Қазақ тілінен оқушылардың коммуникативтік

қазақ тілі пәнінің мұғалімі

Шакеева Сайран Егинбаевна

Екібастұз

2016

МАЗМҰНЫ:

Ойындар	6
Мерекелік көрініс	11
Буындар	14
Сын есім	15
Торлы алфавит	17
Сөздік ойын	18
Кім тез айтып шығады?	19
Синоним, антоним, омоним	20
Сөйлем құрастыр	21
Өз маманын табыңыз	22
Мақал-мәтел құрастыр	23
Халық ойыны «Біз де»	24
«Шахмат атының жүрісімен ойнау»	26
Нақыл сөзді табыңыз	27
Шешуін кім табады?	28

«Ойын баланың алдынан өмір есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятады.

Ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы жоқ және олай болуы мүмкін де емес. Ойын дүниеге ашылған үлкен жарық терезе іспеттес, ол арқылы баланың рухани байлығы жасампаз өмірмен ұштасып, айналасындағы дүние туралы түсінік алады».
В.А.Сухомлинский

түсінік хат

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрлігінің 08.07.2009ж. №333 бұйрығы бойынша есте сақтау қабілеті төмен сынып оқушыларына арнайы оқу бағдарламалары әзірленуде.

Өзімнің тәжірибеме сай бұл әдістемелік нұсқауды жалпы білім беретін орта мектептің бастауыш және орта буын сыныптарында жұмыс істейтін мұғалімдерге және жоғары оқу орындарында педагогикалық мамандықты игеріп жүрген студенттерге арнаймын.

Бұл бағдарламадағы ойын терапиясының (ойын арқылы «емдеу») түрлері баланың мотивациялық қызметін дамытып, шығармашылық іздену қабілетін жоғарылатуға септігін тигізері сөзсіз.

• 
  Ойынның жеңіл түрлері арқылы грамматикалық материалды меңгерту;
  
• 
  Топпен және жұппен жұмыс жасай алуға үйрету;
  
• 
  Ұйымшыл болуға, тәртіпті болуға, өзін-өзі ұстай алуға үйрету;
  
• 
  Өзінен үлкен және өзінен кіші адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай білуге үйрету;
  
• 
  Оқушының түсінігін және қабылдауын дамыту;
  
• 
  Көпшіліктің ортасында өзін ұстай алуға үйрету;
  
• 
  Адамгершілік құндылықты қалыптастыру;
  
• 
  Ойын арқылы баланың ойын жаттықтыру.
  

• 
  Баланың психикалық даму ерекшеліктерін оқып білу;
  
• 
  Ойын және ойыншықтар арқылы баланың жас ерекшеліктерін еске ала отырып, деңгейлеп оқыту;
  
• 
  Баланың жеке басының өмірге деген көзқарасын дұрыс қалыптастыру.
  

Уақыт қазіргі кезеңде мектеп мұғалімдеріне жастарды заман талабына сай озық ұлттық рухында тәрбиелеп, өмірге әзірлеу секілді жауапты міндеттерді жүктеп отыр. Бұл міндеттерді абыроймен орындау үшін, ұстаздар қауымы оқу-тәрбие жұмысына шығармашылықпен қарап, үнемі ізденіс үстінде болып, оқытудың жаңаша әдіс-тәсілдерін қолдануда.

Менің сабақ оқыту үрдісінде көбірек қолданатын тәсілдерім – ойынның түрлері, яғни, ойын терапиясының түрлерін сабақ оқыту түріне негіздеу болып табылады.

Ойын – бала табиғатымен егіз. Өйткені, бала ойынсыз өспек емес, жан-жақты дамымайды.

Ойын терапиясы ойлау қабілеті төмен баланың жеке басының әлеуметтік дамуына, сөйлеу тілінің қалыптасуына, білім бағдарламасын меңгеруіне, сондай-ақ баланың өздігінен дұрыс жұмыс жасай алуына септігін тигізеді.

Ойын терапиясы дегеніміз – баланы ойын ойнау арқылы «емдеу», яғни, денсаулығы төмен балаға әр түрлі тәсілдер арқылы білімді меңгертудің бірден-бір жолы. Педагогикалық тұрғыдан алғанда дамыту түріне арналған ойын түрлері баланың эмоциясын, оның танымдық қызметін білім беру мекемесіндегі ойын мәдениеті саласының мазмұнына сай болуы керек.

