«Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы үшін «Әдебиет теориясы» пәні бойынша студенттерге арналған оқу әдістемелік кешені

1. 
   Әсемдік туралы талғам, пайымдардың ұлттық фольклордан бергі үзілмес арнасы.
   
2. 
   XIX ғасырдағы поэзия өнеріне қатысты арнайы пікір, толғамдар.
   
3. 
   Абай шығармаларындағы поэзияның әлеуметтік, эстетикалық сипатына байланысты пайымдаулар.
   
4. 
   А.Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы» (1926) – қазақ әдебиеттанудағы алғашқы теориялық кітап.
   

1.Әсемдік туралы талғам, пайымдардың ұлттық фольклордан бергі үзілмес арнасы.

2.XIX ғасырдағы поэзия өнеріне қатысты арнайы пікір, толғамдар.

3.Абай шығармаларындағы поэзияның әлеуметтік, эстетикалық сипатына байланысты пайымдаулар.

4.А.Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы» (1926) – қазақ әдебиеттанудағы алғашқы теориялық кітап.

5.Коммуникативтік поэтика мәселелері. Салыстырмалы әдебиеттану.

1.Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. –М.,1975.

2.Барт Р. Избранные работы. Семиотика. Поэтика. –М.,1989.

3. Гегель В.Г. Эстетика. В.4 т. –М.,1968.

4.Жирмунский В. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. –М.,1977.

5.Мақпал Оразбек. Автор және шығармашылық процесс. –А.,2006.

6.Нұрғалиев Р. Сөз өнерінің эстетикасы. –А.,2003.

7.Поспелов Г. Теория литературы. – М.,1978.

8.Соколов А.Теория стиля. – М.,1968.

9.Тимофеев Л. Основы теории литературы. – М.,1976.

Әдебиет және эстетикалық категориялар.

1. 
   Өнер түрлерінің пайда болуындағы сатылық даму.
   
2. 
   Көне жәдігерлер. Әсемдік-эстетикалық қасиет ұғымның баламасы.
   
3. 
   Әсемдік нысандары мен қабылдау сезімдері. Қазақ фольклоры мен әдебиетіндегі әсемдік талғам. Табиғат, жыл мезгілдері, көш суреті, қаһармандық.
   

Өнер түрлерінің пайда болуындағы сатылық даму. Табиғи тұрмыс-кәсіптік өмірдің алғышарт ретіндегі орны. Рулық қауым. Өнердің синкреттілік болмысы. Кәсіптік өзгешеліктерідің уақыт алмасу үрдісімен сабақтастығы. Көне деректердегі Дионис туралы миф. Қоғамдық құрылымдағы ірілену. Құдайларға табыну. Көркем би, әуен, сөздік лириканың тууы. Көне түркі заманы. Отырықшылық пен көшпенділік. Көне жәдігерлер. «Түймекент», «Тас-ақыр қамал» аңыздарындағы тарихи өзек. Соңғы палеолит, сақ-сармат өнеріндегі қиялдың ролі, табиғатпен бірлікке ұмтылыс. Неолит заманындағы миф. Бұғы суретіндегі көне таным. Ай мен күнге табыну. Әсемдік-эстетикалық қасиет ұғымның баламасы. Ажарлылық пен әсемдіктің айырмасы. Түр, көлем, түс, ырғақ, симметрия, үйлесім туралы сезімдердің тарихы. Әсемдік нысандары мен қабылдау сезімдері. Әр дәуірдің, әр ғұламаның сұлулыққа байланысты өз ұғымдары. Әсемдік- объективті құбылыс. Өмірге эстетикалық көзқарас. Эстетикалық таным. Қазақ фольклоры мен әдебиетіндегі әсемдік талғам. Табиғат, жыл мезгілдері, көш суреті, қаһармандық. Тіршілік сәні, әрекет сұлулығы, ой әсемдігі. Қаһармандықтың эстетикалық табиғаты. Әсерлілік. Отан, туған жерге сүйіспеншілік. Қозғаушы күш. Халықтық мүдде. Батырлар және қарапайым адамдардың ерлігі. Трагедиялық сезімнің терең қуаты. Туу және бейнелеу түрлері. Асқақтықтың қаһармандықпен байланысы. Келеңсіздіктің табиғи, әлеуметтік алғышарттары. Жағымсыз әсер және күлкі табы. Сұрқиялықтың эстетикалық болмысы.

