Қазақша
|
Орыс
|
Анықтамасы
|
Литосфера
|
Литосфера
|
жер қыртысын және оның астындағы жер мантиясының үстіңгі бөлігін қамтитын жердің үстіңгі «қатты» қабығы
|
Жер бедері
|
Рельеф
|
жер бетіндегі құрлықтардың, мұхиттар мен теңіздер түбінің тілімденген пішіндерінің жиынтығы.
|
Мантия
|
мантия
|
Жердің қыртысы мен ядросының аралығында орналасқан геосфера.
|
Ядро
|
ядро
|
мантиядан төмендегі, 2900-ден 6371 км аралығында орналасқан жердің ішкі өзегі
|
Литосфера тақта
|
Литосферная плита
|
Жер литосферасының ауқымды бөліктері.
|
Геосинклинальды белдеу
|
Геосинклинальная зона
|
Жер қыртысының ауқымды, өте қозғалмалы, бір бағытқа созылған белдеуі.
|
Платформа
|
платформа
|
қозғалмалығы біршама аз, жазық немесе үстірт тәрізді бедерлі, екі жікқабатты құрылымдық қабаттан – іргетастан және шөгінді тыстан тұратын жер қыртысының кең ауқымды атырабы
|
Рифт
|
рифт
|
белгілі бағытта жүздеген, мыңдаған км-ге созылған, аса тереңде жаралатын жер қыртысының ірі тектоникалық құрылымы.
|
Қалқан
|
щит
|
платформаның үлкен аумағын қамтитын, қоршаған ортадан көтеріңкі орналасқан оң құрылым.
|
Жазық
|
равнина
|
біршама тегіс бетінің үлкен атырабын алып жатқан алқап,
|
Тау жотасы
|
горный хребет
|
көтеріңкі жер бедерінің бөлігі
|
Тау шыңы
|
пик гор
|
тау жотасының, массивінің немесе жеке тау басының ең биік жері.
|
Мұхит түбі
|
дно океана
|
литосфераның дүниежүзілік мұхит суымен көмкерілген беткі жазықтығы
|
Мұхит науасы
|
желоб океана
|
материк пен мұхит арасындағы өтпелі зонаның бедеріне тән, мұхит түбінің 5000 м-ден астам тереңдігіндегі ұзын және тар ойпаң
|
Материктік беткей
|
материковый склон
|
Материктік қайраңнан мұхит түбіне ауысатын бөлігі
|
Жанартау
|
Вулкан
|
Жер қабатының тереңдегі жарылымдары мен жарықтарынан оның бетіне шығатын балқыған тау жыныстары мен ыстық газдардың геологиялық құрамалары.
|
Кратер
|
кратер
|
жанартау әрекетінің нәтижесінде оның төбесінде немесе беткейінде пайда болған, диаметрі ондаған метрден жүздеген метрге дейін жететін шұңқыр
|
Тектоникалық шекаралар
|
Тектонические границы
|
Жарықтар - тұтас тау жыныстарының әр түрлі себептермен жарылуы әсерінен болшектенген бөліктерінің араларында пайда болған ыдырау сызықтары.
|
Эрозия
|
эрозия
|
тау жыныстары мен топырақ бетін аққан судың шаюы.
|
Үгілу
|
Выветривание
|
температураның ауытқуына байланысты болатын атмосфера, су және организмдердің әсерінен жер бетіндегі тау жыныстарының химиялық өзгерісі және үгілу процессі
|
Химиялық үгілу
|
Химическое выветривание
|
тау жыныстары мен оның минералдарының химиялық өзгеру процесінде жаңа минералдар және қосылғыштардың түзілуі
|
Биологиялық үгілу
|
Биологическое выветривание
|
тау жыныстарының ағзалардың тіршілік әрекеті мен олардың өнімдері әсерінен механикалық бұзылу процесі.
|
Физикалық үгілу
|
Физическое выветривание
|
тау жыныстарының ауа температурасының өзгеруіне байланысты процессі.
|
Дефляция
|
дефляция
|
желдің әсерінен борпылдақ ау жыныстары мен топырақтың бұзылуы
|
Жел эрозиясы
|
Эрозия ветра
|
ең алдымен, жер бедерінің құрылысымен айқындалатын, одан кейін жел әрекетінің белгілі бір бағыттағы арнасын бойлай қопсыма материалдардың (құмның, көлдік сазбалшықтың) үрленуі.
