінің нарықтық құнының жалпы срмасы. Бұл жерде мынадай сұрақ туады ЖІӨ мен ЖҰӨ қандай айырмашылығы бар? Бұл айырмашылық мынада: жалпы ішкі өнімді есептегенде алдымен ЖҰӨ сол елде жұмыс істеп жатқан шетел азаматтарының табыстары қосылады, сонан соң ЖҰӨ шетелде жұмыс істеп жатқан сол елдің азаматтарының табыстары алынып тасталынады. ЖІӨ көлемі, біріншіден, экономиканың сол секторында өндірілген тауарларының құндарын есептеу арқылы, екіншіден, өндіріс процесінің әр сатысындағы қосылған құндарды қосу арқылы есептелінеді.

Макроэкономикалық көрсеткіштерге таза ұлттық өнім де жатады. Таза ұлттық өнім ЖҰӨ амортизацияны алып тастағаннан кейін қалған ЖҰӨ бір бөлігі:

Таза ұлттық өнім = ЖҰӨ - амортизация

Келесі макроэкономикалық көрсеткіш – ол ұлттық табыс. Ұлттық табыс – бұл жыл ішінде өндірілген жаңа құн немесе өндіріс факторларының меншік иелерінің жыл ішінде алған табыстарының (жалақы, процент, пайда, рента) мөлшерімен сипатталады. Ұлттық табыс таза ұлттық өнімнен барлық жанама салықтарды (акциздер, қосымша құн салығы, баж салықтары және т.б.) алып тастау арқылы есептеледі.

Елдің дамуының негізгі және жинақтаушы көрсеткіші – ұлттық байлық болып табылады.

Ұлттық байлық – бұл адамдардың бүкіл ғұмырында жасалған материалдық және рухани игіліктердің жиынтығы. Ұлттық байлықтың көлемі елдің экономикалық қуаттылығының маңызды көрсеткіші болып табылады. Ұлттық байлықтың мөлшері өскен сайын оның құрылымы жақсарған сайын, қоғам экономиканы қарқынды дамытуға мүмкіншілік болады.

Ұлттық байлықтың құрамына мыналар жатады: негізгі және айналмалы қорлар, айналым қорлары (сақтандыру қоры мен мемлекеттік қорлар, кәсіпорындардың материалдық қорлары және запастары, қоғамның өндірістік емес қорлары (тұрғын үйлер, оқу орындары, мемлекеттің меншігіндегі медициналық және мәдени–тұрмыстық мекемелер және т.б.), азаматтардың жеке мүліктері.

Ұлттық байлықтың ерекше түрлеріне өндіріс процесіне тартылған қоршаған ортаның элементтері: ауыл шаруашылығы пайдаланылатын жерлер, орман, қазба байлықтар, гидроресурстар және т.б. жатады. Оларды тиімді және ұтымды пайдалану қоғамдағы экономикалық прогресстің қарқынды өсуіне байланысты болады.

Нарықтық экономиканың циклді дамуы.

Циклдік, ұдайы өндіріс процесінің бір қалыпты жұмыс істемеу көрінісі. Ғалымдардың пікірінше циклділік, қоғам мен табиғаттың қозғалысының жалпылама формасы болып табылады. Егер табиғаттың циклділігі бір қалыпты және заңды түрде болса, қоғамдағы циклділік көрінісі көп жағдайда қайшылық сипатта болады.

‘‘Экономикалық цикл’’ термині бірнеше жылдар бойы экономикалық белсенділіктің бірінен біріне ауысып отыратын тоқырау, жандану, өрлеу және дағдарыс деңгейлерін көрсетеді.

Ұдайы өндіріс процесінің циклдік дамуы туралы экономикалық әдебиетте әр түрлі көзқарастар қалыптасқан. Осы мәселені зерттеушілерді екі ғылыми бағытқа бөлуге болады. Бірінші бағыттың өкілдері циклдардың тұрақты қайталанып отыратынын мойындамаса және циклдер экономикалық жүйеге кездейсоқ жағдайлардың әсер ету нәтижесі деп қана есептесе, екіншілері циклді жалпы материалдық дүниенің және соның ішінде экономикалық дүниенің бастапқы негізгі ретінде қарастырады. Олардың пікірінше, цикл үнемі және тұрақты қайталанып отырылатын құбылыс.

Дүние жүзі ғылымда циклділік идеясы дүниенің бастапқы негізгі ретінде сонау көне Қытай және Грекия уақыттарынан бастау алады. Бірақ, экономистер бұл мәселеге ХІХ ғасырдың басында көңіл аудара бастады. Дәл сол уақытта Сисмонди, Робертус , Мальтустің еңбектерінде экономикадағы дағдарыс және циклділік құбылыстарды зерттеулер көрініс тапты.

Осы зерттеулердің пайда болуына нарық жүйесіндегі 1825 жылғы бірінші экономикалық дағдарыс себеп болды. Сондай -ақ , экономикалық теория 1929–1933 ж.ж. дүние жүзілік экономикалық дағдарыспен байланысты макроэкономикалық процестерді зерттеуге және экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі туралы түбегейлі бет бұрыс жасады.

