Бірінші, Бұрыпжап, Манат маселесі

Бұл ұйғарымға Оспанның өз пікірі болды. Ол біріншіден:

аймақ дәрежелі 13 мекеменің жартысының жауаптылары –басқа ұлт адамдарынан болғанын қаламады. Олардың бірнешеуінің орынына қазақ тағайындалуы керек – деп есептеді;

екіншіден: атты әскерлер полкінің негізгі жауаптылары мен аймақтық сақшы мекемесінің орынбасарлары ішінде (Келестен басқа) Көктоғай мен Шіңгілден (өр Алтай) неліктен бірде бір адам жоқ – деген пікірді көтеріп шықты. Оспан атты әскерлер полкінің полковнигіне – Қабас Тіркешұлын, штаб бастығының орынбасарына – Қанатбайды, аймақтық сақшы мекемесінің орынбасарына – Жылқайдарды, саяси бөлімнің бастықтығына – Қытайбайды, қазына мекемесінің меңгерушілігіне – Зейтынғазыны, банк бастығына – Қайымғазыны, діни істер мекемесінің бастығының орынбасарлығына – Ғаббас мүфтиді ұсынды.

Оспанның алдыға көлденең тартқан маселелеріне Дәлелхан Сүгірбев және тағы басқалар басқалай пікірде болды не қарсы пікір айтты. Бұны Оспан өзіне жасалған құрметсіздік, басынғандық – деп қарады. Қайшылық бірте-бірте өршіп, жағдай барған сайын ушыға берді.

АҢЫСЫН АҢДЫП КӨРМЕК БОЛДЫ

Оспан Сарысүмбеге келгеннен кейін жоғардағыдай қайшылықтар пайда болды. Ол өзінің айтқаны мен ойлағанының «Үш аймақ» үкіметі алдында оңай іске аса қоймайтынын аңғарды. Сондықтан, басқадай амал-айла қарастырудың жолын іздестірді.
Бірінші, Оспан – Гоминдаң жақты байқап көрмек болды. Десе де бірден өзі ортаға шықпады. Алдымен «отты басқалардың қолымен көсеп» көрмек ниетте, Құбының құмында қыстап отырған Қабас Тіркешұлын² шақырып, Үрімжіде – кімдермен, қалай – байланыс жасауды ақылдасады. Қабас өз атынан хат жазып, 1946 жылы қаңтар айының бас шенінде сенімді адамдарынан –Мұқаметжан Мұрсалимаұлын, Кенен мен Ердіханды Үрімжідегі Жанымханға³ жібереді. Хаттың мәтіні: «Алтай қызылдасып кетті. Біз қызыл болуды қаламаймыз. Көктоғай, Шіңгіл – біздің уысымызда. Оспан да біздің сөзімізді жырмайды. Сіздің нүсқау көрсетіп, әр жақтан жәрдемде болуыңзды сұраймын...» – деген мазмұнда еді.

Жанымхан келгендерді өз шаңырағында 3-4 күн қондырып қайтарады. Сонымен бірге, Қабаспен бетпе-бет сөйлесіп, жан-жақты пікір алысып қайту үшін Нұрғожайды келгендерге қосып жібереді. Нұрғожай сезіліп қалды да, Қабас оны «ел ішінен ұстап алдық» – деп Салық пен Уақиттың¹ жіберген адамы – Сейпілдер арқылы аймақтық үкіметке тапсырып береді. Оспан мен Жанымханның алғашқы жалғасуы осылай басталады.