2.Көне жәдігерлер. Әсемдік-эстетикалық қасиет ұғымның баламасы.

3.Әсемдік нысандары мен қабылдау сезімдері.

4.Қазақ фольклоры мен әдебиетіндегі әсемдік талғам.

5.Табиғат, жыл мезгілдері, көш суреті, қаһармандық.


Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

1.Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. –М.,1975.

2.Барт Р. Избранные работы. Семиотика. Поэтика. –М.,1989.

3. Гегель В.Г. Эстетика. В.4 т. –М.,1968.

4.Жирмунский В. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. –М.,1977.

5.Мақпал Оразбек. Автор және шығармашылық процесс. –А.,2006.

6.Нұрғалиев Р. Сөз өнерінің эстетикасы. –А.,2003.

7.Поспелов Г. Теория литературы. – М.,1978.

8.Соколов А.Теория стиля. – М.,1968.

9.Тимофеев Л. Основы теории литературы. – М.,1976

1. Әдебиеттің образдық, әсерлілік табиғаты.

3. Көркем бейнеге тән типтендіру әдісі, өмір құбылыстарын қайта сомдау.

4. Уақыт пен кеңістіктің әдеби шығармаларда берілуі.
Ғылым және әдебиет. Әдебиеттің образдық табиғаты. Әсерлілік. Дүние тану тәсілдері. Образ түрлері. Көрнекілік бейнелердің ғылым мен көркем публицистикадағы орны. Дәлдік пен эмоция. Деректік бейнелер. Көркем бейнеге тән типтендіру әдісі, өмір құбылыстарын қайта сомдау. Көркем образ және таңба. Қиялдау. Шарттылық пен шынайылылық. Әдебиеттегі көркем бейнелердің заттық сипаттан адалығы мен бейзаттығы. Сөздің бейнелік қызметі. Сөздік бейнелердің көзге көрінбеуі. Елес. Сезім. Қиял. Әдебиет пен басқа өнер түрлерінің байланысы және өзгешеліктері. Уақыт пен кеңістікті игерудегі әдебиет туындыларының артықшылығы. Шығармадағы көркемдік кеңістіктің композициялық амал-тәсілдер арқылы берілу ерекшелігі. Өмір құбылыстарын қамту тәсілдері мен қарымдылық. Абай және Пушкин өлеңдеріндегі тіршілік, табиғаттың мол тынысын дәл де әсерлі бедерлеу шеберлігі.

Дәрісті бекіту сұрақтары:

1.Образ түрлері.Дәлдік пен эмоция. Деректік бейнелер.

2.Көркем бейнеге тән типтендіру әдісі, өмір құбылыстарын қайта сомдау.

3. Уақыт пен кеңістіктің әдеби шығармаларда берілуі.

1.Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. –М.,1975.

2.Барт Р. Избранные работы. Семиотика. Поэтика. –М.,1989.

3. Гегель В.Г. Эстетика. В.4 т. –М.,1968.

4.Жирмунский В. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. –М.,1977.

5.Мақпал Оразбек. Автор және шығармашылық процесс. –А.,2006.

6.Нұрғалиев Р. Сөз өнерінің эстетикасы. –А.,2003.

7.Поспелов Г. Теория литературы. – М.,1978.

8.Соколов А.Теория стиля. – М.,1968.

9.Тимофеев Л. Основы теории литературы. – М.,1976

1. 
   Әдебиет пен өнердің халықтығы мәселесінің тарихи, эстетикалық ролі.
   
2. 
   Көркем әдебиеттің ұлттық пен жалпыадамдық қасиеттер диалектикасы.
   
3. 
   Көркем шығармадағы ұлттық сипат.
   
