"Алпамыс батыр" жыры
жүктеу/скачать 25,83 Kb.
|
алпамыс батыр жыры
| "Алпамыс батыр" жыры
Бұрынғы өткен заманда, Дін мұсылман аманда, ... Жиделі Байсын жерінде, Қоңырат деген елінде Байбөрі деген бай бопты, Төрт түлігі сай бопты. Тоқсан мың екен қорасы, Мұрындық, ноқта тимеген, Түйешілер мінбеген Сексен мың екен маясы. Шұрқырап жатқан бір жылқы, Тоғай сайын мың жылқы. Есебі жоқ көп жылқы — Жиделі Байсын даласы. Өз алдына бір бөлек Торысы мен қарасы. Аңдай болып көрінген Бозы менен аласы. Соншама бай болса да, Жоқ еді ердің баласы. Алланың өзі бермесе, Бенденің бар ма шарасы? Атадан жалғыз ер еді, Еңіреген ердің бірі еді, Жоқ екен іні-ағасы. Құлтай деген туысқан — Немере мен шөбере Екеуінің арасы. Азырақ баян етейін, Құлақ сап бұған қарашы: Сол уақыттар болғанда, Сексенге жасы толғанда, Кетем деп, байғұс, арманда, Қайғылы болып қамықты Перзентсіз болып қалғанға. Құбылаға бас беріп, Екі көзге жас беріп, Байбөрі Хаққа налынды: «Алмадың, Құдай, жанымды. Бір баланың жоғынан Ағайын жейді малымды. Айналайын атыңнан Жаратқан жалғыз Құдайым, Бір баланың жоғынан Зорлық қылды маңайым. Өкім қыла сөйлейді Баласы көп ағайын. Көретін күнің болар ма Көзімнің жасын, Құдайым! Сүйегім кетті жасық боп, Достым, кетті қашық боп. Көретін көзім көр болды, Бір перзентке асық боп. Аққан жасым тыя алмай, Перзенттің зары өтеді. Баласы жоқ адамның Әркімге ақы кетеді. «Байбөрі қубас» деген сөз Сүйегімнен өтеді. Жаратқан Жаппар Құдайым, Перзентке зар ғып қойғанша, Жаратпасаң, не етеді?» Байбөрі осылай деп жүрді жылап, Құдайдан күні-түні бала сұрап. Сүйегі сырқырайды Байбөріге, Бұл сөзді есіткен жан салып құлақ. Көз жасы Байбөрінің бетін жуды, Көрмей-ақ өтем бе деп үйден дуды. Сол күнде Құлтайының аяқ салған Тезекші қара күңнен бір ұл туды. Байбөрі осылайша ойлайды ойды, Қайғының ішіндегі бәрін қуды. Балаға таңсық болып жүрген байғұс, Үйіне алып келіп, қылды тойды. Туғандай тумаса да қылайын деп, Ұлтан деп ол баланың атын қойды. Біртүрлі болды нұсқасы, Порымды мынау баланың. Алдымдағы жақсылар, Келбетіне қарағын. Кеудесі болды кепедей, Мұрны болды төбедей, Күрек тісі кетпендей, Кеңірдегінің тесігі Жүгімен түйе өткендей. Құлағы болды қалқандай, Мұрынына қарасаң, Сығымданған талқандай. Көзі терең зындандай, Басқан ізін қарасаң, Көрінед оттың орнындай. Аузы үлкен ошақтай, Азу тісі пышақтай. Иегі бар сеңгердей, Бір батыр болды сол күнде-ай. Байбөрі мен Құлтайға «Алжыған қақбас» дер еді. Ержеткен соң күніне-ай, «Малда, жанда нең бар»,— деп, Намаздыгер болғанша Жолатпай қойды үйіне-ай. Есіткен адам зар жылар Жаландай зәһәр тіліне-ай. Байбөрі байдың бәйбіше — Жарының аты Аналық, Жылай берді зарланып: «Көрмедік,— деп,— самалық. Жасымыз болса кеп қалды, Енді қандай қылалық? Мақұл десең, алғаным, Алаша төсек салғаным, Әзіреті сұлтанға Екеуміз де баралық. Әулие қылса керемет, Болар ма екен жаңалық? Бермесе Құдай, шара не, Далада өліп қалалық!» Мақұл көріп Байбөрі, Қойдан алды қошқарды, Басқа малды тастады. Басына Құдай салғасын, Екі көзін жастады. Бәйбіше барды аңырап, Қоздаған қойдай маңырап, Қазына аузын ашқалы. Таратты алтын-күмістен Қалғанынша мысқалы. Алтын-күміс арттырып, Асыл кілем жаптырып, Түйеден алды бураны. Қаны қашып бетінен, Іреңі жаман қуарды. Сәрсенбі күн сәскеде Жүрмекке қосын шығарды. Қоңсылары жиналып, Қош айтысып