Қарағанды облысы топонимдері Нұр-Сұлтан, 2020 Т. Аршабеков
жүктеу/скачать 7,57 Mb. Pdf көрінісі
|
| Гидронимдер
Нұра өзені алабына гидрологиялық, физикалық географиялық сипаттама беру барысында, оның тарихи зерттелуіне міндетті түрде жүгіну керек, сонда ғана зерттеліп отырған географиялық нысананың толық сипаттамасын көруге болады. Бұл өзен Орталық Қазақстандағы, оның ішінде Қарағанды облысындағы ірі су артериясы болып табылады. «Нұра» атауының өзі ертедегі түрікше мағынадан алғандықтан, «тау басынан бастап алатын өзен» деген мағынаны білдіреді. Қарағанды Көмір алаптарын және Қазақстанның мыс қорыту заводын сумен қамтамасыз ету көздерін айқындау барысында 1930 жылдың көктемінде Санкт Петербургтың гидрологиялық Институтының экспедициясы «Қазақмысқұрылыс» және «Қазкөмір» Трестерінің келісімі бойынша Нұра өзен алабының жер беті және жер асты суларының айдыны Токаревка, Самарқан, Байқадам, Шешенқара пункттері бойынша зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Осы жылдың жаз айында Қарағандының негізгі су базасы және КарГРЭС- тің негізгі көздері ретінде, Нұра өзен аңғарында Самарқан су қоймасы мен бөгетін салу жөнінде гидрологиялық және инженерлік геологиялық жұмыстар атқарылды Өзен аңғарында ежелден халық тығыз қоныстанған. 1998 жылғы санақ бойынша мұнда 1416,8 мың адам, соның ішінде 1206,0 мың халық қалалы жерлерде, 210,3 мың ауылды аймақтарда тұрған. Халықтың аумақ бойынша тарлуы бірдей емес, тек Қарағанды-Теміртау урбоөнеркәсіпті кешенінде бүкіл халықтың 97 % шоғырланған. Онда егін және мал шаруашылығы жақсы дамыған. Дегенмен бүгінгі таңда табиғи және антропогендік факторлардың ықпалынан экологиялық ахуалы нашарлап, табиғат апатына ұшыраған аймаққа айналып отыр. Жоғарыда атап өткендей адам баласының табиғи орта кешендерін пайдалану кейде оның құрамдас бөліктерінде тіпті қайтымсыз өзгерістер тудырады. Нұра өзені аңғарындағы осындай өзгерістердің даму 206 деңгейі кеңістікте таралуы мен бағыт-бағдары әр алуан. Сондықтан табиғи антропогендік факторларға талдау жасау мен осыған байланысты табиғи кешендерді жақсарту жолдарын ұсынған дұрыс, әрі қолайлы. Нұра өзенің жоғарғы алабында шығу тегі жағынан біртекті, функционалдық біртұтас Нұра- Ақбастау, Байқожа, Матақ, Ащысу, Шилі салаларының табиғи антропогендік кешендері қалыптасқан. Нұра өзенінің орта ағысы алабының геожүйесі Нұра, Ашағанды, Жайылым, Үлкен Құндызды өзендерінің салаларының оң жақ жағалауы мен Есен, Шерубай-Нұра өзендеріні оң жақ жағалауында орналасқан ауқымында. Өзендердің оң жақ жағалауларындағы қырқалы-жонды ұсақ шоқтар мен денудациялық-қырқалы жазықтарда дамыған. Сол жақ жағлауындағы Қалпақсор мен Тассуат көлді-аллювиалды, жазықтарына сәйкестенгендіктен құрғақтау дала биотасын ерекшеленеді. Шерубай-Нұра алабының кешендері өте тез өзгермелі және күрделі. Нұра өзенінің ағындысында Шерубай-Нұра саласының үлесі 26 пайызын құрайды. Теңіз – Қорғалжың ойпатына кіретін Ашаған, Жайылма, Үлкен Құндыз салалары; Тассуат, Жалпақсор, Мұзбел ағыссыз салалары оңтүстік карбонатты қара топырақтарын, қою каштанды және каштанды топырақтарын