|
Корразия
|
корразия
|
желдің әрекетінен ұшатын қатты құм бөлшектері мен түйірлер арқылы таужыныс механикалық әсер етуі: қажап бұзу, өңдеу тегістеу, тесу
|
Дюна
|
Дюна
|
теңіздің, көлдер мен өзендердің құмды жағаларында жел әрекетінен пайда болатын төбелер (дөңдер).
|
Бархан
|
Бархан
|
шағын шөлді аймақта желдің әсерінен пайда болатын құм төбе
|
Сальтация
|
Сальтация
|
ағындағы бөлшектердің секірмелі (скачкообразный) қозғалу процесі.
|
Суспензия
|
Сальтация
|
қатты бөлшектер ұсақ түрде суық заттың ішінде тұңбаға түспей (неосевший) тұрған күйде таралуы.
|
Өзен түбімен тасу
|
Волочение
|
Материал өзен ағысы бойымен төмен қарай өзен түбімен жанасып (соприкосновение) домалайды.
|
Жүктеме
|
Нагрузка
|
Өзенде жүретін қой тас, жұмыр тас, құм, балшық, батпақ және минералдардың қозғалу үрдісі.
|
Тасымалдау
|
Транспортировка
|
Өзен үстімен төмен қарай қозғалыс.
|
Гидравликалық әсер
|
Гидравлическая нагрузка
|
Өзен түбі мен жағалауы өзен жүктемесінің аббразивтік әсерінен тозатын эрозия үдерісі.
|
Эрозия
|
Эрозия
|
Өзендегі жағалау мен өзен түбін бұзатын үдеріс.
|
Еру
|
Растворение
|
Арнаның тастарындағы белгілі бір минералдардың өзен суымен сұйылуы (растворение).
|
Корразия
|
Корразия
|
Өзен суының химиялық әсерінен жүретін өзен түбіндегі тастардың бір-біріне соғылып, еру үрдісі.
|
Тозу
|
Процесс изнашивания/измельчение
|
Өзен жүктемесінің фрагменттері өзен түбімен және жағалауымен коллизия жолымен кішірек және жұмыр түрге айналатын эрозия үрдісі.
|
Суспензия
|
суспензия
|
дисперсиялық фазасы қатты зат түрінде, ал дисперсиялык ортасы сұйықтар күйінде ұшырасатын қалқыма дисперсиялык жүйе
|
Тракция
|
Тракция
|
созылу үрдісі
|
Аңғар
|
долина
|
басынан бастап біткен жеріне дейін еңіс болып келетін бір бағытта бойлай созылған жер бедерінің теріс пішіні. Ағын сулардың эрозиялық (шаю) әрекетінен түзіледі.
|
Өзеннің сағасы
|
|
өзеннің теңізге, көлге, бөгенге немесе өзінен үлкенірек өзенге құяр тұсы.
өзеннің төменгі ағысының негізгі түрлеріне эстуарий және атырау жатады.
|
Атырау
|
|
жағаның жалпы сызығынан аса, ашық теңізге (көлге) орналасқан өзеннің бөлігі
|
Эстуарий
|
|
өзеннің теңіз жағасына қарай кеңейген сағалық бөлігі.
|
Өзен террассасы
|
террасса
|
беті горизонталь немесе сәл еңкіш, өзен аңғарларының бір немесе екі жағында ондаған немесе жүздеген шақырымға созылған, сатылы орналасып кертпештермен шектелген жазық алаңдар.
|
Сарқырама
|
водапад
|
судың өзен арнасын көлденең кесіп өтетін тік жартасты кертпештен құлап, тік ағуы.
|
Иілім
|
меандр
|
өзен айналымы, жазық өзендері арнасының баяу ағысты иіндері
|
Морена
|
морена
|
(французша moraіne) мұздықтармен тасылып әкелінген немесе шөккен, мореналық бедердің әр түрлі пішіндерін түзетін екшеленбеген жиынтығы. Морена беткейлерден мұздық аңғарына келіп түсетін әр түрлі пішінді материалдардан және мұздық астындағы тау жыныстарының сыдырылып қирауынан пайда болады
|
Жыра
|
овраг
|
негізінен, уақытша су ағындары әрекетінен қалыптасып, тарамдарға бөлінген эрозиялық бедер пішіндері. Оған орман-тоғайлардың ұқыпсыз кесілуі, беткейлердің жыртылуы себепші болады
|