шулады. Бірін-бірі қия алмай, Не қыларын біле алмай, Бір күндік жерге шұбады. Сол уақтар болғанда, Күн ұяға қонғанда, Бір төбенің басында Үркердей болып тұрады. «Байеке, болсын жолың,— деп,— Қабыл болсын мұның» ,— деп, Қол жайып дұға қылады. Бай-бәйбіше жөнелді, Қалғандар малға кенелді, Заманы қандай болады? Аналық атты бәйбіше Танадай көзі жарқылдап, Жылайды, жазған, аңқылдап. Байбөрі бай келеді Құзғындай қақсап қаңқылдап. Екеуінің дауысы Қосылады сыңқылдап. Кей жерде жатып ыңқылдап, Кей жерде жатад қыңқылдап. Көбелектей көзі жоқ, Перзенттен басқа сөзі жоқ. Жол түгіл, малдың ізі жоқ Алдында жатыр құла дүз, Асуы жоқ, жолы жоқ. Телміріп қалды екі көз, Бір жапанға болды кез, Жүрерін қайда білмеді. Ызғардың ызғын даласы Қырық күншілік шөл еді. Налыс қылып Құдайға, Көзінің жасын төгеді. Адам ұлы көрмеген, Ешбір бенде жүрмеген Иесіз жатқан жер еді. Көз жетпеген далада Көп қорлыққа көнеді. Бай-бәйбіше жасынан Жер баспаған ер еді. Маңдайы күнге күйеді, Табаны тасқа тиеді, Байбөрі бай серт қылып, Көлікке көті тимеді. Аналық жазған аңырап, Бұ да көлік мінбеді. Кей жерде жаяу үдеріп, Кей жерде жатып түнеді. Күннен күнге түн қатып, Бишара, әбден жүдеді. Бірнеше күн жүргенде, Өлдік-талдық дегенде, Әзіретке келеді. Әзіреттің төбесін Күндік жерден көреді. Жақындасып келгенсін, Алып шыққан дәулетін Екі жерге бөледі. Алтын-күміс, гәуһарын — Оны да бөліп үйеді. Қожаларын шақырып, Тең жарымын береді. Көзінің жасы көл болып, Отырған орны сел болып, Жеті күн ұдай түнеді. Бай-бәйбіше екеуі Ешбір нышан білмеді. Қожалардан бата алып, Жапан кезген атанып, Жоғары қарап өрледі... Отырарда Арыстан бап, Сайрамда бар сансыз бап,— Бәріне бір түнеді. Әзіреті Қаратау Әулиенің кені еді. Өзен, сайын тастамай, Бәріне бір түнеді... Ол уақытта Бабата Томпайып жатқан жер еді. Атбесік салып басына, Қабырын бұлар түзеді. Қалған малын сарып қып, Бұған да үш күн түнеді. Осымен өтті тоқсан күн, Ешбір аян бермеді. Күдер үзіп бәрінен, Онан да әрі жөнеді. Бет алдына қараса, Асусыз асқар бел еді, Белге шыға келеді. Белден арман қараса, Жалтырап жатқан көл еді. Көл жағалай қараса, Суы тынық айнадан, Атылып, тасып қайнаған Жылы бұлақ дер еді. Басында бар қара ағаш, Моласы жоқ, тамы жоқ, Төңірегі жалаңаш, Жағалай біткен шеңгелі. Шеңгеліне қараса, Қара ағашпен тең келді. Көзінің жасы төгіліп, Жылап-еңіреп егіліп, Арасында шеңгелдің Ботадай боздап келеді. Сол уақыттар болғанда, Топ қара ағаш қасынан, Бір шеңгелдің басынан Иіліп келіп бір шыбық, Маңдайынан тіреді. Жазайыншы дегенше, Екі елі батып кіреді. Қан шыққан жоқ онымен, Кереметті екен деп, Ақылмен ойлап біледі. Аналық атты бәйбіше Жұлып алып жаулығын, Әр шеңгелге іледі. Жердегі тасты жинап ап, Бір жерге бәрін үйеді. Тас үстіне тас қойса, Қиюына келеді. Намазшам еді — күн батты, Құтпанның болды уақыты. Намазын оқып, шам жағып, Бұрынғы қылды әдетті: Бір етегін төсеніп, Аяқтарын көсіліп, Бір етегін жамылып, Көзінен жас ағылып, Құбылаға бас беріп, Жарыса түсіп бұл жатты. Көздері мызғып ұйқыға, Бейбақтар қылды ретті. Әне-міне дегенше, Сарғайып келіп таң атты. Сол уақыттар болғанда, Көк есегі астында, Ақ сәлдесі басында, Сырлы асасы қолында, Өзі ақтың жолында, Бір диуана келді де, Асамен түртіп оятты. Көкірегін оятып, Бетіне бетін қаратып, Есектен түспей тіл қатты: «Ей, бишара мүгедек, Жаныңызға