4. 
   Автор категориясы. Оның өмірбаяндық тәжірибесі.
   

Әдебиет пен өнердің объективті сипаты. Авторлық субъектінің қатысы. Социализм заманындағы көркем творчество. Әдебиет пен өнердің халықтығы мәселесінің тарихи, эстетикалық ролі. Көркем әдебиеттің объективті болмысындағы ұлттық пен жалпыадамдық қасиеттер диалектикасы. Ұлттық және жалпыхалықтықтың түбірлес табиғаты. Ұлт ұғымын құрайтын шарттар. Тілдік, антропологиялық, территориялық, экономикалық факторлар. Тұрмыс-салт, дағды-машық туралы. Ұлттық психика ерекшеліктері. Көркем шығармадағы ұлттық сипат. Тақырып, объект таңдау, эстетикалық талғамдағы тың өрнектер. Бейнелеу жүйесіндегі өмірмен сабақтас детальдар. Қаламгер тұлғасының ерекшелігі. «Тақырып» ұғымының екі түрлі мағынасы. В.Жирмунский мен Б.Томашевскийдің пікірлері. Тақырыптың үш түрлі бастауы. М.Гришманның көзқарасы. Мәңгілік тақырыптар. Тақырыптың антропологиялық сипаттары. Автор категориясы. Оның өмірбаяндық тәжірибесі. Таңбалар әлемі. Таңбалар қызметі. Таңбадағы мән. Таңбалар жүйесі. Ф.де Соссюр. Сөз-таңба. Шартты таңба. Ч.Пирс және семиотика. Көркем образдың өзгермелігі мен көп мәнділігі. Жалпы және жекенің бірлігі. Эмоционалдық пен

рационалдық. Объективтілік пен субъективтіліктің бірлігі. Сана және ырықсыздық туралы К.Юнгтің ілімі. Ырықсыздықтың адам психикасындағы объективті сипаты. Ұжымдық ырықсыздық. Архаикалық тәжірибе. Архетип және жеке психиканың даралығы. Архетип түрлері. Сарын ұғымы. А.Веселовский, В.Пропп, Е.Мелетинский пікірлері. XIX-XX ғғ. Романдарындағы инициация (шыңдалу) рәсімінің көріністері, мифтік желілер, образдық ой салыстырулары. Шығарманы пайымдау. Шығарманы қабылдау. Автор және шығарма.Коммуникативтік поэтиканың маңызы. Герменевтика- гумантитарлық ғылымдардың методологиялық негізі. Түсіну ұғымы. Сөз, өнер сөзі. Түсінудің кісіаралық сипаты. Интуитивті тану және интерпретация. Түсінудің шарттылығы. Интерпретацияның (зерделу) таңдамалы және шығармашылық қуаты. Оқырман және автор. Шығарманы зерделеу. Оқырманның дербестігі мен авторға тәуелділігі. Рецептивті эстетика. Оқырманның шығарма болмысына қатыстылығы. Оқырман бейнесі. Қиялдағы оқырман, адресат тұжырымдамасы. Әдеби сынның ролі. Бұқаралық оқырман. Әдеби классика. Бұқаралық әдебиеттің мағыналары. Беллетристика аталымы туралы. Эпигондықтың салдары. Автор мәртебесі: 1) реалды тұлға; 2) автор образы; көркемдік қызмет субъектісі. Шығармашылық субъективтілік көріністері. Дара авторлық бастау және дәстүршілдік сана. Өнердегі артистизм, ойын элементтері. Ойынның нәтижесі, рахат сезімі. Автордың жоғалуы – немесе Автор және Скриптор. (Р. Барт). Оқырман белсенділігі

Дәрісті бекіту сұрақтары:

1.Әдебиет пен өнердің халықтығы мәселесінің тарихи, эстетикалық ролі.

2.Көркем әдебиеттің ұлттық пен жалпыадамдық қасиеттер диалектикасы.

3.Көркем шығармадағы ұлттық сипат.

4.Автор категориясы. Оның өмірбаяндық тәжірибесі.
Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

1.Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. –М.,1975.

