Қазақ халқының СƏулет өнері ежелгі қҰрылыстар

501
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ 
СƏУЛЕТ ӨНЕРІ
ЕЖЕЛГІ ҚҰРЫЛЫСТАР
Көне обалар
Ежелгі дəуірлерден сақталған сəулет өнері ескерткіштерінің бірі – жерлеу орны 
болып табылатын көне обалар. Олар қабір үстіне тастан, топырақтан немесе осы екеуін 
белгілі бір ретпен араластыра үйінді етіп тұрғызу арқылы жасалады. Обаның астынан 
шұңқырлап, ағаштан қиюластырып немесе тастан қалап қабірхана жасалынады. 
Қазақстан өлкелерінде сан мыңдаған түрлі дəуір обалары бар. Сақ дəуірінен бастап 
үлкен «патша обалары» күрт көбейді. Тарих, археология ғылымдарына баға жетпес 
деректер берген Есік обасы («Алтын адам»), Бесшатыр, Шілікті обасы, Тасмола, Берел 
қорымы, Сынтас, Бесоба қорымы еліміздің бірегей ескерткіштеріне жатады.
Құлпытас
Бейітке қойылатын тас белгіні құлпытас деп атайды. Құлпытастың көптеген түрлері 
бар. Ғұн заманы, түркі, қыпшақ, түргеш дəуірлерінде адам бейнесінде қашалған 
құлпытастарды қою дəстүрі кең жайылған. 
Ислам дінінде қабір басына белгі қоюға рұқсат етілгенімен, аса үлкен құлпытас қойып, 
оған адамның, малдың немесе əлдебір заттың суретін бейнелеуге тыйым салынған. 
Сондықтан кейінгі кезеңдерде бейнелі құлпытастар орнына құлпытастарға өрнектер 
салу, Құран сүрелері мен аяттар жазу орын алды. Құлпытастарды əрлеу, нақыштау, 
бедерлеу ісі сол кезеңде өмір сүрген халықтың қолөнері, салт-дəстүрі, əдет-ғұрпынан 
хабар береді.

502
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ 
СƏУЛЕТ ӨНЕРІ
Кесене
Қабір, бейіт, зират, мола басына салынған күмбезді ескерткішті кесене деп атайды. 
Күмбез
Кейбір ғимараттар мен құрылыстардың төбесінің тіреусіз дөңес етіп жабылғанын 
көруге болады. Мұны күмбез деп атайды. Күмбез көбінесе шеңберленіп, кейде 
көп қырлы етіп жасалады. Күмбез ғимарат төбесін жаба отырып, үстіңгі салмақтың 
қабырғаға біркелкі таралып түсуін қамтамасыз етеді. 
Күмбез жасау б.з.б. ІІІ ғасырдан белгілі. Күмбез жасау ісі алғашқыда шыбықтарды 
иіп, балшықпен сылап, күрке жасау негізінде пайда болған. Уақыт өте келе күмбезді 
тастан жəне кірпіштен қалап жасайтын болған. Дөңес əрі үшкілденіп келетін күмбез 
жауын-шашыннан жақсы қорғайтын. Күмбез арқылы ғимараттың төбесін тіреусіз жабуға 
болатындығы жəне күмбездің ғимараттың сырт пішінін əсем əрі биік етіп көрсететін 
қасиеті оны кеңінен пайдалануға себеп болды. 
Төбесі күмбезбен жабылған мазарларды да қазақтар күмбез деп атайды. Қазақстанда 
бүгінгі күнге дейін сақталған күмбезді ғимараттар қатарына Жошы хан күмбезі, Алаша 
хан күмбезі, Қожа Ахмет Иасауи кесенесі, Арыстан баб кесенесі, т.б. көптеген мазарлар 
жатады. Кейінгі жылдары да Қазақстанда төбесі күмбезді көптеген ғимараттар: 
«Арыстан» емдеу-сауықтыру кешені, Оқушылар сарайы, Қазақтың Мемлекеттік 
орталық мұражайы, Ақтаудағы сауда-орталық ғимараты, Алматыдағы Орталық мешіт, 
Астанадағы Президент салтанат сарайы, т.б. салынды.

503