Оқушы мысықтың рөлінде ойнайды: ұйықтаған болып кілемнің үстінде жатады. Оның қарны белгілі бір мөлшерде демалу ырғағымен көтеріліп, төмендейді.

Этюдті Р.Паулстің «День растает, ночь настанет» әнінің қолдауымен жасауға болады.

«түлкі тыңдап тұр»

Мақсаты: бір нәрсеге деген қызығушылығын, зейін қоя білуін, тұрақтылығын арттыру.

Мысық пен тауық тұратын үйдің әйнегінің алдына түлкі келіп тұрады. Түлкі олардың не жөнінде айтып тұрғанын тыңдағысы келеді.

Тұлғаның қалпы; аяқты алға қойып, денені алға еңкейту.

Екі тышқан мысық ұйықтап жатқан жолды айналып өтуі тиіс. Олар біресе аяғының ұшымен жүреді, біресе тоқтайды. Бір-біріне «Тыныш» деген белгі береді.

Этюд Б.Берлиннің «Ұйқыдағы мысық» музыкасымен жүргізіледі.

Қимылды қозғалысы: мойынды алға созып, сұқ саусақты жұмылған ерінге тақау. Қас жоғары көтеріледі.

«жануарлар қалай дыбыстайды?»

Мақсаты: дыбыстарды дұрыс айта білуге үйрету, есту фонемасын дамыту, зейінін, есте сақтау қабілетін арттыру.

Оқушыларға жануарлардың суреті бейнеленген кәртішкелер таратылады. Әр оқушы өзіне берілген жануарлардың дыбысын дыбыстап айтады. Егер, бір оқушы дыбысын келтіре алмаса, оған екінші оқушы көмектеседі.

Оң және сол қолмен жұмсақ ойыншықты баяу қозғалыспен сипау. Балаға мысықты өлеңмен жұбату керек деп ескертеміз.

Мысығым менің, мысығым,

«Мияуым» деп ат қоям.

Қолыммен сені сипаймын,

Көп «Kitekat» ап берем.

Үнтаспа арқылы жануарлардың, құстардың «дыбысын» және олардың «сөйлесуін», оқушыларға тыңдатамыз.

Ойынға қатысушылар бір-біріне көмектесіп, ақылдасып жауапты бірге шешуге болады.

«сәлемдесу, қоштасу»

Мақсаты: қоршаған ортамен тіл табыса алуға, сұрақтарға жауап беріп, үлкендердің өтінішін орындай алуға, үлкендермен және жолдастарымен мәдениетті түрде қарым-қатынас жасап, рахмет айтып, ризашылығын білдіре алуға, сәлемдесу мен қоштасу түрлерін меңгеруге үйрету.

Балаларға сәлемдесу – қоштасу түрлерінің қай кезде, қай уақытта айтылатыны үйретіледі. Және олардан амандасу мен қоштасу түрлерін көрсетіп беруі талап етіледі.

Жаттығу жұмысын дөңгелініп отырған балалармен бірге жасаймыз. Ойынға қатысушылар өз аттарын атайды.

Жағадан үлкен, ақ теплоход жылжиды. Моряктар мен жолаушылар қарап тұрған шығарып салушылар қолдарын жоғары көтеріп: «Сау болыңыздар!», «Келесі қайтып кездескенше!»,-дейді.

Қыз бала қолына кәмпит салған қорапты ұстағанын (елестетіп) көрсетеді. Ол балаларға қолымен созып, кәмпитті бір-бірден берген болады. Балалар кәмпитті «алып», қыз балаға ризашылығын білдіреді де, кәмпиттің қағазын «ашып», ауыздарына салады. Балалардың жүздерінен сыйланған «кәмпиттің» дәмді екендігі көрінеді. Бұл этюд Т.Кассерннің «Бал кәмпиттер» музыкасының сүйемелдеуімен орындалады. Шайнап жеу, жүздерінде күлкі ойнау т.б. мимикалық көріністер болады.

Қыз балаға жаңа қуыршақ сыйланады. Ол қуанады, көңілденіп секіреді. Айналып, билеп қуыршақпен ойнайды.