2.Барт Р. Избранные работы. Семиотика. Поэтика. –М.,1989.

3. Гегель В.Г. Эстетика. В.4 т. –М.,1968.

4.Жирмунский В. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. –М.,1977.

5.Мақпал Оразбек. Автор және шығармашылық процесс. –А.,2006.

6.Нұрғалиев Р. Сөз өнерінің эстетикасы. –А.,2003.

7.Поспелов Г. Теория литературы. – М.,1978.

8.Соколов А.Теория стиля. – М.,1968.

9.Тимофеев Л. Основы теории литературы. – М.,1976

1.Әдеби туынды. Теориялық поэтика ұғымы. Шығарма әлемі.

2. Шығарманың көркемдік әлемі қамтитын аялар.

3. Сюжет түрлері. Композиция.

Стилистика. Лингвисикалық поэтика мен стилистиканың айырмашылығы. В.Виноградов: лингвистикалық және әдебиеттанушылық стилистика терминдері. Көркем сөз қабаттары: лексико-фразеологиялық амалдар, сөздік семантика, фонетикалық деңгей. Сөз әуені. Дыбыс мәні. Интонация. Дауыс ырғағы. Өлең сөз бен қара сөз. Даму жолдары. Құрылымдық, эмоционалдық ерекшеліктері. Мәтін. Текст ұғымының әр алуан мағыналары. Лингвистика мен әдебиеттану аяларындағы мәтін туралы түсініктер. Текстология ғылымы. Мәтінді семиотика және мәдениеттану тұрғысынан бағалау. Сөзсіз мәтіндер. Текс-толғамдар. М.Бахтин және Ю.Лотман пікірлері. Мәтіндегі диалогтық қатынас. Текстегі әртілділік. Мәтіннің мәдени әрі қарым-қатынас субъектісі ретіндегі маңызы. Мәтін шексіздігі (Ж.Деррида,Р.Барт) жайлы постмодернистік тұжырым.Шығармашылық әлем және әдеби болмыс. Жазу кезеңдері.

Қаламгердің еңбек тәртібіне тән еркіндік. Белгілі бір схема, ереженінің болмауы. Шығармашылық процестегі ой өзегінің ролі. Оның пайда болу, қызмет ету түрлері. Кездейсоқтық факторы. Мақсатты ізденіс. Шығармашылқ үшін жазушы өмірбаянның елеулі маңызы. Өмір материалын іздеу, табу, қоршаған ортаны, адамдарды зерттеу. Жоспар құру. Қосымша деректер жинастыру, фактілерді анықтау. Түптұлғаны таңдау, іріктеу. Әр суреткердің күй таңдау, жұмысты жүргізу, аяқтау ерекшеліктері.

Дәрісті бекіту сұрақтары:

1.Әдеби туынды. Теориялық поэтика ұғымы. Шығарма әлемі.

2. Шығарманың көркемдік әлемі қамтитын аялар.

3. Сюжет түрлері. Композиция.

4. Мәтіндегі диалогтық қатынас.

5. Лингвистика мен әдебиеттану аяларындағы мәтін туралы түсініктер.

1.Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. –М.,1975.

2.Барт Р. Избранные работы. Семиотика. Поэтика. –М.,1989.

3. Гегель В.Г. Эстетика. В.4 т. –М.,1968.

4.Жирмунский В. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. –М.,1977.

5.Мақпал Оразбек. Автор және шығармашылық процесс. –А.,2006.

6.Нұрғалиев Р. Сөз өнерінің эстетикасы. –А.,2003.

7.Поспелов Г. Теория литературы. – М.,1978.

8.Соколов А.Теория стиля. – М.,1968.

9.Тимофеев Л. Основы теории литературы. – М.,1976

1. 
   Эпос, лирика, драманың шығу тегі.
   
2. 
   Драма түрлдері.
   
3. 
   Жанр жіктемесінің күрделілігі.
   
4. 
   Лирика жанрлары.
   

Әдеби жанрлар. Роман. Повесть. Поэма. Әңгіме және новелла. Лирикалық жанрлар. Баллада. Трагедия. Драма.