Үнемі қайталанып отырылатын экономикалық дағдарыстардың табиғатын және себептерін ең бірінші болып К.Маркс ашып берді. Ол дағдарыстардың тек табиғатын ғана емес, олардың сөзсіз болатындығын дәлелдеп берді.

К.Маркс іліміне қарама–қарсы марксистік емес мектептердің өкілдері басында экономикалық циклдердің заңдылықтарын мойындамады. Кейін ХХ ғасырда дүние жүзілік экономиканың дамуына байланысты олар ұдайы өндіріс процесінің циклділігі туралы көқарастарын өзгертті.

Батыс экономистері циклдікті мойындаумен қатар циклдердің формаларын, құрылымын және себептерін терең зерттеуге тырысты. Циклділік туралы марксимзді жақтаушылардың көзқарастары да өзгеріске ұшырады. Енді экономикалық теория экономикалық циклдердің табиғатын және сипатын терең зерттеуге бағыт алды.

Экономикалық цикл және оның құрылымы

Өнеркәсіптік немесе экономикалық циклдер теориясын зерттеуде К.Маркс едәір үлес қосты. Оның әлсін-әлсін болып, қайталанып тұратын дағдарыстар туралы ілімі экономикалық циклділікті зерттеудің негізін құрайды. К.Маркс циклдің фазаларына анықтама берді және әр фазасына ғылыми талдау жасады. Бүгін сол анықтамаларды барлық экономикалық мектептердің өкілдері өздерінің зерттеулерінде кеңінен қолдануда.

Бір дағдарыстан екінші дағдарысқа дейінгі кезеңді К.Маркс өнеркәсіп циклі деп атады. Ол төрт фазадан тұрады: дағдарыс (I), тоқырау (II), жандану (III), өрлеу (IY).

Нақты

ЖҰӨ

Өсу тенденциясы

Уақыт

Циклдің негізгі фазасы дағдарыс. Дағдарыс ұдайы өндірістегі маңызды қайшылықтарды шиеленістіреді. Дағдарыс экономиканың дамуына түрткі болады, бірақ бұндай даму түбінде жаңа дағдарыстың алғы шарттарын дайындайды.

1. сұранысқа қарағанда тауарларға деген ұсыныстың өсуі салдарынан бағалардың күрт төмендеуі;

2. инвестицияның, өндіріс көлемінің төмендеуі;

3. шағын және орташа кәсіпорындарының жаппай банкрот болуы;

4. жалақының төмендеуі және жұмыссыздар санының өсуі;

5. қор биржасында акциялардың бағасының жаппай төмендеуі;

6. несие жүйесі дағдарысқа ұшырайды.

Дағдарыстан кейін экономикалық циклдің тоқырауы фазасы басталады. Тоқырау – ол өндірістің құлдырауы тоқтап, бірақ жандануы әлі басталмаған кезднгі циклдің сатысы. Сатылмаған тауарлар запасы бірте – бірте өткізіле басталады. Бағаның төмен құлдырауы тоқтайды. Ескі жабдықтарды жаңамен ауыстыру, машина жасау және ауыр индустрия салаларында, ал онан кейін тұтыну заттарын өндіретін салаларда жандануға алғы шарттар жасалына басталынады.

Циклдің үшінші және төртінші фазасы – жандану мен өрлеу. Жандану сатысында өндіріс бірте – бірте бұрынғы дәрежесіне жетеді, тауарлардың бағалары да, пайда да өсе бастайды, жұмыссыздық азаяды, сауда жанданып, жандану өрлеуге ауыса бастайды. Өлеу сатысында өндіріс өзінің ең жоғарғы деңгейіне жетеді. Мұнда жаңа өнеркәсіп орындары іске қосылады. Сауда тез өседі, тауарлардың бағалары артады, несие көлемі өседі және т.б. Дағдарыстар енді қайтып болмайтын ‘‘жаңа заман ’’ туған сияқты болып көрінеді. Бірақ нақ осы кезде экономиканың дағдарысы қайтадан болатындығы бірте–бірте байқала басталады.

Экономикалық циклдердің себептері

Өнеркәсіп циклдердің ұзақтылық себептері туралы экономикалық әдебиетте әр түрлі түсінік беріледі. К.Маркс және басқалары циклдің ұзақтылығын ғылыми – техникалық прогреспен байланыстырады. Ғылыми–техникалық прогрестің даму нәтижесінде негізгі капиталдың жаңаруы тездетіледі, ал ол өнеркәсіп циклінің кезеңін қысқартады. К.Маркс капиталистік ұдайы өндірістің циклділік себептерін капитализмннің ішкі табиғатында, яғни сол өндіріс әдісінің негізгі қайшылығы арқылы көрініс алады деп есептеді. Осы қайшылықтардың сыртқы формаларына К.Маркс мыналарды жатқызды:

1. Тұтыну мен өндіріс арасындағы қайшылық. Нарықтық экономикада капитал (көптеген факторлардың ықпалымен бәсеке, жаңа технология, шығындары азайту және т.б.) шексіз ұлғайтуға ынталы болады. Сонымен қатар, тұтынуда өседі, ұлғаяды, бірақ оның өсуі өндірістің дамуынан объективті жағдайларға байланысты қалып кояды, нәтижесінде өндірілген өнімдердің бір бөлігі тұтынылмай қалады. Тауарларды артық өндіру процесі көрініс алады.