ІЛГЕРЛЕЙ ҚИМЫЛ ЖАСАУ

Оспан Күртіге көшіп барғаннан кейін «Үш аймақ» үкіметінен бөлінудің қамына кірісті.
Бірінші, Ләтіп, Момынбай, Мұқаметжан, Нүсіпбай сияқтыларды – ақылшы, Ғаббас мүфтиді – қазы етіп белгілеп, бұны қол астындағы еліне ұқтырды. Сондай-ақ Рақым Жақыпбекұлы бастық болған 100 адамдық қорғаушы топ құрды.
Екінші, келімді-кетімді қонағым көп, қаражат жетіспейді – деп Шіңгіл мен Көктоғай ауданнын шөп бажысын өз қолында ұстады.
Үшінші, бір айдан бері Оспанның жауабын күтіп жатқан Нұрқасым арқылы Дашырды Көктоғайға шақыртып алды. Ондағы мақсаты – Дашырмен бетпе-бет сөйлесіп, сенімділігіне көз жеткізу. Сенімді болса – Гоминдаң үкіметіне жіберетін уәкілдерімен қоса Үрімжіге аттандыру. Осы кезде Оспан Ілеге кеткен Ләтіптің келе жатқанын естіп, Үрімжіге жіберетін уәкілдерді ірке тұрады.
Төртінші, Ләтіп 1946 жылы мамыр айында Сарысүмбеге келе сала, қалаға көп аялдамай, Көктоғайда жатқан Оспанға жолығады. Оспан Сарысүмбеде Уәли болып түрған кезде туылған бір қатар келеңсіздіктен кейін, Гоминдаңның тамырын басып көрмек болып – Мұқаметжан, Қабас арқылы Жанымханмен тілдессе, тағы бір жағынан – Құлжадағы Әлихан төреден де үмітті болады. Себебі, Оспан 1945 жылы Әлихан төре мен Ахметжан Қасыми Сарысүмбеге келгенде жолықпағанымен, Әлихан төренің дін туралы көзқарасында өзімен ортақтық бар екенін білген де, оған «іші жылып» қалған еді.

1946 жылдың басында «Үш аймақ» орталық үкіметінің ұқтыруы бойынша: Алтай аймағының қызмет жайынан мәлімет беру, бұдан былайғы істер туралы пікір алысу үшін баратын уәлидің орынбасары – Шәмшиге, егін, малшаруашылық мекемесінің бастығы – Бәди Малшыбаевке, Оспан бажы мекемесінің бастығы – Ләтіпті де қосып жібереді. Оспан хатшысы Бағдатқа: «Төраға Әлихан жанабы! Інім Ләтіп сіздер жаққа кетті. Сізбен оңаша сөйлеспек. Маған берер нұсқауыңызды, інім Ләтіпті маған балап айтсаңыз болады» –деген мазмұнда хат жазғызып жолдайды. Ләтіп – Жазықаша деген жерде Оспанға жолығып, Әлихан төренің хатын табыс етеді. Хатта: «Інім Оспан! Сені бір көруге ынтық едім, орайы келмеді. Қорқыт 40 жыл көрден қашып жүріп ақыры алғашқы қазылған көрге түскен екен. Өзің ойланып, іс қыларсың. Қалғанын Ләтіптен ұғын» – деп жазған еді.

– Жер – менікі тұрса, орыстар бұл жерге рұхсатсыз неге келеді? Оларды қуалап жіберу керек, – деп, Рақыш пен Рифағат бастаған адамдарды жібереді. Орыс кеншілері:

– Біз үкіметтің орналастыруы бойынша келдік. Пікірлерің болса үкіметпен сөйлесіңдер, – деген жауап береді.

Осыдан бірнеше күннен кейін: Дәлелхан Сүгірбаев, Шамши, Қажынаби, Сәлімжан Какажанов сияқты ел ағаларын ертіп Оспанға барады. Оспан қырға көшіп кеткеннен кейін 2-3 ай бойы қаладағы қызмет орынына қайтып келмеді. Еш хабар-ошарсыз жатып алды. Онымен қоймай:

Шіңгіл мен Көктоғай аудандарырның шөп бажысын өз меншігіне жинап алуының,

Үрімжіден – Нұрғожай мен Құсайынның келуі, Ләтіптің Құлжадан келе салып Оспанға баруының –

бәрін ұштастыра қарағанда, жағдайдың келеңсіз жаққа бет алып бара жатқанын сезген Дәлелхан Сүгірбаев Оспанның аужайын байқап көру үшін және үш айдан бергі жұмыстан мәлімет беру үшін келген еді. Оспан мәліметті немқұрайды тыңдайды, ешқандай пікір білдірмейді. Қалаға тезірек қайтып барсаңыз деген сөзге:

– Денсаулығым жақсы емес, оның үстіне қаладағы тұрмысқа үйлесе алмайды екенмін. Өмірім – кең сахара, салқын ауада өткендіктен, аймақтық әкімшілік кеңсесі қыста – Өндірқарада (Оспанның қыстауы), жазда – Қуүйде (Оспанның орта жайлауы) түрып іс жүргізетін болса, – дейді.

Оған қоса: Көктоғай, Шіңгіл елі арасында неше жылдан бері бітпей келе жатқан құн дауы бар еді. Сол жөнінде мәжіліс ашпақшымын, соған қатынасып бір-ақ қайтыңдар – дейді.

Шынын айтқанда, бұның өзі бір қулық еді. Ақыры «ойынын» көрсете бастайды. Дәлелхан Сүгірбаев келгелі бірнеше күн болғанда, Оспан: «Мәжіліс бар» – деп Көктоғай, Шіңгіл елінің бастықтарын, ел ағаларын жинап алады. Осы кезде Оспан «құн дауын» қайырып қойып, Көктоғай кен ауданының мәселесін көтеріп шығады.