Жанр жіктемесінің күрделі сипаты. Жанрды анықтайтын сапалардың неғұрлым тұрақтылығы. Жанрлық канондар. Жанрлық дәстүрлер және уақыт. Жанр мен композицияның төркіндестігі. Роман. Кең тыныстылық. «Жүрек поэзиясы» мен «тұрпайы тіршілік» (Гегель) арасындағы тартыс. Қаһарманның жан-жақтылығы (Белинский). Романдағы адам мен тағдырдың «сәйкессіздігі» (Бахтин). Повесть- аралық жанр. Повестің тарихы. Тақырыбы. Баяндау ауқымы. Мазмұн тереңдігіне мән арту. Повесть пен поэманың ұқсастығы һәм айырмашылығы. Әңгіме және новелла. Алғашқы мағыналары мен қазіргі сипаты. Әңгімедегі көлем және айтар ойдың жарасымды өрімі. Лирика жанрлары. Баллада. Баллада мен өлең сөзге құрылған мысалдың лиро-эпикалық жанрларға тән сипаты. Сюжеттегі жаңалықты тыныс пен қуатты ширығыс. Қазақ өлеңінің ұлттық болмысы. Арнау лирика, толғау лирика, баяндау лирика. Трагедиядағы жеке мүдде мен сыртқы күштердің арасындағы шешілмес қайшылық. Көне дәуір шығармаларындағы тағдыр үкімімен күрес сарыны. Кейінгі дүниелерде мистикалық сипаттың жоғалуы. Драмадағы қайшылықты тұрмыстық, қарапайым тілек-мұрат ыңғайындағы мағына алуы. Қаһарманның әлеуметтік белсенділігі. Өз дәуірінің рухани-адамгершілік мәселелерін көтеру. Шектеулі дәрежедегі, ымыраға келетін қақтығыстар. М.Әуезов, Ж.Аймауытов, Т.Ахтанов т.б. туындылары. Комедияның дүниеге келуіндегі тарихи алғы шарттар. Сахна өнері, сайқымазақшылармен тығыз байланыс.

Дәрісті бекіту сұрақтары:

1.Эпос, лирика, драманың шығу тегі.

2.Драма түрлдері.

3.Жанр жіктемесінің күрделілігі.

4.Лирика жанрлары.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі:

1.Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. –М.,1975.

2.Барт Р. Избранные работы. Семиотика. Поэтика. –М.,1989.

3. Гегель В.Г. Эстетика. В.4 т. –М.,1968.

4.Жирмунский В. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. –М.,1977.

5.Мақпал Оразбек. Автор және шығармашылық процесс. –А.,2006.

6.Нұрғалиев Р. Сөз өнерінің эстетикасы. –А.,2003.

7.Поспелов Г. Теория литературы. – М.,1978.

8.Соколов А.Теория стиля. – М.,1968.

9.Тимофеев Л. Основы теории литературы. – М.,1976

1. 
   Әдеби процесс.
   
2. 
   Көркемдік бағы
   
3. 
   Көркемдік бағы
   
4. 
   Стильдік принциптер.
   

Әдеби процесс. Бұл ұғымның әлемдік ауқымы. Көркемдік даму заңдылықтары. Көркемдік бағыт. Әдіс пен бағытты тудыратын объективті және субъективті факторлар. Көркемдік бағыттардың уақыт жағынан еркіндігі, әртүрлі деңгейде қайталанып отыруы. Көркемдік әдіс. Көркмдік әдісті анықтаудағы өмір шындығы, жазушы дүниетанымы, көркемдік ойлау жүйесінің маңызы. Негізгі шарт- идеялық-эстетикалық мәселелер бірлігі. Көркемдік әдістің ойлау типі тұрғысынан жіктелісі: реализм және романтизм. Стиль. Суреткер талантының даралығына хас белгілер. Стиль – көркем форманың қасиеті. Стильдік принциптер.Көркемдік тәжірибе. Дәстүр және жаңашылдық