Анықтық мән білдіретін морфологиялық құралдарды оқушыларға түсіндіру жолдары
жүктеу/скачать 57,78 Kb.
|
макала
Анықтық мән білдіретін морфологиялық құралдарды оқушыларға түсіндіру жолдары Мектеп - отбасыдан кейінгі ең маңызды білім беру ұйымы. Мектеп отбасы сынды табиғи құрылымға қарағанда, белгілі бір мақсаттарды жүзеге асыру үшін құрылған әлеуметтік субьект. Бала бірнеше міндеттер мен дағдыларды отбасында меңгергеніне қарамастан, оның ары қарай жалпы дамуын бұл ортада жүзеге асыра алмайды. Себебі, бала отбасы ортасынан кейін түрлі топтарға, яғни, мектеп, ойын, кәсіп сияқты орталарға қатысады және одан кейінгі дамуын осы топтарда өткізетін болады. Бұдан мектепке дейінгі білім беру құрылымы саналатын отбасының міндеті баланы мектепке әзірлеу екендігі келіп шығады. Баланың дене бітімі, ойлау қабілеті мен сезімдік, моралдық дамуының қалыпқа түсуі отбасыда жүзеге асады. Қазіргі кезеңде бүкіл әлем бойынша ең қауіпті өзгерген ойлардың бірі әркімнің әртүрлі адамгершілік принциптерді жоғары санауы болып отыр. Сол принциптерге сәйкес әрбір адам өз нормалары мен құндылықтарын айқындауда. Бұл жағдай қоғамдағы әлеуметтік бірліктің қалыптасуына және бір ұйым ішінде өмір сүруіне кедергі келтіруде [3, 5 б. ]. Міне, осы жағдайларға байланысты әлемнің әр елдерінде жүргізілген ғылыми зерттеулер құндылықтық білім берудің не себепті қажет екендігін көрсетіп отыр Қазақ тіліндегі зат есімдердің белгілілілігі бірнеше тәсілмен беріледі. Мәселен, Абайда: Ғалым болмай немене, Балалықты қисаңыз. Болмасаң да ұқсап бақ, Бір ғалымды көрсеңіз, деген шумақтың алғашқы жолындағы ғалым сөзі нақты ғалымды емес, кез келген ғалымды, ғалымдар тобын білдіріп, белгісіздік мәнде жұмсалып тұр. Сол сияқты бір ғалымды көрсеңіз деген жолдағы ғалым сөзі әйтеуір, бір ғалымды көрсетіп, жекелік мәнде қолданылып тұр. Ал «ғалымның тіл білімінің қалыптасып, дамуына қосқан үлесі өте зор» деген сөйлемді алсақ, мұнда кез келген ғалым емес, нақты бір ғалым туралы сөз болып тұр, мұндағы ғалым сөзі белгілілік мәнде жұмсалған. Табыс септігі мен ілік септігінің бұлайша түсіп қалуын ғалым Омарова А. ауыспалы нөлдік морфемаға жатқызып, табыс септігі мен ілік септіктерінің түсіп қалуын атау септікке қарсы қояды. Ғалым табыс септігі мен ілік септік қосымшаларының уақытша түсіп қалуының өзіндік себептері бар екенін айта келіп, оны атау септік тұлғасымен шатастыруға болмайтынын айтады: «Атау септіктің нөлдік морфемасы тұрақты, ал ілік пен табыс септіктің нөлдік морфемасы ауыспалы. Демек атау септік –тұрақты нөлдік морфемалы, тұрақты нөлдік тұлғалы септік. Ал ілік, табыс септіктері – ауыспалы нөлдік морфемалы, ауыспалы нөлдік тұлғалы септіктер. Атау септіктің өзіне тән белгілі мағынасы бар, ол мағынаны септік парадигманың ешбір мүшесі білдіре алмайды, атау септіктің белгілі тұрақты қызметі бар, оны қалған септіктегі сөздердің ешқайсысы атқара алмайды, өйткені атау септік шартты түрде алынған, сөздің басқа септіктерге түрленбей тұрғандағы қалпы ғана емес.Ол септік парадигмасының бір мүшесі, септік жүйесіндегі сөз формаларының бірі, ол сөйлемдегі сөздермен белгілі қатысқа түседі, синтаксистік қызмет атқарады, тұрақты мағынасы бар. Атау септікте танылып жүрген түрлі мағыналардың біреуі ғана оған қатысты. Ол – атау септік сөйлемде кім және не туралы айтылатынын білдіреді. Бұл – атау септіктің бірден-бір мағынасы» [116, 102]. Табыс септік тұлғалы сөздер мен ілік септік тұлғалы сөздердегі септік тұлғаларының ашық/жасырын келуінің өзіндік ерекшеліктері бар екенін байқаймыз. Мысалы: Баяғы қи жағып, қимай түтеткеннен басқаны көрмеген ауылдас әйелдердің айтқандары ып-рас: бір шүмегін бұрасаң — суы келіп тұр; бір шүмегін бұрасаң — оты жанып тұр (Ә.Кекілбайұлы. Құс қанаты, 14-б.). ¤з д‰бірімізге өзіміз ќыздыќ; єрќайсымыз ќыз алып ќашып келе жатќандай, жау т‰сіріп ќайтќандай желігіп, ќарањѓыда орды, жарды тањдамай, ќос Ұкпеге тепкілеп, андаѓайлатып айдап келеміз (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 116-бет.). ¤зенде ау ќұратын таѓы бір ањтайлы жер барды. Соѓан біз де ау салайыќ деп, єкем екеуміз ‰лкен ау тоќып едік, өзіміз соѓып берген ‰лкен сабан ‰йден Иттіс бізге жасаќ жіберді (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 232-бет.). Тіс ќаќпаѓан бала ќойшыны ана ќойшылар “ќолды аяќты бала” көріп, оѓан-бұѓан жұмсай беруші еді. Ќойтеке де жасынан көп жұмсалѓан, кежір бала ѓой. Єйтсе де, тіл алмаса, ‰лкен ќойшылар тоќымаш сыйлап ќоятынын білген соњ, жазѓан Ќойтеке тепењдеп т‰йеге тартты. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 267-б.). Жалғыз-жарым мал көздеген ќоњылтаќ кедей шалдар, бұзау көздеген, ұршыќ иірген кемпірлер, немесе тізе ќап байлаѓан, бір балаѓы салпылдаѓан бишілер болмаса, өзгеніњ бєрі ќымызѓа ќанып, к‰р-к‰р кекіріп, ќарнын сипап, итќара-шањыраќ салма, ж‰к к‰рке, арба к‰ркелерініњ ас тына кіріп, манаурады (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 23-бет.). Келтірілген сөйлемдерде асты сызылған сөздердің (қи, қимай, қыз, жау, ау, мал) белгісіздік мәнде жұмсалып тұрғанын көреміз. Мұнда нақты зат көрсетілмеген. Қи жағып, қимай түтету дегенде сондай қиналған, азаптанған күнделікті тіршілік туралы айтылып тұр да, мұнда нақты қандай да бір қи немесе қимай туралы сөз болып тұрған жоқ. Сол сияқты ќыз алып ќашып келе жатќандай, жау т‰сіріп ќайтќандай желігіп деген тіркесте де табыс септігінің жасырын келуі жалпы мағына беру үшін, атап айтқанда, дегбірсіздену, шарқ ұру мәнінде ұғынылады да бұл сөйлемде де нақты қай қызды алып қашқаны, қандай жауды жеңіп келе жатқаны көрсетілмейді. Яғни контекст тұрақты тіркес ретінде тұтастай алғанда, мүлде басқа мәнде жұмсалған. Кейінгі сөйлемдерде де белгісіздік, жалпылық мәнде ұғынылады. Септік жалғауларының бұлайша түсіріліп қалуын ғалым А.Омарова «нөлдік морфема – басқа тілдік бірліктер атқаратын қызметтердің бәрін қолданыста бірдей атқаратын, өмірдің барлық саласындағы әр түрлі жағдайда адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасына басқа бірліктермен бірдей дәрежеде қызмет ететін, жанр таңдамайтын, ауысша сөйлеу тілінде де, жазбаша тілде де, жоғары стильдегі поэзия мен көркем шығармада да басқа тілдік бірліктермен тең дәрежеде қызмет ететін, от басынан бастап,жоғары трибунадан сөйленетін пікір алмасуда да, тыңдаушыға да, сөйлесушіге де түсінікті қолданыстағы дағдылы тілдік бірлікң екенін айта келіп: «Ілік, табыс септіктерінің қосымшалы және нөлдік формасындағы сөздер көркем шығарманың барлық түрінде, поэзияда, мақал-мәтелдерде, белсенді сөзформалар болғандықтан, оларды ғалымдар ілік, табыс септіктерінің ашық, жасырын қолданылуы деп атауға мәжбүр болған. Бұл ілік, табыс септіктерінің нөлдік морфемасының қолданыстан өте үлкен орын алатын, осы септіктердің жалғауларымен тең дәрежеде тілде қызмет атқаратын тілдік бірлік яғни морфема екенін дәлелдейдің, – дейді [116, 151]. Ал табыс септік пен ілік септік жалғауларының түсірілмей, ашық келуі заттың, денотаттың белгілілігінен хабардар етеді. Мысалы:
Мещанинов И.И. түркі тілдері мен үндіеуропа тілдеріндегі тура толықтауыштың қызметі мен өзіндік ерекшеліктеріне тоқтала келіп, оны белгілілік/белгісіздік категориясымен байланыстырады: «Различное положение прямого объекта отмечается в тюркских языках его грамматической формой. Когда имеется в виду неопределенный предмет, соответствующее ему слово лишается падежного окончания и примыкает к сказуемому, образуя при нем объектную группу. Когда речь идет об определенном предмете, он получает падежную форму и становится в предложении на самостоятельное место. При нем, в этой его позиции, может образовываться атрибутивная группа. Глагол сохраняет одну и ту же грамматическую форму в обеих конструкциях. В них подлежащее ставится в одном и том же падеже. Изменения ограничиваются падежами прямого дополнения, которое, сохраняя свои отношения к сказуемому, меняя грамматическую форму в зависимости от занимаемого положения в строении предложения, ср. в башкирском: һин китапты укыйһың «ты книгу читаешь». Примыкающее к глаголу имя существительное предает в этом предложении не уточненный объект. Слово китап «книга» не получает падежного окончания. В нем даже не выражено число предмета («читаешь книгу||книги»). Такое примыкание объекта к глаголу нарушается, когда предмет направленности действия становится определенным. В этом случае выступает самостоятельный член предложения – прямое дополнение, оформленное винительным падежом: һин ктапты укыйһың «ты (определенную) книгу читаешь». Уточняемый объект, занимая в предложении самостоятельную позицию, может сопровождаться определением, образуя атрибутивную группу при прямом дополнении: тап ошо китапты уйкыһың «именно эту книгу читаешьң. Подобное атрибутивное построение, как общее правило, не может в тюрксих языках иметь место при дополнении, примыкающим к сказуемому, так как, получая определение, объект уже становится определенным. Тем самым нарушается построение объектной группы. Примыкание к сказуемому неопределенного объекта и постановка определенного па самостоятельное место наблюдается так же и в предложениях, использующих косвенные дополнения, ср. мин иптәшемэ китап бирзем «я своему товарищу (какую-то) книгу далң. Косвенное дополнение сдесь предшествует объектной группе сказуемого; . мин был китапты иптәшемэ бирзем «я эту книгу своему товарищу дал». Косвенное дополнение иптәш-нм-ә «товарищ мой» (в дательном падеже иптәшем-ә) отделяет от сказуемого отрибутивную группу прямого дополнения был китап-ты «эту книгу ( в винительном падеже)» [117]. Ілік, табыс септіктерінің ашық/жасырын келуі белгілілік/белгісіздік категориясының морфологиялық көрсеткіші деуге негіз бар. Осыған байланысты түркітануда табыс септігінің түсірілмей, ашық қолданылуы белгілілік, нақты бір зат туралы әңгіме болған жағдайда ғана орын алатыны сөз болады. Катанов Н.Ф. табыс септігінің түсірілмей, ашық келуін сөзге логикалық екпіннің түсуімен де байланыстырады: «Винительный падеж оформленный, т.