– СССР-дің кеншілері менің рұхсатымсыз жеріме неге келеді? Тегін жатқан байлық қайда бар екен? «Шығып кетсін» – деп адам жіберсем, атты алысқа айдап, созба бұйдалыққа салды. Ендігі шаруа – оларды қарудың күшімен айдап салу, – деп Дәлелхан Сүгірбаевке қысым түсіреді. Дәлелхан:

– Бұл, біріншіден, тарихи терең тамыры бар мәселе. Екіншіден, өткендегі Моңғолияның берген көмегі, іс жүзінде Моңғолия арқылы СССР-дің көмегі болатын. «Ашу – аздырады, ақыл – алға жетелейді». Салмақтырақ болғанымыз жөн. Қару жұмсау – мәселені әсте шеше алмайды. Алдымен уәкіл жіберіп, істің жәйін ұғысайық,— дейді.

Қажынаби, Уатхан, Әділханды уәкіл етіп СССР-дің кен ашушыларына жібереді. Олар:

– Біз үкіметіміздің жұмсауы бойынша келдік. Сондықтан, сіздер бұл жұмысты біздің Сарысүмбедегі елшілгімізбен сөйлесіп шешіңздер, оған дейін біз жұмысты тоқтата тұрайық, – деп қайтарады.

Бұл жауапты алып келгеннен кейін, Сарысүмбедегі СССР-дің елшілігіне Әділхан, Шәри, Әсен Рысханұлы сияқты адамдарды жіберді¹. Осы тұстағы елшіліктің бастығы Заров деген, қазақшаны мүдірмей сөйлейтін татар еді. Заров:

– Оспанмен өзім барып сөйлесейін, бірнеше күн күте тұрсын, – деп қысқа жауап берді. Бұл жауапқа Оспан:

– Елшілктің мұнысы сайқалдық. Соза берсе, тоза береді деп отыр-ғой, – деп бұлқан-талқан болады.

Оспан ақырында сенімді серіктерімен ақылдаса келіп, Дәлелхан Сүгірбаевты зорлап қол қойғызып алып, Оспан екеуінің атынан бұйырық түсіріп, Алтай атты әскер полкін әкеліп, оларды Көктоғайдағы кен барлаушыларына салмақ болады. Бұны Әсен Рысханұлы Дәлелханға жеткізеді. Дәлелхан Сарысүмбедегі Пәтіханға (маған):

«Оспан шындап бет бұратын көрінеді. Істі кен барлаушыларынан бастамақ. Сондықтан, әр қандай жағдайда, тіпті менің қолым қойылған бұйырық болса да атты әскерлер полкін Сарысүмбеден қозғауға болмайды. Менің бұл бекімімді штаб бастығы Айтыке Аманжолов пен аймақтық сақшы бастығы Тастембайға ұқтыр» – деп хат жазды.

Қандай айла-шарғы қолданса да Дәлелхан бұйырыққа қол қоюдан бас тартады. Енді Оспан басқа айлаға көшеді. Дәлелхан, Шамши, Қажынаби бастаған адамдарды «жұрт арасында бітпей қалған құн дауына» салып, шырғалап қайтармай қояды. Бір күні Оспан: Қабас Тіркешұлын, Кәмел зәңгіні, Жәмет Мұсаұлын оңаша шақырып:

– Дәлелханның маған бой беретін түрі жоқ. Сондықтан, оны жасырын атып тастаңдар, – деп бұйырады. Олар:

– Бұлай істейтін болсақ, дұшпанды көбейтіп аламыз. Ең кемінде төменгі бес аудан елінің көпшілгі бізге қарсы шығады. Сондықтан, қазірше бұлай істемейік. Кейін бір жөні болар, – деп тостырып қояды.

Істің онан ары шиленсуінен үрейленген Қажынаби, Уатхан, Әділхан, Салық сияқтылар қайта-қайта айтып жүріп, Оспанды «Қуүй мәжілісін» таратуға көндіреді. Дәлелхандар 20 неше күн дегенде Сарысүмбеге қайтып оралады.