2. Жеке кәсіпорын деңгейінде өндірісті ұйымдастыру мен нарық жүйесіндегі реттелмейтін стихиялық процестер арасындағы қайшылықтар. Бұл қайшылықта өндірістің тез дамуы нәтижесінде бара-бара артық өндіру дағдарысын туғызады.

Қоғмдық өндірістің циклділік дамуының басқа да себептері бар. Олардың маңыздыларына мыналарды жатқызады:

1. Әр түрлі салалардағы капитал айналымының уақыты бойынша айырмашылығы. Көп жағдайда бір саладағы капиталдың ауыспалы айналымының тиімділігі басқа саладағы капиталдың ауыспалы айналымын жүзеге асыруға алғы шарттар жасайды. Демек, бір капиталдың ауыспалы айналымында кедергілер пайда болса немесе тоқтап қалса, онда басқа саладағы капиталға дағдарыс жағдай тууы мүмкін.

2. Тауарлар мен қызметтерді несиеге сату. Кейбір жағдайларға байланысты жаппай төлемеушілік экономикалық дағдарысты болдыруы мүмкін. Төлемеушілік дағдарысы жағдайында кәсіпорындардың көпшілігі жұмысын тоқтатуға мәжбүр болады, капиталдың ауыспалы айналымы үзіледі, жұмыссыздық өседі.

3. Әскери шағандардың өсуі – қаржыларды азаматтық өндіріс салаларын жұмыссыздықты азайту және нарықтың сыйымдылығын өсірудің орнына экономиканы қорғаныс саласына аударылды. Бұл көп жағдайда инфляцияны өсіреді.

Нарықтық экономиканың циклді дамуының себептері тұрақты болмайды, олар материалдық өндірістің дамуымен бірге өзгеріп отырады. Бүгін циклділіктің себептерінің біреуі негізгі болса, ертең басқасы болуы мүмкін. Сонымен қатар, экономикалық циклдер туралы көзқарастарда өзгеріп жаңа сипатқа ие болуда.

Мысалы, өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап экономистер нарықтың экономиканың циклділігінің экзоген және эндоген сепептеріне ерекше көңіл бөле бастады. Сонымен бірге, сыртқы факторларынан айрықша көңіл бөлінді. Бұл позиция бойынша циклдердің дамуының алғашқы қимылын нарық экономикасы жағдайындағы кейбір сыртқы факторлар туғызады. Сонан соң бұл қозғалыс ішкі экономикалық факторлар әсерінен тербеліске түседі. Циклділіктің ішкі және сыртқы себептерінің бұл синтезі циклдің мультипликациялық – акселерациялық механизмінен көрінеді.

Мультипликатор және акселератор модельдері теорияда жеке қарастырылғанымен, шынында олардың механизмдері бір-біріне байланысты әрекет етеді, атап айтқанда механизмнің біреуі қозғала бастаса, екіншісі де әрекет ете бастайды. Мысалы, егер, инвестицияға сұраныс өзегрсе, онда мультипликатор қозғала бастайды да, табыстарды өзгертеді. Сонымен қатар, табыстың өзгеруі акселератор принципін қозғалтады және күрделі қаржының көлемінің өзгеруіне себепкер болады. Күрделі қаржының өзгеруі қайтадан мультипликация механизмін іске қосады, ол табысты өзгертеді, табыстың өзгеруі жаңа күрделі қаржылардың пайда болуына әкеледі және т.б.

Цикл түрлері

Экономикада объективті сипатта болатын әр түрлі тербелістерді байқауға болады.

1. 
   Капиталдың элементтерінің жаңару кезеңдері
   
2. 
   Негізгі капиталдың жаңаруымен байланысты тербелістер
   
3. 
   Құрылыстардың, ғимараттардың жаңаруымен байланысты тербелістер
   
4. 
   Ауыл шаруашылық өндірісі және демографиялық процестермен байланысты тербелістер.
   

• 
  Кондратьев циклдері немесе ұзын толқынды циклдер, ұзақтығы 40-60 жыл. Олардың негізгі қозғаушы күші ретінде қоғамдық өндірістің технологиялық базасындағы терең өзгерістер, оның құрылымын қайта құру;
  
• 
  Кузнец циклдері. Олардың ұзақтығы 20 жылмен шектеледі. Қозғаушы күш өндірістің құрылымдық өзгеруі болып табылады. Көп жағдайда оны құрылыс циклдері деп атайды. Құрылыс циклдері, Кузнецтің пікірінше, өндірістік құрылыс және тұрғын үй жаңартумен байланысты.
  
• 
  Джаглер циклдерінің ұзақтығы 7-11 жыл. Бұл циклдер көптеген ақша-несие факторларының өзара қатынастарының даму нәтижесі.
  
• 
  Китчин циклдері, ұзақтығы 3-5 жыл, кәсіпорындағы тауарлар запастарының мөлшерінің әсерінен туады.