е. с полным окончанием, употребляется вообще тогда, когда речь идет о предмете определенно явно, и мысленно, когда говорящий, желая обратить на него внимание слушающего, ставит на нем в речи ударение» [118, 783-784]. Ілік, табыс септіктерінің қандай жағдайда (позицияда) түсірілмей, қандай жағдайда түсіріліп айтылатынын зерттеушілер констатация түрінде көрсеткенін айта келіп, Ы.Маманов еңбектеріндегі ғалымның белгілілік/белгісіздік категориясы туралы ойларына тоқтала келіп, ғалым Н.Уәлиев: «Ер намысы // ердің намысы, кітап берді // кітапты берді тәрізді қолданыстарда ілік, табыс септік қосымшаларын түсіріп те, түсірмей де айтуға болады. Ал Менің кітабымды бер деген құрылымда ілік, табыс септігін түсіріп айтуға болмайтыны белгілі. Алайда аталмыш септіктердің ашық, жасырын келу ерекшеліктерінің себебі, сыр-сипаты ашылмай жататын. Ы.Е.Маманов бұл феноменді оқыған дәрістерінде қазақ грамматикасындағы белгілілік/белгісіздік ұғымымен байланысты қарау қажет деген концепция ұсынады. Ілік, жатыс септіктерінің түсірілмей айтылуы, ғалымның пайымдауынша, белгілілік, ал түсіріліп айтылуы белгісіздік ұғымның (категорияның) көрсеткіші болады. Кітапты беріңіз дегендегі табыс септік қосымшасының арнайы қолданылуы белгілі бір объектінің сөз субъектілеріне (адресант пен адресатқа) таныс, мәлім болуымен байланысты түсіндіріледі. Ал ілік, табыс септік қосымшаларының арнайы қолданылмауы нәрсенің, құбылыстың сөз субъектілеріне белгісіз, нақты емес болуымен байланысты ұғынылады. Мысалы, маған газет ала кел дегенде әңгіме әйтеуір бір газет жайында: «Егемен Қазақстанң ба, «Жас Алашң па, сөз субъектілері үшін бәрібір. Ал маған «Қазақ әдебиетің газетін әкеліп бер десек, табыс септігінің «жасырын» болмауы, түсіріп айтуға болмайтыны объектінің сөз субъектілеріне мәлім, нақты болуымен байланысты», – деп жазады [119]. Ғалым А.Омарова бұлайша грамматикалық көрсеткіштердің ашық/жасырын келуін тұрақты және ауыспалды деп жіктей келіп, оның табыс септігі мен ілік септік жалғауларына ғана емес, басқа да катеорияларға тән екендігін, өзіндік себептерін көрсетеді: «Ауыспалы нөлдік морфема барлық категорияларда бар. Тіліміздегі қосымшалы категориялардың бәрінде де белгілі жағдайда, стилистикалық қажеттілікпен байланысты, ықшамдалу заңдылығының әсерінен т.б. себептермен байланыста қолданыста нөлдік морфемамен де қолданылуы тілде өте жиі кездеседі. Мысалы, Біздің ауылда тұрады. Сіздің жай ескерілмеді деген сияқты қолданыста тәуелділік категориясының 1-жақ көпше түрінде және 2-жақ жекеше сыпайы түрінде нөлдік морфема қолданылған. Қосымшалы тұлғада олар біздің аулымыз, сіздің жайыңыз түрінде болар еді формаларының біреуі ғана тұрақты да, қалған екеуі – ауыспалы нөлдік морфемалы септіктер. Атап айтқана, атау септіктің нөлдік морфемасы тұрақты, ал ілік пен табыс септіктің нөлдік морфемасы ауыспалы. Демек, атау септік – тұрақты нөлдік морфемалы, тұрақты нөлдік тұлғалы септік. Ал ілік, табыс септіктері – ауыспалы нөлдік морфемалы, ауыспалы нөлдік тұлғалы септіктер» [116, 89]. Талдауға алған материалдарымыздың негізінде ілік септік жалғауының мына жағдайларда қосымшасы түсіп қалмай, ашық түрде келетіні байқалды. 1. Сілтеу есімдіктерімен тіркескен жағдайда: Таба алмасањыз, ол осы ауылдыњ молдасы. Оныњ не ойлап келе жатќаны мынау. Ол ќазір “підиеге” отырады, оныњ “підиені” есіткені болмаса, көріп отырѓаны осы. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 45б)
Ендеше, мына аруаќтардыњ алдында иманыњныњ ќаќ жарымын беруге ант ќыласыњ ба? (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 96-бет.). Сол сияқты табыс септік тұлғасындағы сөздер де сілтеу есімдіктерімен тіркескен кезде түсірілмей, ашық келетіні байқалады. Мысалы:
Мұндай дейктикалық қолданыстағы қолданыстар белгілілік мәнінің берілу жолдарының бірі болып табылады. Сілтеу есімдіктері арқылы зат немесе құбылыс нақтылана түседі. Осыған байланысты ғалым Н.Уәлиев Ы.Маманов еңбектеріндегі белгілілік/белгісіздік категориясының танылуын сөз ете келіп: «Ауыл сыртында мен ауылдың сыртында деген құрылымның бір-бірінен өзгешелігі бар. Ілік септігінің арнайы айтылмауы заттың, нәрсенің жалпылама екенін байқатса, ауылдың сыртында деген құрылым белгілі бір ауылды, нақты бір ауылды білдіреді. Ал объектіні одан әрі нақтылай түсу қажет болса, осы, бұл сілтеу есімдігі қолданылады: осы ауылдың сыртында, бұл кітаптың авторы т.б. Сілтеу есімдігімен келген тұста ілік, табыс септігінің түсіріліп айтуға көнбейтін себебі объектінің сөйлеуші мен тыңдаушыға мәлім, белгілі болмауымен байланысты», – дейді [119]. 2. Ілік септік тұлғасындағы сөз тәуелдік формасында келген жағдайда:
3. Ілік септік тұлғалы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің арасына мағынаны нақтылай түсетін басқа бір сөз түскен кезде: Ел жайлауда, көк шалѓында ќымызѓа ќызып куілдеп, мас болып жатќанда, мен босаѓада отырып, жарыќ сары тостаѓанмен саумал ішіп дамбалым борша-борша, шекпенім өрім-өрім болып, жалбањдап, ‰йездеген ќозыны ауылдан шыѓара алмай, дедектеп, кейіп, жыламсырап ж‰ргенім. Балалар алтыбаќан теуіп, аќ с‰йек ойнап, шуылдасып, асыр салып, ќой к‰зетіп, өлењ айтып, думан ќылып жатќанда “Тањ ертењ оянбайсыњ жат”-деген байдыњ зекуін естіген соњ, ќара інгенніњ ќолањса сасыѓан жабуын оранып, ‰й жанында б‰к т‰сіп жатќаным. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 153б) Ќазаќша біледі екен. Жай-жапсарын, уезін, болысын сұрады. “Ќазаќтыњ оќыѓан азаматтарынан кімді білесіњ?” деп сұрады. Ќартќожа өзі білетін азаматтарды саулатып айтып жатыр. Сөзін тыњдап болды да, арызына ұйѓару (резолюция) ќондырды. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 139б) Марќакөлдіњ шыныдай тұныќ суы да, көл жиегіндегі ‰йірім-‰йірім ауыл да, барылдап, кісінеп, оќыранып, өріске тартып бара жатќан жылќы да, жылќышыныњ ќызыл ала тысты тымаѓы да, анау ќозы алып ж‰рген ќайќы төс келіншектіњ жасыл көйлегі де, аттыњ жалы да, жењгесініњ басындаѓы к‰лді-бадан орамалы да – батар к‰нніњ сарѓылтым сєулесіне шомылып, жер д‰ние сар көзілдірікпен ќараѓандай жымыњдап, сањѓырап тұрѓанда. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 319 б). Ќұдалардыњ келу ќарсањында бозбалалар да дємелі аттарын тањ асырып, ер-тоќымын, айыл-тұрманын т‰зеп ќам ќылысты (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 28-бет.). Оралдыњ аќар-шаќар таулары бірініњ иыѓына бірі басын с‰йеп, жасыл жамшы жамылып, тамылжып алдымыздан шыќты (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 162-бет.). Сєуірдіњ алашабыр бұлты арылмай-аќ Баянауыл, Ќызылтаудаѓы ќалыњ с‰йіндік атандарын алќынтып, бұйдасын көш ќұлаш созып, Бөкембай, Арќалыќ, Жаманадыр, Желдіадырдан асып, Шідертіге ќарай аѓыл-тегіл ќұлай бастайды (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 12-бет.) Батыстыњ алањ-бұлањ білімдарлары жорналдарына оќымысты пікірлерін жазса, Ќытай оны оќып, ќарќ-ќарќ к‰лді (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 253-бет.). 4. Ілік септік тұлғасындағы сөз нақты адамға немесе белгілі бір затқа қатысты болған жағдайда: Дєрігердіњ ќарауы к‰шті болѓаны ѓой: он бес к‰н дегенде ќолы икемге келіп, жарасы б‰ріліп біте бастады. Алѓашќы кезде аурухананыњ сары төсегіне, сасыќ дєрісіне шөп тамаѓына ‰йрене алмай, мұрнын тыжырып, іші пысып, уайым басып жатса да, ж‰ре-ж‰ре аурухананыњ өз адымындай болып, бойы ‰йренейін деді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 196б) 5. Ілік септік тұлғасындағы сөз есімдік болған жағдайда: Оны көргенде, Аќбілектіњ іші ќазандай ќайнады. “Есіл апасыныњ ќасиетті орнына єлдекімніњ жаман ќатыны шынымен жатќаны ма?! Апасыныњ аруаѓын ќорлады ѓой, аяќ асты етті ѓой!”. Мана, алѓаш көргенде-аќ, денесі жиіркеніп еді, енді апасыныњ төсегіне жататынын көргенде, бұл бөтен ќатын Аќбілектіњ асыл нєрсесі не озбырлыќ ќылѓалы, бірдењесін ұрлаѓалы келгендей көрінді; өзіне де, осы ‰йге де оны жау деп т‰сінді. Бұрын төргі ‰йге жататын Аќбілек, бөтен ќатын келген соњ, екі бауырын алып, ауыз ‰йге жатты. Бөтен ќатын келе, бєрін айдап шыѓып, єкесін жеке иемденіп кеткені де Аќбілекке ауыр тиді; єкесінен біржола айырылѓандай көрді. Ас ішіп, жұрт тараѓан соњ, ќатындар төргі ‰йге төсек салуѓа кірісті. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 274б). Шєй ќұюы да тєртіп: бірде-бірініњ аяѓын ауыстырмайды, ернеуінен асырмайды, бірін-біріне соѓыстырмайды єккі д‰кеншілердей ќолы-ќолына жҒќпайды. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 263б) 6. Субъектіні нақтылай түсу қажет болған жағдайда: Шашбауын сылдыр еткізіп, сып етіп т‰регелгені , тізесімен аќ көйлегін серпе таста, аяњшыл бедеудей кербездене аяќ басќаны, тысќарда ж‰ріп, жењгесімен сыбырлап сөйлесіп, дауысы к‰містей сыњѓырлап тєп-тєтті к‰лгені; єнтек жымиып келіп, шєй жасап, өп-өтірік сызылѓансып, ‰ш саусаѓыныњ ‰шімен шыныаяќ єпергені, салалы, ќою кірпігін салмаќпен ќаѓып, анда-санда көз астымен бір ќарап ќалѓаны; мұныњ шыныаяѓына білдірмей бір ќант тастап жібергені; бір жолдасы сөз ќатќаны (Аймауытов Ж. Шығ. І том 263б) Ел жатса да Аќбілек ояу, оныњ ќиялында келешектегі сұлу өмір. ¤зін Ғзатќан екен дейді. Басында жібек желек, кигені ‰лде мен б‰лде. Жанында ¦рќия мен Сара, ауылѓа таяу жасыл сайда тамылжып, сызылып тҒрѓанда, алдынан самалдай болып, ќызылды-жасылды ќыз-келіншектер келеді. Олардыњ көйлегі де, көк шалѓын да, к‰лкісі де судырлап, сыњѓырлап кетеді. Шекесіне тырс-тырс еткізіп, ќатындар шашу шашып, балалар аяѓыныњ астынан таласа-тармаса алып жатады... (Аймауытов Ж. Шығ. І том 254б). Жиырма жылдай ‰йімде жањ-жұњ болып көрген жоќ еді, енді ‰йімніњ мазасын алатын ќатын берсе алданыњ ылайыќтаѓаны да, біраќ к‰н бұрын сеніњ есіње салѓаным: елім маѓан: “асау ‰йреткіш” – деп ат ќойып еді (Ж. Аймауытов. 2-том. 213-бет.). 7. Ілік септік тұлғасындағы сөзден бұрын нақтылау мәніндегі сын есімдер келген жағдайда: Инелік, шегіртке, бөгелек масаныњ ќалыњ шөптіњ арасынан ұшып, єуені ќаптап шарыќтап, олай-былай ж‰йткіп шыр-шыр етіп, ќанаттары дырылдап, ызылдаѓанынан басќа екі аттыњ пысќырып, ќұйрыѓы суылдап, аяѓын тебініп, бөгелек жасќаѓанынан басќа, анда-санда шыќ-шыќ еткен торѓайдыњ дауысынан басќа жањѓырыќќан ешбір тыќыр не бір ‰н естілмейді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 40б). Молданыњ ќорасы ергенегі шалжиып, аузы ашылып жатыр екен. Босаѓада жатќан ќызыл ит тастаќтаѓы аттыњ тыќырын естіп, ‰ре бастады. Мұќаш ќаттыраќ аяњдап, ќораныњ далдасына т‰суге асыќса да, шекпенін жамылып, аяѓыныњ басына кебіс іліп, дєретке шыќќан молданыњ бір көзін жұмып, сыѓырая ќарауынан ќұтыла алмады. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 163б). 8. Ілік септігі жалқы есімдерге жалғанса: К‰нікейдіњ биесі желісті екен: жайнањдап, резењкедей созылып, аѓызбаќтай сумањдап барады (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 16-бет.). Ќұлтуманыњ аузы-мұрны маймылдыњ тұмсыѓындай ќомпайтып, сорайып, ањырайып, аќымаќ болды да ќалды (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 56-бет.). Дүрмекпен келе жатќаны болмаса, К‰нікейдіњ ќиялы саѓымдай бҒлдырап, сол саѓымныњ ішінен біресе екі тірсегі ботанікіндей майысќан, басы бір бөлек, кеудесі бір бөлек кейќуат Тұяќ елестеді, біресе екі иыѓына екі кісі мінгендей, көзі алаќандай, ш‰йдесі тоќпаќтай Байман елестеді (Аймауытов Ж. . Шығ. 2-том. 45-бет.). Бәйбіше балаларыныњ көші бұрын жөнеліп, озып кетсе, ќонѓанша Ќара бєйбішеніњ аузында да, астында да дамыл болмайтын (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 17-бет.). Жалқы есімдер белгілілік мәнін білдіруде өзіндік ерекшелігі бар амалдардың бірі болып табылады. Сол себепті мұнда белгілілік мән айқындала, күшейе түсетінін байқауға болады. Қара бәйбіше деген тіркесте жалқы есім болмағанмен, жалпы есімнің жалқылану сипатын көреміз. Ілік септігі мен тәуелдік жалғауының изафеттік қолданысы орын алатын жағдайлар ретінде төмендегі құрылымдарды атауға болады: а) географиялық атаулар: ¤йткені ол Аќмола, Семей, Орал, Бөкей губернелерініњ бєрінде ќызмет етіп, жалпы ќазаќ жайымен, єр алуан жаѓдайымен, оќыѓандарымен єбден танысып, аќыл ауданы, д‰ние тануы кењейген еді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 313б). Сол Алтайдың бөктерінде жам жолменен жандамайлап ала ат мінген жалғыз адам келе жатыр бейсауат. Көтегейі – Күршім жақ, бет алысы – Қараекем шаты. Қараекем шаты жартас, дәл аясы – шұңқыр көгал, бір ауызды, тар ауызды шұңғыл шатын; мейірімді Алтай түсі қашып, түнде жортқан, жорықшыға соққан ғой. Ажал түрткен мал болмаса, мал алдырған жан болмаса, тереңге кім барған? Ала ат мінген терең шаттың дәл аузына аттанғанда алақ-жұлақ қаранды да, тоқтады. Тар ауызда тас тасалап, сұр шекпенді, бесатарлы біреу жатыр бас бағып. Әлгі шекпен ала аттыны көре сала, ақ орамал көтерді. Сөйтті дағы ала ат мінген қапсағаймен ат жетелеп, асып кетті әрі қарай (Аймауытов Ж. , Шығ. 147 б.). ә) қоғамдық қатынастар, әкімшілік қатынастар: Уаќ-т‰йекті айтса, байдыњ нөкерлері айтады; олар да байдыњ нөкерлері айтады; олар да байдыњ сөзі ќып айтпайды. “Елдіњ ќамы ‰шін...” пєлен-т‰ген деп жаќауратып, майдалап келтіреді. О т‰гілі елдіњ уаќ-т‰йек сөзіне де байдыњ өзі кіріспейді; ол тек: ананы ‰йтіњдер, мынаны б‰йтіњдер, - деп ќысќаша бұйрыќ ќылады. Сырдан сыњар аяќ өткен, ќұла ауыз билері, нөкерлері тілдіњ майын аѓызып, ќанын тамызып, єњгіменіњ иін єбден ќандырып, пісіріп, т‰сіріп єкеліп, “тоќ етерін” байѓа естіртеді. Бай не маќұлдайды, не өз картасына келтіреді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 271б). Алдында жұмысшы факультеттіњ бір молдасына жолыѓып, ол губерниялыќ комитетке арыз жазып беріп еді. Комитет бастыѓын кеше жолыќтыра алмай кеткен. Бастыќтыњ босаѓасын ќұшаќтап, бір саѓат к‰тті. Ќарањѓы ойлар басып, ќалѓыѓан кісі тєрізденіп төр еді: өњі жылы, ұзын бойлы, сарысаќалды орыс портфелін ќолтыќтап келді де, Ќартќожаѓа тањдана ќарап, кабинетіне кірді. Ќартќожа селк етіп, оянѓандай болды, ќаѓазын ќолына ала артына ере кірді. Бастыќ “бері кел” дегендей, алаќанын жайып ұстата берді (Аймауытов Ж. Шығ. І том 138б). Ояна ќалса – шіркеудіњ шарбаѓы екен. Тамылжып, рауандап тањ келеді екен. Єжесініњ сөзі ќұлаѓында тұр. Жеті тиын айтып, кешегі жеріне ќайта барды. Ол – губерниялыќ атќару комитеті еді (Аймауытов Ж. Шығ. І том 138б). Қалың ойға бата-бата Қартқожалар қалаға келді, Семей бұрынғыдай емес, түрленіп қалыпты. Қазақстанға қарапты. Сауда ашылыпты. Жұрт сауданы ашқан Қазақстан деп ойлайды. Мекемелердің маңдайындағы жазуы қазақша болып қалыпты. Губерниялық комитеттің бастығы қазақ болыпты. Қазақ қызметшілері көбейіпті. Оқу бөлімінің бастығы Қасен екен. Қартқожа қуанып кетті. Інісін бұйрық жазып, жетімханаға алғызды. Өзі институтқа түсті. Қазақ мектептері көбейген екен, жаңа қаладағы мектепке Қартқожа бір мезгіл бала оқытпақ болды. Семейдегі қазақ жұмысын көрген соң қызметке, оқуға кіріп, інісін орналастырып, көңілі жайланған соң жолдағы уайым-қайғының бәрі ұмытылып кетті (Аймауытов Ж. , Шығ. 132 б.) Бұл топқа совхоз председателі, институт директоры, ревком бастығы т.с.с. тіркестер де кіреді. б) туыстық қатынастар: ¤йткені аѓасыныњ алып отырѓан ќатыны да партия таќырыпты атастырѓан бір жетесіздеу адамныњ шажа байтал бейнелес кілбиген маймаќ кєрі ќызы. Ќарны шермиіп борбайы шыт-шыт боп, тек жыл сайын бір баладан ќоздата беруді білуші еді. О жењгесін Бекболат пен Аќберген дєйім мазаќ ќып, ашуландыра беруші еді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 234б).