«БАРСА – КЕЛМЕСКЕ» БЕТ АЛДЫ

– Оспанның хатын Жаң жы жұңға табыс еттім, Жаң жы жұң сендерді қабылдайтын болды. Бірақ, өзі жеке қабылдаса болмайды. Себебі, бұндай істің болғанын «Үш аймақ» жақ сезіп қалса, наразы болады. Сондықтан, сендерді Жаң жы жұң, Ахметжан, Бұрһан үшеуі бірге қабылдайды. Әйтсе де, Оспанның хатын Ахметжандарға көрсетуге болмайды. Сендер де хаттың мазмұнын сөз етпеңдер. Біз Оспанның хаты қылып, басқаша мазмұнда хат жаздық. Оған Оспанның мөріне ұқсатып ойдырылған мөр басылды. Бұл хаттың мазмұнын жақсылап есте сақтап алыңдар да, ертең Жаң жы жұң, Ахметжан, Бұрһандарға осы мазмұн бойынша сөйлейтін болыңдар әрі хатты сол арада Жаң жы жұңның қолына табыстаңдар, – дейді.

Ертеңінде елшілерді Жаң жы жұң, Ахметжан, Бұрһан үшеуі қабылдағанда, осы үйретінді бойынша істейді. Жаң жы жұңға табыс етілген хатта, ең алдымен: «Бейбітшілік келісімі» жасалғаннан кейін, Алтайдың өлкелік үкіметпен қарым-қатынас жасамағаны, сондықтан аман-сәлем жасасу үшін адам жібергені жөнінде, сонан соң ел арасында беделі бар Әлен уаң, Жанымхан, Сүлеймен Бектұрұлы сияқтылардың Алтайға қайтып баруын, үшіншіден, «бейбітшілік келісімінің» мазмұндарына түсінік беруін, төртінші, жергілікті орынның қиыншылығына көмек беруін, бесінші, мемлекет армиясының келіп орналасуын – өтінілген. Ал Оспанның әсіліндегі хатының мазмұны былай еді.

«Алтай мейілінше қызылдасатын болды. Мен қызылдасуға жан-тәніммен қарсымын. Өйткені, қызылдар – дінді жоғалтады, мал-мүлікті ортақтастырады, байларды, молдаларды, ру басыларын жер аудартады, қамайды, атады. Сондықтан, мен «Үш аймақ» үкіметінен қол үзуге бел байладым. Олармен соғысамын. Қазір СССР-дің асыл тас қазушылары Көктоғайға келді. Істі солармен ұстасудан бастамақшымын. Маған мол қару-жарақ, әскер жіберіп беріңдер. Сондай-ай халқыма кездеме, шәй, астық тағы басқалардан көмек көрсетіңдер».

Жаң жы жұң Оспанның елшілерін «Үш аймақ» уәкілдерімен бірге қабылдап, 3-4 күннен кейін Сұң ши лян, Лю мың чүн, Жанымхандармен бірге тағы да қабылдайды. Бұл жолғы қабылдауда Жаң жы жұң:

«Бірінші, кен-барлаушылардың келіп кен ашу маселесін СССР мен дипломатиялық жол арқылы сөйлесіп, шешудің амалын қарастырамын. Оспанның олармен соғысуына болмайды. Екінші, «Үш аймақпен» соғысуға әскер жіберу мәселесіне келсек, дәл қазір бұлай істей қоярлық уақыт емес. Үшінші, Оспанның өзге талаптарына келсек, заттық жақтан көмек беріп тұруымыз мүмкін. Қалғанын жағдайдың дамуына қарай кезінде көреміз», – деп жауап қайтарады.