не керек? Дейсің ғой: «Маған ұл керек!» Әулиені қыдырдың, Жердің жүзін сыдырдың, Маңдайыңа төбелеп. Әрқайсысының әртүрлі Мәртебесі бір бөлек. Сен үшін бәрі қиналды, Бір жерге тегіс жиналды. «Бір ұл бер,— деп,— осыған» Бір жаратқан Құдайдың Дәргейіне жылады. Мен де тұрдым ішінде, Әулиенің күші де. Жаратушы жалғыз-ақ, Дәргейіне ұнады. Ұнағанын сонан біл: Бір қыз қосып сыйлады. Сексен сегіз серулер, Тоқсан тоғыз мың машайық — Бәрінің көңлін қимады. Менің атым Шашты Әзіз, Қыламын десең ықылас, Жарылқады Жаратқан, Ей, бишара, көзіңді аш! Ұлыңның аты Алпамыс, Қызыңның аты Қарлығаш, Атса, мылтық өтпейді, Шапса, қылыш кеспейді, Қалмақтармен болар қас. Түрегел де қолың жай, Болады өзі өмір жас!» Мұны көріп екеуі Түрегелді орнынан. Аяғына бас ұрып, Иіскеді қолынан. Жыртып алды тұмарлық Диуананың тонынан. Сол уақытта диуана Ғайып болды қолынан. Биттей де нысан қалған жоқ Диуананың бойынан. Диуананың бұл сөзі Кетпеді шығып ойынан. Ойланды елге бармаққа, Елінен хабар алмаққа, Арылып жазған сорынан. Бұл сырды көңлі байқады, Іштің кірі тарқады. Бәйбіше қайта түрленіп, Мойнына салды алқаны. Бай-бәйбіше қуанып, Қапалы көңлі жұбанып, Елге қойды қадамды, Бергесін Алла хабарды. Жаяулық пен жалғыздық Жалғанда үлкен жаман-ды, Неше күндей жол жүріп, Аз ғана емес, мол жүріп, Ойғызды тасқа табанды. Өткен күнді кім санар, Өткізді талай заманды. Бәйбіше келед алаңдап, Жас бөрідей жалаңдап, Жерігі қанбай, сандалды. Қатып-семіп келеді, Ешбір тағам жемеді, Сүзектен жерік жаман-ды. Байға айтты: «Ер едің, Ерім, сенен тілегім: Тойғанымша жер едім, Тауып берсең қабыланды! Адалды көңлім қаламай, Қалайды көңлім арамды. Не болса ауқат қылуға, Амалын жүрмін таба алмай, Жүрегіме ас батпай, Не қыларын біле алмай, Өлейін десем, өле алмай, Өз жанымды қия алмай. Қазы менен қартаңа Келеді көңлім қарамай». Байбөрі сонда сөйледі: «Рас па, сөзің, алғаным, Алаша төсек салғаным, Аллатағала жар болса, — Қара мылтық бар болса, Беремін атып қабыланды. Соңымнан ер де, жүр жылдам, Болмайды қабылан далада-ай». Мұны естіп бәйбіше, Қуанды көңлі баладай. Осыны айтып Байбөрі, Оқшантайын байланып, Мойнына мылтық салады-ай. Баз бір жерде жүгіріп, Баз бір жерде кідіріп, Жүгіре басып барады-ай. Арт жағында бәйбіше Келе жатыр анадай, Шіркін, аңның қызығы, Біріне бірі қарамай. Жетіп келді жүгіріп Жеті қабат аралға-ай. Атып тастап келеді Бұғы мен марал, елікті, Көрінгенін жібермей Құлан менен киікті. Ешбіреуін жемейді, Бәйбіше баспай жерікті. Аузына салса, құсады, Мейіз бенен өрікті. Сол уақытта екеуі Бір қалыңға еніпті, Екі көзі табақтай, Саптыаяқты қабақтай Бір қабылан көріпті. Бір ағашты паналап, Өкпенің тұсын сығалап, Сыбаға оғын беріпті. Тарс еткенде шарт етіп, Дәлдеген жерден тиіпті. Ажалдың оғы тиген соң, Тырп етпей қабылан өліпті. Арсалақтап жүгіріп, Асығыста сүрініп, Кеудесіне мініпті. Құс кездігін суырып, Кеудесінен тіліпті. Өкпеден алып суырып, Жүрегін кесіп беріпті. Отқа салып бауырын, Ішіндегі тәуірін Азуға салып жұлыпты. Шала-пұла пісіріп, Мосыдан алып түсіріп, Қоң етін кесіп беріпті. Әрқайсысынан бір асап, Бәйбіше басты жерікті. Тамақтың қалай қуаты, Болса да мейлі ұяты, Қыздағы нұры кіріпті. Екі беті албырап, Жас қалпына келіпті. Көңлі тасып, хош ұрып, Байбөріге қосылып, жүктеу/скачать 25,83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|