в) кеңістіктік қатынастар: Қанды көз, ќызыл езі ќаншыќтар жол шолып, ауыл ќорып, к‰н бұрын ќызѓыш боп, шєуілдеп шала б‰лініп ж‰ргенде, д‰рдей көк ќасќа, сары ала төбеттер ќотан шетінде жайымен аяњдап келе жатып, анда-санда ауыздарын толтыра, “оh, оh” деп ќояды (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 36-бет.). г) бүтіннің бөлшегі: Ќұлтуманыњ аузы-мұрны маймылдыњ тұмсыѓындай ќомпайтып, сорайып, ањырайып, аќымаќ болды да ќалды (Аймауытов Ж. . Шығ. 2-том. 56-бет.).
ғ) заттың біреуге қатысты, меншікті екенін білдіреді: Шарықтаған сайын ‰деткен бозторѓайдыњ шырылы, боталардыњ ќоњыраудау сыњѓырлаѓан жіњішке, сұлу, ќаяусыз зары, енелерініњ ауыќ-ауыќ ќоњырлата бастап, ќоюлата көтеріп, бір жоѓары, бір төмен толќынтып, жіњішкерте, с‰мірейте созып: “У-‰-‰-h” деп барып басылѓан ырѓалањ боздасы сайын даланы жањѓырыќтырып, өз алдына бір гөй-гөй тартып, біріне-бірі ұласып, ќызѓыштай ќытќылдап, ќырѓидай шыќырлап бара жатќан арбалардыњ шиќылы (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 18-бет.). Балалар ұйыќтаѓан кезде, Аќбілек мєре көйлегін, таза камзолын киіп, жұпар иісін ањќытып, биќасап, шапанын жамылып, аяѓын ептеп басып, есікті ептеп ашып, дірілдеп, табалдырыќтан аттады. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 258б). Аќбалаѓа жауап ќайырдым: сөзіњізді дұрыс көрдім. Біраќ аќылдасатын кісім бар еді. Аз к‰ннен соњ аќтыќ жауабымды айтармын. Шыдањыз. Ренжімењіз, - дедім (Аймауытов Ж. Шығ. І том 299б). д) дене мүшелерін білдіреді: Мойнына ќолы баруы мұњ екен, шєлкес аттай адуын дуана: “Яу, пірім!” деп көтеріп т‰регелді. Аќбілектіњ салбырап тұрѓан екі аяѓын екі ќолымен икемдеп, ќысып алып, асасын Аќбілекке ұстатып, бір лыќытып ќалды да єлуетті дуана адымдай жөнелді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 184б). Молданыњ ќорасы ергенегі шалжиып, аузы ашылып жатыр екен. Босаѓада жатќан ќызыл ит тастаќтаѓы аттыњ тыќырын естіп, ‰ре бастады. Мұќаш ќаттыраќ аяњдап, ќораныњ далдасына т‰суге асыќса да, шекпенін жамылып, аяѓыныњ басына кебіс іліп, дєретке шыќќан молданыњ бір көзін жұмып, сыѓырая ќарауынан ќұтыла алмады. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 163б). Сонымен, тәуелділік мәні тілдің түрлі деңгейлері арқылы беріле алады. Олар көбінесе тәуелдік жалғаулы сөзбен тіркеседі. Бұлар тәуелділік жағдаяттарының репрезентация жағдайларымен қиысуы да мүмкін. Алайда мұнда тәуелділік мән басымдық танытып, репрезентация екінші кезекке ауысады. Белгілілік мәнде қолданылған зат есімдер тәуелдік жалғаулы сөзбен тіркескенде, нақты зат атауларын білдіруден гөрі мәні дерексізденіп, жалпыланғанмен, референтті қалпын сақтайды. Белгілілік мәнін білдіруде тәуелдіктің орны ерекше. Себебі белгісіздік мәнімен салыстырғанда, тәуелділік жағдаятының нақтылау микроөрісінің ауқымы әлдеқайда кең [120]. Табыс септігінің ашық/жасырын келу сипатынан да осындай ерекшеліктер байқауға болады. Ғалым А.Омарова: «Ауыспалы нөлдік морфема деп қосымшалы варианты бар, онымен мағынасы бір, бірінің орнына бірі қолдана беретін морфема аталады. Мысалы, күннің көзі – күн көзі, баланың сөзі – бала сөзі, қаламды ал – қалам ал, есепті шығар – есеп шығар, тамақты же – тамақ же, біздің үйіміз – біздің үй, Алматыға бар – Алматы бар, таудан асып кетті – тау асып кетті т.б грамматикалық формалардың бұл түрлері қолданыста бар құбылыс. Яғни бірсыпыра грамматикалық формалар қосымшалы тұлғада да, нөлдік тұлғада да қолданыла береді», – дей келіп, грамматикалық тұлғалардың ашық/жасырын келуінің объективті себептерін көрсетеді [116, 89]. Ең алдымен, объект мәнінде қолданылған сөз белгілі, анық болған жағдайда табыс септігі жалғауының түсірілмей, ашық келетіні байқалады. Мысалы: Жасауын жайнатып жиып, кілем, көрпе, төсеген, оюлы аќ отауѓа єкеп кіргізеді. Ќұрулы шымылдыќ ішіне быќырлаѓан ќыз-келіншектердіњ ортасына Аќбілек отырады. “Келінді көреміз” деп ‰лкен ќатындар келгенде, Аќбілек сызылып т‰регеледі. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 254б.). “Ќой кезегі” келген ‰й баласын ж‰гіртіп, мұѓалімді тамаќќа шаќырды. Алѓашќы кезде єйелдер мұѓалімді к‰тімі ќиын “жұтќыш” көрсе де, не берсе соѓан ќанаѓат ететін ќойшыныњ өгізіндей ќоњыр жігіт болѓан соњ, Ќартќожадан жиренбейтін болды. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 40б). Шілденің шеке қызар, ми қайнар күні. Ділграмның тақтайдай қара жолмен қос ат жеңіл тырашбеңкені быжылдатып келеді. Тырашбеңкеде Қасен мен Қартқожа, кеудені ашып тастап, қолды сермеп, әңгіме соғып келеді. – ...Сол атыс боп жатқанда, ішінде жүрдіңдер ме? – Жүрдік. Өлімге басты байлаған соң... (Аймауытов Ж. Шығ. І том 40б). Келтірілген мысалдарда әңгіме кез келген келін немесе кез келген мұғалім туралы емес, нақты бір адамға қатысты болып отыр. Сол себепті мұнда белгілілік мәнінің нақтылау, бірегейлік сияқты реңктері көрініс тапқан. Мұндай жағдайда табыс септігі қосымшасының да түсіп қалмай, ашық берілетінін байқаймыз. Табыс септік тұлғалы сөз сілтеу есімдіктерімен тіркескен кезде олардың нақтылау мәні күшейе түседі әрі табыс септік қосымшасы түсірілмейді. Мысалы:
Сонымен қатар табыс септік тұлғалы сөз тәуелдік формасында қолданылған жағдайда табыс септік жалғауы түсірілмейді. Мысалы: Аттарыњды ұстап алыњдар! – деген айќай шыќты. Ж‰ген іздесіп атќа ж‰гірісті. Жігіттер атын ұстап єкеп ұстап арќасын сипап, жалаѓына т‰кіріп, кейбірі нешеден екені белгісіз, ќұйрыѓын көтеріп көріп ж‰р. Аттыњ ќұйрыѓын көтеріп көру де сондай бөстекті жұмыстыњ бірі ме, көптеп ескермеген аты бас-аяѓын т‰гендеп, амандыѓын білгенге разы болсын дегені ме, кім білсін? (Аймауытов Ж. Шығ. І том 70б). Уаќытыныњ көбін ол аушылыќќа жұмсайтын (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 224-бет.). Аќсаќалдыњ өшті-ќасты кісілерін ќылѓа тізіп, он-он беске апарып, біреуі ‰й – деп, біреуі – б‰й деп жорыѓанмен, байлаулы т‰йін шыќпады. ¤йткені біреу партиялыќпен, біреу жекжаттыќпен, біреу алымсаѓы, біреу берімсегі ‰шін, біреу ұрланѓан малы тимегені ‰шін, біреу ќатыны кеткені ‰шін немесе ќатынына, ќызына барѓаны ‰шін, ењ болмаса тілі тигені ‰шін біреуді айыптап, біреуді ќорѓаѓаннан басќа, єркім өз есебін ойлап, б‰йрегі бҒрѓаннан басќа, дєл жанашырлыќ ќылып, єділ ќаѓушы, єділ тексеруші жоќ болды. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 168б) Тура толықтауыш қызметіндегі сөз жалқы есім болған жағдайда да табыс септік қосымшасы түсірілмейді. Мысалы: Анау екі жас бала бҒралќы к‰шіктей, сенделіп, кірлеп, биттеп-ќұрттап, ж‰деу басќа айналып бара жатќанын көргенде Аќбілекті тіпті керексіді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 246б) Табыс септік тұлғасындағы сөзден бұрын нақтылау мәніндегі сөздер келген жағдайда да қосымшаның түсіп қалмай, ашық келетіні байқалады. Мысалы: Тіс ќаќпаѓан бала ќойшыны ана ќойшылар “ќолды аяќты бала” көріп, оѓан-бұѓан жұмсай беруші еді. Ќойтеке де жасынан көп жұмсалѓан, кежір бала ѓой. Єйтсе де, тіл алмаса, ‰лкен ќойшылар тоќымаш сыйлап ќоятынын білген соњ, жазѓан Ќойтеке тепењдеп т‰йеге тартты. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 267б) Ақбілек қай үйге барарын білмей, дағдарып келе жатыр еді, дуана : — Анау ‰йге барайыќ! – деп адырдыњ бауырындаѓы ‰лкен ќораны нұсќады. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 186б) Тура толықтауышты керек етіп тұрған сабақты етістік өзгелік етіс тұлғасында қолданылған жағдайда да табыс септік тұлғасы ашық келеді. Мысалы: Арбасыныњ ойбайы, жырыќ ќараныњ айќайы сары даланы азандатып, шыќыр-шыќыр етіп, кіре тартып келе жатќан керуендей көресіњ (Аймауытов Ж. . Шығ. 2-том. 163-бет.). Табыс септігінің жалғауы түсірілмей, ашық келген жағдайлары мен түсіп қалу жағдайларын салыстырған кезде олардың белгілілік және белгісіздік мәнді білдірудеге ерекшеліктері де айқын көрінеді. Мысалы: Ќартќожа жанталасып, мыќшыњдап, тері пұшпаѓынан аќты, ауылдаѓылар көріп тұрса да, көрмегенсіп, сиырыњ суаруѓа ерініп, кісіге иек с‰йеп кеткен ел, келмейді. Ана Ыбырайларды ќарашы, көріп тұрып, єдейі келмей тұрѓанын, “ерегіскенде суармай ќояйын ба!” дейді Ќартќожа. Дегенмен сомадай болып, бір ауылдыњ сиырына ќауѓа тарта алмауды намыс көреді (Аймауытов Ж. Шығ. І том 37б) Ояна ќалса – шіркеудіњ шарбаѓы екен. Тамылжып, рауандап тањ келеді екен. Єжесініњ сөзі ќұлаѓында тұр. Жеті тиын айтып, кешегі жеріне ќайта барды. Ол – губерниялыќ атќару комитеті еді. Алдында жұмысшы факультеттіњ бір молдасына жолыѓып, ол губерниялыќ комитетке арыз жазып беріп еді. Алдында жұмысшы факультеттіњ бір молдасына жолыѓып, ол губерниялыќ комитетке арыз жазып беріп еді. Комитет бастыѓын кеше жолыќтыра алмай кеткен. Бастыќтыњ босаѓасын ќұшаќтап, бір саѓат к‰тті. Ќарањѓы ойлар басып, ќалѓыѓан кісі тєрізденіп тұр еді: өњі жылы, ұзын бойлы, сарысаќалды орыс портфелін ќолтыќтап келді де, Ќартќожаѓа тањдана ќарап, кабинетіне кірді. Ќартќожа селк етіп, оянѓандай болды, ќаѓазын ќолына ала артына ере кірді. Бастыќ “бері кел” дегендей, алаќанын жайып ұстата берді. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 138б) Ордабайдыњ ќыз-келіншектері бєт ќұндыз бөріктерініњ ‰кісі желкілдеп, жорѓа мен ж‰йрік мініп, алдыњѓы көшке сыдыртып, өте шыќќан, кереге уыќ ќұрымын терењдеген ала шолаќ, тарѓыл шолаќ сиырыныњ соњында к‰зеген көк байталмен ќалыќтап келе жатќан К‰нікейдіњ зыѓыры ќайнайды (Ж. Аймауытов. Шығ. 2-том. 13-бет.). Бала оқытып тапқан тебен-теңгесіне қырық шақты кездей нәрсе алып, елге баратын қалашыдан әжесәне сәлемдеме жіберіп отырған бауырмал жігіт кім? Жаздыгүні Гүлсімнің ауылына 30 шақты үлкендерді оқытып, хат танытып, Гүлсім мен екеуі бірін-бірі сүйіп, күзге таман қалаға алып қашып келген ер жігіт кім? Суық хабар есітіп, іздеп келген жеңге алған қатынының алдынан шығып, бетінен сүйем деп ұмтылғанда: «Жаңа алған қатыныңды сүйе бер!ң деп қолын итеріп тастағанда, не айтарын білмей, қайпақтап, ұялып тұрған жігіт кім? Жеңгесіне ерік беріп, сүйген күйеуіне тиіп, бақытты өмір сүруін тілеп, еліне қайтарып, көңілі бір демдеген соң, жаңа жары Гүлсімді үшкөлдің жатақханасына орналастырып, жолдастарына: «Сендер мүйіздеп кетпеңдер!ң деп, ойын-шыны бірдей соғып отырған кім? Шәкірттердің жиылысында ұйымның ісі туралы баяндама қылып, кемшілікті тура айтып, өз міндетін дұрыс атқарып, сенім алып тұрған жігіт кім? Қартқожа, Қартқожа, Қартқожа... (Аймауытов Ж. , Шығ. 141-142 б.) Келтірілген мысалдардағы кісіге иек с‰йеп кеткен ел, жеті тиын айту, жорѓа мен ж‰йрік міну сияқты тіркестердің мағынасы дерексізденіп, жалпыланып, тұрақты тіркеске айналып кеткен. Сол себепті ол жерде табыс септігі қосымшасы түсіп қалған. Табыс септігінің осы ерекшелігі туралы А.Казембек: «Винительный падеж заменяется именительным в том случае, если предмет действия не определен и не стоит непосредственно перед глаголом» [53, 381-382]. Зерттеушінің бұл ойы кейін «Алтай тілі грамматикасында» сабақтастық табады: «Винительный падеж употребляется с приставкой, когда им обозначается предмет определенный, а без приставки – когда предмет неопределенный» [121, 142], – дейді. Тәуелдік аффикстері бар жеке есімдер мен зат есімдер әрқашан да актуалды айқын мәнге ие, сол себептен, олар септік жалғауларынсыз қолданылмайды: Желісінде он шаќты ќұлыны бар бір ‰лкен ‰й орталыќты: оныњ оњ жаѓында бір аќ отау тұр. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 318 б). Аќбілек жања шешесіне көз ќырын салды. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 273б) Ќыстыњ аяѓына жете алмай мен де ж‰деу басќа айналдым. Семейге баратын ‰ш-төрт баламен мен де ќайттым. (Аймауытов Ж. Шығ. І том 295б). Дөң басына шықсақ, Шақшаң адырының бір төбесінде екі жігітті көреміз. Екеуі де жас жігіт. Оның бірі – пақырың Қартқожа. Енді бірінің киімі орысшалау: басында шляпа, үстінде пальто, аяғында қисық табан. Тегі қалада орысша оқып жүрген шәкірт болу керек. Шәкірт дегеніміз болмаса, жасы едәуірге келген сияқты, қарайып мұрты да білініп қалыпты, сақалдың нышаны да жоқ емес. Қартқожаның қолында кітабы бар, қасындағы жолдасының алдына түсіп, сабақ алып отырған тәрізді. Шәкірт жерден тас алып, бір сүйекті көздеп атып отыр. Қартқожаға көрсетіп болды да: «Осымен орыс қаріптерін танып бітірдің. Енді қысқа-қысқа әңгімелерді оқытып, періуаттап үйретемін», – деді (Аймауытов Ж. , Шығ. 40 б.) Ы.Е.Мамановтың қазақ тіліндегі белгілік тілінде белгілілік-белгісіздік категориясы туралы пікірлеріне тоқтала келіп, Шәрібжанова Ғ.Ғ. «Қазақ тілі морфологиясы жөніндегі ілімдердің қалыптасуы мен дамуы» (Ы.Е.Маманов еңбектері негізінде) атты кандидаттық жұмысында: «Белгісіздік мағына, ұғым тіл білімінде әлі де кеңірек зерттеуді қажет етеді. Өйткені белгісіздік ұғымын «бір», «біреу» сияқты екі-үш сөз немесе табыс септіктің жасырын түрімен ғана байланыстыру жеткіліксіз. Белгісіздік ұғымының тілдік табиғатын ашу үшін сөздерді мағыналық жағынан, яғни осы белгісіздік ұғымын білдіруі жағынан талдау жасау керек», – деген тұжырым жасайды [122, 12]. Бұл орайда зерттеушінің ойын толық қуаттай отырып, белгілілік/белгісіздік категориясын функционалды-семантикалық категория ретінде тілдің түрлі деңгейлеріндегі көрініс табу сипатын жан-жақты тексергенде ғана зерттеуге негіз болып отырған категорияның қырлары ашыла түсетінін айтқымыз келеді. жүктеу/скачать 57,78 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|