Осыдан соң, Лю мың чүн Жаң жы жұңның жауабы бойынша Оспанға хат жазып, Какашаны Дашырмен бірге Көктоғайға қайтарады. Қанатбайды: «Кейбір нақты істер туралы мән-жайды ұғысамыз» – деп алып қалады. Демек, Оспан 1946 жылы қаңтар айынан бастап үш мәрте, Қабас бастаған адамдарын жіберіп, Жанымхан арқылы Гоминдаң жақпен байланыс жасаса, енді өзі төте қарым-қатынасқа өтеді.
Екінші, Қанатбайдың бір айға жуық уақытта оралмағанына тағатсызданған Оспан, тамыз айының соңында – Нүсіпбай, Зейнел, Үмбет сияқты адамдарын Дашырға қосып Үрімжіге жібереді. Оспанның тағатсызданған себебі: біріншіден, Қанатбай қайтар жолында «Үш аймақ» сақшыларының қолына түсіп қалды ма – деп қауіптенді, екіншіден, өз қол астындағылардың өзіне сенетініне көзін жеткізу – еді. Оның басты мақсаты – Гоминдаң жақтың шынайы сеніміне кіру және көмегін, әсіресе, әскеи істерге жататын нақты көмегін алу – еді. Бұлай болмағанда, өз орталарында оңай түңілу, ыдырау, тайсақтау бола ма деп алаңдады. Әсілі, Қанатбай тамыз айының аяғында, Гоминдаңның үш тыңшысын ертіп, оншақты түйеге артқан (20 неше жанқұрал (тапанша), 100тең шәй, 100 топ бұл, торғын-торқа, неше 100 топ түрлі кездеме, бір бұлғын ішік)¹ жүгі бар жолға шыққан еді. Жанымхан: Оспанға ақылшы болуға Сүлеймен Бектұрұлын да бірге жібереді. Нүсіпбайлар мен Қанатбайлар жолшыбай өзара кездеспей өтіп кетеді,
Үшінші, Ысқақ пен Дәлелхан Оспанға барады. Оспан – Нүсіпбайларды Үрімжіге аттандырған, Қантай – Үрімжіден қайтса да, Көктоғайға әлі жете қоймаған тамыз айының бас кезінде «Үш аймақ» ұлттық армиясының бас қолбасшысы генарал-лейтенант Ысқақпен Сарысүмбеге келеді. Бұл араға көп аялдамай, күн сайын шиленісіп бара жатқан Алтай жағдайын оңалту мақсатында Дәлелхан Сүгірбаевті ертіп, Көктоғай ауданының Төржайлауында отырған Оспанға барады. Екі генарал қатар отырып Оспанға: Сарысүмбедегі қызмет орынына тезірек баруын айтады әрі «Үш аймақ» үкіметі мен халқы атынан бірінші дәрежелі «Азаттық» алтын орденін силайды².

«Үш аймақ» уәкілдері мен Гоминдаң жақтың «Бейбітшілік келісіміне» қол қойысқан жәйіттің барысын, басты мазмұндарын түсіндіріп, кеңес береді. Оспан оларға салқын рай білдіреді. «Күз келіп, салқын түскенде қызмет орынға баруды ойластырамын» – деп сүле-сапа жауап қайтарады. Келісім жөнінде түсіндіргенде миығынан күліп қана қояды. Кеудесіне таққан алтын орденді: «Тана, теңге тағатын әйел адам болдым, түге.» – дейді. Қанша айтса да райынан қайтара алмаған Дәлелхан мен Ысқақбек тамыз айының соңында Сарысүмбеге қайтып оралады.

Жаң жы жұң: бірінші, екінші талапты орындаудың қазірше уақыты емес. Бұның себебін алдыңғы келген уәкілдерің арқылы жеткізгем, басқа заттық көмек жайына келсек, оны орындауға болады. Бір айдан кейін Шонжыдағы дивизия командирі Хан у ынның қолынан тапсырып алыңдар, – дейді. Айтқанындай-ақ, қараша айының басында Жанат, Құмархан бастаған 7-8 адам аталған көмекті тапсырып алады.

Уақиғадан кейін Гоминдаң: «Бұл «Үш аймақ» үкіметінің жоспарлауымен туылған уақиға» – деп есептейді. 1946 жылы қараша айында, Сұң ши ляннің түрткі болумен Жанымхан Шинжаң қауыпсіздіқті сақтау қолбасшылығында істейтін, штаб офицері Асылбек Қабдешұлын – Шіңгіл ауданындағы Әсен Рысханұлына¹ жіберіп, Үрімжіге шақыртады. Әсен 1946 жылы желтоқсан айының басында Мәзап (Нәзір тәйжының інісі), Ыдырыс сияқтыларды ертіп Үрімжіге келіп, Жанымханның үйіне түседі. Ол кіші әкесі Түркістанның құнын жоқтап Үрімжіде бір жарым ай шамасы болады. Осы кезде Оспанның Ләтіп бастаған үшінші реткі толық құқықты елшілері келе қалады. Жанымхан Ләтіп пен Әсеннің басын қосып, ақсарбас айтып сойып, қолдарын қанға матырып: «Өлсек – бір шұңқырда, тірі болсақ – бір төбеде» болуға серттесетіреді. Оспанға – Шіңгіл елі жақтан Ләтіптен басқа тағы бір демеуші табылады.

Әсендер Шіңгілге қайтар жолында, Сұң ши лян бір жанқұрал, үш бесатар, көптеген кездеме, шәй қатарлы заттармен олардың қоржынын толтырып қайтарады. Жанымхан «Үш аймақ» үкіметіне деген өшпенділігін онан арман арттыра түсу ниетінде, Әсенге – Түркістанның көптен бері ұстап жүрген жанқұралы мен дүрбісін табыс етеді.