П.Чайковскийдің «Жаңа қуыршақ» музыкасын қою арқылы сүйе мелдеуге болады.

«орманда»

Мақсаты: «көңіл аудару – қорқу – қуану» түрлерін көрсете білуге жаттықтыру.

Балалар орманға барады. Бір бала қалып қояды. Жан-жағына қараса – ешкім де жоқ. Ол тың тыңдайды: ештеңе де естілмейді (көңіл аудару).

Бірдеңені естігендей болады: ағаш бұтағымен жапырақтардың сыбдыры ма, мүмкін бұл қасқырдың ұлуы ма, жоқ, әлде аю ма? (қорқыныш).

Бір кезде ағаш бұтақтары қозғалады. Кенеттен, ол өзінің достарын көреді. Достары оны іздеген екен. Бала қатты қуанады: енді үйге қайтуға болады (қуаныш).

Үстелге ойыншықтарды қатарлап қояды. Олар ойыншық атауларын анық атайды. Дұрыс айтып, немесе жаңылған кездегі олардың таңқалу, қуану, қайғыру сияқты жүздеріндегі өзгерістерді байқауға болады.

(К.К.Өмірбекова мен Г.С.Оразбаевалардың материалдары бойынша)

Кішкентай сандыққа үй жануарлары бейнеленген ойыншықтар салынады. Олар: ит, мысық, түйе, қой, сиыр, ат, үйрек, қаз, тауық, т.б. Балалар бір ойыншықтан алып, атын дұрыс айтады. Егер, бала ойыншықтың атауын дұрыс айтпаса, онда ол өлең, тақпақ, жұмбақ не болмаса ән айтады.

Санау арқылы ойын жүргізушіні анықтап алады. Егер, аталған ат жерге қатысты болса, балалар: – «Жерде,» – деп отыра қалады. Егер, аталған зат аспанда болса, балалар: – «Аспанда,» – деп, өкшелерін көтереді (өздерін «аспанда ұшқандай ғып» елестетеді). Мысалы: «Көгершін» – «Аспанда», «Түйе»– «Жерде», «Ұшақ»– «Аспанда», «Автокөлік» – «Жерде».

Әдемі қапшыққа балаларға таныс заттар салынады. Олар: айна, тарақ, бант, ... т.б.

Көзі байланған бала, қолымен сипау арқылы затты қолына алып, оның атауын атайды. Ойын қапшықтағы заттардың барлық атауын айтып болғанша созылады.

«дүкенде»

Мақсаты: бір-бірін сыйлай білуге үйрету.

Дүкендегі ойыншықтарды тақпақ, ән айту, би билеу, т.б. арқылы арзанға сатып алуға болады.

Өздерінен жоғары сыныпта оқитын оқушылар біздерді қонаққа шақырады. Енді біздің оларға сыйлық әзірлеуіміз қажет. Мынадай сыйлық түрлерін әзірлейміз: ашық хат, ойыншық, құттықтау хат, әдемі суреттер, т.б.

Балалар дөңгеленіп тұрады. Олар жақсы сөзді айтқан сайын, бір-біріне лақтырады. Бұдан әрі тапсырма қиындай бастайды: 1) Тек қана сәлемдесу сөздерін ата: сәлеметсіз бе, қайырлы күн, т.б.; 2) Тек қана ризашылық білдіретін сөздерді ата: рақмет, тілеуіңді берсін, т.б.; 3) Тек қана қоштасу сөздерін ата: Сау болыңыз! Енді қайта кездескенше! т.б.

Міне, осылайша ойын жалғаса береді.

«күле білейік»

Мақсаты: мәдениетті қарым-қатынас дағдысы мен эмпатиясын дамыту.

Балалардан сұрау керек: «Адамдар қай уақытта күледі?», «Күлудің түрлері қандай?». Балалардан қалай күлу керектігін көрсетуді сұраймыз (шынайы күлу, жымию, арамы күлу).

Күліп тұрған адамның суретін салу. Ол адамның қалай күлгенін айтып беру керек.

«ботагөзді ұлттық костюммен киіндіреміз»

Мақсаты: қуыршақты киіндіру арқылы тілін дамыту, қазақ киіміндегі ою-өрнектер арқылы әсемдікке баулу. қазақтың ұлттық киім түрлерін дұрыс атай білуге үйрету.