ұзақ уақыт егістікке жету топырақ горизонтының қатты шаңдануына, құнарлылық шайыуы мен жоғалуына алып келеді. Төменгі Нұра 77,3 мың га, лиманды суармалы жерінің 33,2 мың га Үлкен Құндыз – 20,9 мың га Шерубай-Нұра және Есен – 17,2 мың га кесек мол азығын өсіруге қолданылады. Ақмола және Қарағанды облыстарының кейбір шаруашылықтарында лимандар қараусыз қалған, ал көптеген шаруашылықтарда олар қарапайым агромелиоративті жағдайларда ескермей қолданылуда Сарысу өзені Орталық Қазақстандағы ірі өзендердің бірі. Су жинайтын алабының ауданы жөнінен Есілден кейінгі үшінші орынды алады. Суының молдығы тұрғысынан Нұра мен Есілден кейінгі үшінші орынды алады. Өзеннің Жаңаарқа ауданы аумағындағы жалпы ұзындығы 400 шақырым. Су жинайтын алабының ауданы 81600 шаршы шақырым. Өзеннің орташа көпжылдық ағыс көлемі 217 млн м, орта жылдық ағысы шығыны 6,2 м/сек. Өзеннің аудан жеріндегі өзен аңғары Солтүстік, Шығыс және Оңтүстік жақтарында аласа таулармен қоршалады. Таулардан құлап ағып жатқан өзеншелер мен көктемгі тасқын кезіндегі суға толатын жылғалар, сайлар жер бетін әбден тілімдеген, жыралы, сайлы өзен торы жиі кездеседі. Сарысу өзені – Жамансарысу және Жақсысарысу өзендерінің қосылуынан пайда болады. Жамансарысу мен Жақсысарысу, Бұғылы-Тағылы тауларынан басталғанда Қайрақты өзені деп аталады. Бастауынан 60 шақырым өткеннен кейін Қарағанды саласы келіп құяды. Содан бастап өзен Жамансарысу деп аталады. Өзеннің ұзындығы 150 207 шақырымға жуық[6]. Жақсысарысу Тағылы тауларынан басталады. Ұзындығы 148 шақырымға жуық. Атасудың тұсында екі өзен (Жамансарысу мен Жақсысарысу) қосылып Сарысу деп аталады. Осы жерден бастап өзен аңғары кеңейіп, терассалары (сатылынып келеді) айқындалады. Өзеннің аңғары айналасындағы жазықтың тереңдігі 4-5 м болатын тік жар қабықтармен бөлінген. Аңғардың кеңіген жерінде 4,5-5 шақырымға дейін жетеді. Осы кеңейіген жерден жайылымы үш сатылы бедер (терасса) қалыптасқан. Аудан аумағымен ағып өтетін Сарысу өзенінің шығыс бөлігі батысына қарағанда, көтеріңкі таулы-шоқылы аймақпен өтеді. Осы бөлікте өзен аңғары Солтүстік, Шығыс және Оңтүстік жақтарында аласа таулармен қоршағанда жазық үстімен өтетін батыс бөлігі бар. Кеңгір өзені сағасына дейін ендік бағытында ағып келеді де, Қаражар даласында шұғыл оңтүстікке бұрылады. Сарысу өзен салалары көп. Олар: Құрманақа, Талдыманақа, Сарысу, Сөрті, Сарыөзен т.б. Өзен орта ағысынан бастап Ащыкөлге құйғанша (сағасына дейін), жазды күндері суы тартылып, жеке-жеке қарасуға бөлініп қалады. Өзен аңғарларындағы ну тоғайлардан осы күндері топ-топ болып қалған ағаштардың қалдығын ғана көреміз. Өзен Оңтүстік Қазақстан облысындағы Ащыкөлге барып құяды. Ертеректе өзен Шуға барып одан әрі Арал теңізіне құйған деген болжам бар. Аймысық, Айғыржал тауларының Солтүстік шығысындағы аумақтардан басталып, Нұра ауданынан басып өтетін өзен Құланөтпес деп аталады, ұзындығы 364, өзеннің аңғары кең жағасы тік жарлы болып келеді. Бұл өзен Айнабұлақ селолық округіндегі Қызылағаш елді мекенін басып өтеді. жүктеу/скачать 7,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|