Алматы «Сардар» баспа үйі
БИЕ. Бие – жылқы малының құлындайтын аналығы [ҚТТС I, 304 ]. Бұл атау М.Қашқаридің сөздігінде би
жүктеу/скачать 1,52 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- : би-ке, би-кеш / -ке+ш
| БИЕ. Бие – жылқы малының құлындайтын аналығы [ҚТТС I, 304 ].
Бұл атау М.Қашқаридің сөздігінде би тұлғасында кездеседі. «Орхон-Енисей жазба нұсқаларында – би, «Тефсирде» - би, ескі қып- шақ ескерткіштерінде – бе, тува тілінде – бе, қазақ тілінде – бие (біие), қарақалпақша – бийе, өзбекше – бия. ... Түбір сөздің түрленіп келуі (би, бе) түркі тілдеріндегі орнықты (тұрақты) қолданылатын и мен е дыбыстарының өзара алмасып келе беретін ішкі фонетикалық заңдылықтарына байланысты: ил//ел, кил//кел (кел) т.т. Жоғарыда көрсетілген 3 тілде (қазақ, қарақалпақ, өзбек) бұл түбірді туынды түбір деп тануға тура келеді: би-е, би-йе жəне би-йа. Шынына келгенде: бій, а, е көне жұрнақ арқылы жаңа сөздің жасалуы қазақ ті- лінде де бар: тіз-тізе, көз-көзе, жаз-жаза, т.б. [ДТС, 650 ]. Би сөзінің о бастағы айшықты мағынасы «ұрғашы» деген ұғымды берсе керек, өйткені ол əйел жынысының өкілдерін білдіретін бірнеше сөздердің жасалуына негіз болып қызмет атқарады. Мысалы: біздің тілімізде еркелету мен кішірейту, сыйлау мен құрметтеу ұғымын білдіретін көне (өлі) жұрнақтар жалғану арқылы мынадай жаңа сөздер мен жаңа тұлғалар пайда болған: би-ке, би-кеш / -ке+ш: құранды көне 191 жұрнақ), би-ше: бəйбіше – бай-біше, Би-кен (кісі аты). Бұл жерде ескертетін нəрсе: қазақ тіліндегі би (əкім, бай, мырза т.б.) сөзі көбінде ер кісілерге байланысты айтылады. А.М.Щербактың ойынша, адамзат тарихының əлдебір ескі кез- дерде əртүрлі жан-жануарларды киелі санап, соларға табыну əдеті бол- ған. Түркі халықтары кейбір үй хайуандарының (мысалы, би «бие») атын пір тұтып, тотем етіп, фетиш сияқтандырып, бүркеншік ат етіп алатын болғанға ұқсайды. Осыдан барып, мысалға, бике (госпожа) деген жеке сөз жасалса керек. Саха тілінде бииһээ дыбыстық құрамында келген сөз «көбею», «ұрықтану» мағынасын береді. Тұлғасы, мағынасы жағынан қазақ тіліндегі бие сөзіне жақын. Қазақ тілінің заңдылығына сəйкес бииһээ тұлғасындағы һ дауыссызы түсіріліп, созылыңқы дауыстылар- дың қысқаруынан биэ, бие тұлғасында қалыптасқан. Яғни, «ұрық, тұқым беріп көбейетін ұрғашы мал». жүктеу/скачать 1,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|