Ойынға қажетті құралдар: қуыршақ, картон және киімдері (көйлек, камзол, ақ киім, білезік, тақия, киіз үй, дөңгелек үстел, фланелеграф.

Ойынның шарты және оны өткізудің тәсілі: Балалар түскиізге жарты дөңгелек болып отырады. Олардың алдында дөңгелек үстел, фланелеграф. Үстелдің үстінде киіз үй және қыз Ботагөз тұр. Фланелеграфта оның киімі бар. Оқытушы айтады: «Қыз балаға қараңдаршы, ол жаңа ғана оянды. Киіз үйдің ішінде ешкім де жоқ. Ол киінуді білмейді. Кәне, ең алдымен одан сұрап көрейікші, оның аты кім екен. Содан соң, оның киінуіне көмектесеміз» «Ботагөз – ботаның көзіндей үлкен, әдемі көз деген сөз). Енді біз, белгілі бір ережені сақтай отырып, Ботагөзді киіндіреміз. Балалар киімнің әдемілігіне, ондағы ою-өрнектің ашықтығына және қолданған сөздерді анық айтуға көңіл бөледі. Ойынның соңында композитор Бестібаевтың «Вальс» музыкасы тыңдалады.

Ойынның ережесі: 1. Қуыршақты оқытушы өзі киіндіреді. 2.Ботагөздің рұқсатымен балалар қойылған сұраққа жауап береді.

Оқытушыға кеңес: (қазақтың тұрмыс-салты бойынша қуыршақты қалайша дұрыс киіндіру қажет, ұлттық киімді, иллюстрацияны бақылау). Алдын ала дайындық жасау. Мұғалім сөздерді анық, дұрыс айту керек.

«мақтаншаҚтар сайысы» жаттығу-ойыны

Мақсаты: бірін-бірі танып білуін қалыптастыру.

Балалар дөңгеленіп отырады. Үлкен адам мақтаншақтар сайысы болатынын хабарлайды. Кім бәрінен де кімді жақсы мақтаса, сол ұтады. Әркім өзінің оң жағында отырған көршісін мақтайды. Алдымен, көршіңе қарап ал. Ойлан: ол қандай адам, оның қолынан не келеді, оның қандай жақсы қасиеттері бар т.б. Бәрі де өзінің оң жағында отырған адамды мақтап болған соң, жеңімпаз «мақтаншақты» анықтайды.

Ойынға қатысушылар бөрененің екі жағынан тұрады да, көздерін жұмады. Жүргізуші қысқа таяқшаны (10-см дей) алысқа, белгілі бір бағытқа лақтырады. Көзін жұмып тұрғандар тыңдап тұрады да, таяқшаның қай жаққа қарай лақтырылғанын аңдиды. «Ал, енді іздеңдер!» деген бұйрық келгенде балалар жан-жаққа тарап, таяқшаны іздей бастайды

Таяқшаны тауып алған бала, бөренеге жақын келіп, бөренені таяқшамен қағады да, ары қарай қашады. Таяқшаны тапқан баланы басқалары қуып жетіп, оны қолымен ұстайды. Енді таяқша ұстап алған балаға беріледі. Міне, ойын осылайша жалғаса береді.

Ойынның ережесі: Таяқша бір-біріне тез берілуі тиіс.

«мерекелік он әріп» (орысша-қазақша ұйқасты өлең)

Мақсаты: жуан және жіңішке дыбыстарды дұрыс айтып, жаттығуға үйрету. (Бұл ойынды 2-сынып оқушыларынан бастаған дұрыс).
1-ші жүргізуші: в казахском алфавите нет ни твердого, ми мягкого знака, сами буквы, если нужно, смягчают слово.

Мы знаем звуки: е, ә, ө, ү, і – мягкие и все рядом стоящие звуки надо произносить мягко ; мектеп, әже, гүл, кір.

А теперь фонетика – звуковая этика,

Олег, Оля, Олжас – жақсы жолдас!

2-жүргізуші: Мы все рассказывали о буквах, а теперь послушаем, что они говорят о себе.
1-жүргізуші: 10 бала 10 әріпті таңдап алады. Әр бала өз әріптеріне түсінік немесе мінездеме береді.
1-оқушы: «Ә» дыбысы.

Әліппе, әлем, әсем.

Говорю я всем.

