Қазақстан археологиясы
Хунну (сюнну) көне атрибуциясының сауалдары
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
Учебник. Археология Казахстана
| Хунну (сюнну) көне атрибуциясының сауалдары
Көшпенділер мәдениеттеріне жататын белгілі бір материалдардың ерекшеліктерін зерделеген кезде көптеген авторлар хунну археологиялық ескерткіштерінің сауалдарын да қарастырды, жекелеп алғанда Сырдарияның орта ағысындағы, Ферғана мен Солтүстік Қырғызстандағы оба астында жерге көмілген (катакомбалы) кешендердің тұрғындарына тән жайттар қозғалды. Олардың ғұндарға тән екендігіне қатысты – бірде біздің заманымыздың алғашқы ғасырларындағы жарқын кешендердің ерекше белгілері бойынша анықталса, келесіде этникалық көрсеткіштері ретінде жерлеу ғұрпының жекелеген бөліктері (оба астында жерге көму), енді бірде ІV-V ғасырларға жататын заттық материалдар жиынтығы (қару-жарақ, зергерлік бұйымдар, қазандар) мен жерлеу ғұрпының белгілері (оттың, жылқы сүйектерінің болуы) алынып отырды (А.Н.Бернштам). Хунну ескерткіштерінің атрибуциясы солқылдақтау екендігі арнайы зерттеулерде айтылған. Мәселен, С.С.Сорокин Ферғана мен Талас аңғарындағы оба астында жерге көмілген (подбойно-катакомбные) қабірлердің басым бөлігі жергілікті мәдениеттерден бастау алатындығын біршама дәлелді түрде айтып кеткен. Ғылыми айналымға жетіасар мәдениеті мен оралдық-қазақстандық ғұн-сармат кешендері материалдарының енуі Батыс Азия даласындағы ортаазиялық халықтың миграциясына байланысты этномәдени үрдістердің археологиялық бейнесін қайта қарастыруға алып келді. Бұл туралы археологтар С.Г.Боталов пен С.Ю.Гуцалов жазып жүр. Б.з.б. І ғасырдың екінші жартысындағы қытай хроникасы Сун-шу шаньюй Чжи-Чжи кангюйлермен бірге усуньдерге қарсы одақ құрып, өз тайпасын Кангюй иелігінің шығыс шекарасына алып келеді деп жазады. Осы уақыттарда жетіасар некропольдеріндегі шикі кірпіш сағаналарымен қатар көшпелілердің солтүстікке бағытталған тік бұрышты шұңқыры мен бүйірлі қуысты обалары, хунну пішінді қазандар, керамикалық ыдыстар мен Ерте Хань дәуіріндегі қытай айналары пайда бола бастайды. Томпақасар, Алтынасар қорымдарындағы топырақ оба астындағы иықты және қуысты шұңқырдағы жерлеу кешендерінің Ильмовая Падьтағы Көкел (Кокэль) хунну және хунну-сармат кешендерімен ұқсастығы байқалған, әсіресе олардың Солтүстік Қытайдағы Даодуньцзы кенті жанындағы қорым материалдарына жақын екендігі анықталған. Қуыстардағы мал сүйегі ұқсастықтың жарқын элементі мен этномәдени белгісі болып табылады, сондай-ақ қабірлерде сиыр бас сүйегінің болуы хунну мәдениетінің маңызды көрсеткіші ретінде белгіленген. Жетіасар екі құрауышты керамикалық кешені ыдыстардың екі тобынан тұрады, Бірінші топқа көшпелілердің ашық бейнедегі, «еден үстінде» күйдірілген, дөрекі иленген әрі біркелкі араластырылмаған, сұр түспен көмкерілген ыдыстары жатады. Бұл ыдыстардың түбі жалпақ, ұзынша пропорцияда, тұрпатының профилі жатық, мойыны ауыз қуысы тәрізді болып келеді. Екінші топтың ыдыстары құмырашы айналмасында дайындалған және көрікпен күйдіру әдісімен отқа қақталған. Олар: түрлі тұрпаттағы ыдыстар, хумдар, құмыралар, т.б. Л.М.Левина пікірінше, ыдыстардың бұл түрлері бұрын қалыптасқан жергілікті дәстүрді жалғастырады не болмаса Сырдарияның орта ағысы, Ферғана мен Тянь-Шань өңірі секілді іргелес этномәдени орталықтардың ықпалынан қалыптасқан. Бұлардың қатарына, ғұн типіндегі керамикалық қазандар енетіндігі сөзсіз. Б.з. ІІ ғасырында хуннулар маусымдық миграцияның дәстүрлі аймағы болған Орал-Арал өңірін белсенді түрде игере бастаған сияқты. Сөйтіп, осы кезден бастап, зерттеушілердің топшылауынша, хуннулар Оңтүстік Оралдың орманды-далалы жиегінде пайда болады. Батыста хунну ІІ-ІV ғасырлардағы сармат-алан тайпаларымен шектесті және қарым-қатынасқа түсті, бұл Лебедев қорымындағы шеткі некропольдар материалдарынан да көрінеді. ІІ-ІҮ ғасырларда далалы Еуропаның шығыс шекарасында хунну мемлекетті қалыптасып жатты және сарматтар мен аландар күйрей бастады. С.Г.Боталов пен С.Ю.Гуцалов пайымдауына қарағанда, хуннулардың ғұн-сармат мәдени кешені Солтүстік Қытай аумағындағы провинцияларда (Шанси, Шэнси, Ганьсу, Хэбэй), ішінара Ішкі Моңғолия мен Оңтүстік-Батыс Маньчжурияда қалыптасқан. Оның негізгі белгілері: мүрденің басын батысқа қаратып, шалқасынан жатқызған; қуысы, бүйір қуысы, кертпесі бар тік бұрышты шұңқыр жасалынады; ғұрыптықтар үй малдарының басы түрінде. Бұл кешеннің тағы мынадай белгілері бар еді: дөңгелек тас үйінділері; тар тік бұрышты шұңқырлар; қатардағы қабірлердің солтүстікке бағытталуы және күрделі көп секциялы, тік бұрышты дәліз-дромосты (оңтүстікке қарай) сағана тұрғызу; түбіне қима салынып, ішіне басы солтүстікке қаратылған ақсүйектер сағанасы іспеттес терең шұңқырлардың қазылуы. Хунну мәдени кешенінің түпкілікті унификациясы Моңғолияда, Байкалдың сыртқы жағында (кокэль мен шурмак мәдениеттерінің ескерткіштері) б.з.б. ІІ-І ғасырларда қалыптасты. Аталмыш кешен Оңтүстік және Батыс Қазақстан шебінде трансформация ұшырайды. Ол орал-қазақстандық далаларда ІІ-ІV ғасырлар аралығында болған. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|