Дәптер, әжем, әкем.

Необходимо всем.

Про меня говорят, что я очень мягкая, красивая, вежливая. Встречаюсь только в начале и в середине слова. Исключение: ия.

Я очень люблю общаться. У меня очень много друзей. Поэтому я встречаюсь в начале, в середине, в конце слова. Меня очень легко написать. Пришла к вам из латинского алфавита, мне здесь понравилось, и я осталась навсегда. Рядом со мной не нужен «ь», так как сама смягчаю слова:

Ілім, білім.

Осы әріптен басталар,

Үмітім де осы сөзсіз қор болар.
3-оқушы: «Ө» дыбысы.

Я очень важная буква, встречаюсь только в очень нужных словах. Мне тоже не нужен «ь», меня вы встретите только в начале и в середине слова:

Абай,

Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы,

Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,

Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы.

(Мұны екі оқушы бірігіп айтуға болады).

Я очень необходима. В отличие от русского языка, я бываю и заглавной. С меня начинаются даже имена Ыбырай, Ырысты. Ыбырай Алтынсарин – составитель казахского алфавита на основе русского. Вы все, наверное, это знаете.

Ыбырай, сізге рақмет!

Білім маған қажет.

Гүлім, күнім, үмітім.

Говорят ваши мамы,

и всегда, везде, во всем

Ваши мамы правы.

6-оқушы: «Ұ» дыбысы.

Я твердый гласный звук. Со мной нельзя шутить, у меня очень тяжелый характер. Я ни за что не уживаюсь с мягкими гласными. Меня вы встретите лишь в начале и в середине слова. У каждого из вас есть своя звезда (жұлдыз) и у каждого человека есть работа (жұмыс).

Я самая труднопроизносимая и загадочная буква алфавита. Заглавного звука нет, встречаюсь только в середине и в конце слова: родинка – мең; рукав – жең.

Я согласный звук. Меня вы часто произносите, когда у вас болит горло, и вы его полоскаете; такие же звуки есть во французском языке, украинском языке, пишутся они по-другому.

Вы все знаете, что люди и буквы живут, стареют. Все слова (а их очень мало осталось), в которых я встречаюсь – очень старые. Я тоже когда-то пришел из латинского алфавита. Меня очень просили остаться, да и друзей было жалко покидать, и я остался. Я – пенсионер. Ушли из нашей жизни слова «каһарман» (доблестный), имя «Гауһар» (бриллиант). Чаще я встречаюсь в междометиях.

Аһлап – үһлеп, үһ!
10-оқушы: «Қ» дыбысы.

Я самый популярный, самый любимый согласный звук. Меня можно встретить в начале, в середине и в конце слова. Иногда я бываю в виде исключения и рядом с очень мягкими звуками. Это слова-исключения: қазір, оқиды и др.

Мен қазақ қыздарына қайран қалам,

Қаракөз, Қаламқастар болсын аман.

Слова в казахском языке очень вежливые, уважают старших. Маленькие слова пишуться только после больших.

Например: на столе – үстелдің үстінде,

имя друга – досымның аты,

в школе – мектептің ішінде.

Предложения, как и учителя, очень строгие. Слова, обозначающие действия предметов (сказуемые), находятся строго в конце предложения. Они очень обижаются, когда их переставляют и непрощают, они считают, что это очень важно.

А теперь, поиграем.

1. Напишите слово: «қыз» (дети с буквами в руках составляют слово), а теперь заменим последнюю букву «з» на «с».

2. В середине слова «бір» меняем буквы и переводим их – «бер», «бар», «бор».

«буындары бірдей сөздер»

Мақсаты: балалардың білуге деген құштарлығын, шығармашылық, жаңашылдық қабілетін шыңдай түсу.

Мұғалім сыныптағы балаларды үш топқа бөліп, оларға басқы буындары бірдей сөздерден тұратын тар көз кестені толтыруды тапсырады. Алдымен кесте сызылып, оның әрбір жолын толтыруға әр топтан (балалардың өзінің ұйғарымен) кезектесіп бір-бір оқушыдан шығарылады.

Оқушылар үш топқа бөлінеді. Тақта үшке бөлінеді де, оған сұрақтар жазылады Оқушылар осы сұрақтың астына сын есімдерді тауып жазуы керек.