Қазақстан археологиясы


Жетісу археологиялық ескерткіштері



бет9/28
Дата11.01.2017
өлшемі7,26 Mb.
#6641
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   28

Жетісу археологиялық ескерткіштері
Жетісу жеріндегі қола дәуірі ұзақ жылдар бойы нақты зерттеліне қойған жоқ. Мұны ескерткіштердің жүйелі түрде зерттелмеуімен түсіндіруге болады. Әйтсе де қолдағы мағлұматтар қола дәуірінде Жетісу жері де ірі мәдени ошақтардың бірі болғандығын дәлелдеп отыр. Әсіресе соңғы 20 жылдай уақыттан бері атқарылған далалық ізденістер мұнда бірнеше археологиялық мәдениеттердің орнын анықтауға мүмкіндік берген болатын.

Кейбір тұжырымдар бойынша б.з.б. ХҮ ғасырдан бастап андроновтық тайпалар оңтүстікке қарай жылжи бастады. Дегенмен бұл кездерде орын алған дала тұрғындарының миграциясы туралы ғалымдар арасында біркелкі байлам жоқ. Кейбір мамандар осы уақыттарда халық саны артты, олардың оңтүстікке және оңтүстік-шығысқа жылжуы жайылым жерлердің жетіспеушілігінен туындады деп есептейді. Басқа зерттеушілер андроновтықтардың қоныс аударуының негізгі себебін б.з.б. ІІ-мыңжылдық ортасындағы құрғақшылықпен байланыстырады. Табиғатта орын алған өзгерістер андроновтықтарды Жетісудан жаңа жайылымдар іздестіруге мәжбүрледі. Бұл кезеңде жылқыны көлік ретінде мініп жүру кеңінен таралған болатын, мұның өзі алысқа қарай миграция жасауға да мол мүмкіндік берген. Дегенмен, бұл көзқарас археологиялық материалдар бойынша нақтылана қоймаған, себебі көпшілік мамандардың пікірінше: жылқыны мініп жүру кеңінен таралған уақыт андроновтықтардың қоныс аударуынан кейін орын алған. Расын айтқанда, табиғаттағы өзгерістер, халық санының артуы және жаңа жерлерді игеру андронов тайпаларының Жетісуға қоныс аударуына себепкер болған деуге болады.

Жоңғар Алатауындағы тау алдында, Іле Алатауының шығыс бөктерлерінде және Күнгей Алатауында сібірлік андронов мәдениетінің дәстүрі анық байқалады. Қорымдардан алынған әйел адамның әшекейлері арасынан кең ауызды сырғалар көптеп кездеседі, жерлеу ғұрпында мүрдені өртеу салты басымдық танытады. Десе де бірқатар ескерткіштердің өзіндік өзгешеліктері байқалады. Мысалы, Көлсайдан және Шелек өзенінің жоғарғы ағысындағы Ұзынбұлақ, Алғабас қорымдарынан ағаштан жасалған жерлеу камералары кездеседі. Ал Жетісудың оңтүстік-батысында мұндай белгілер сиректеу ұшырасады.

Жетісудың батыс бөлігінде андроновтықтар б.з.б. ІІ мыңжылдық ортасында пайда болса керек, өйткені Тамғалы шатқалындағы, Аңырақай мен Кіндіктас тауларындағы ең ежелгі ескерткіштер осы уақытпен мерзімделінеді. Шамамен осы кездері қоныстанушылардың бір бөлігі Көксу өзенінің аңғарына жылжыды, бірақ Жоңғар Алатауындағы тау алды жазығын қоныстанудың мерзімі б.з.б. ХІІ-Х ғасырларды қамтиды.

Б.з.б. ХІ-Х ғасырларда Түрген, Асы, Шелек, Кеген өзендерінің аңғарларындағы биік таулы жайылымдар игерілді.

Кейінгі қола дәуірінде Көксу өзеніндегі Талапты, қазіргі Алматы қаласының аумағындағы Тереңқара, Баянжүрек тауларындағы Тасбас қоныстарында адам баласы тіршілік етіп жатты. Олардан басқа көптеген ескерткіштердің материалдары Жетісу жеріндегі қола дәуірі жайлы мол мәлімет береді.

Сөйтіп, Жетісу аумағын қола дәуірі тайпаларының игеруі бірнеше жүз жылдықтарға, соның ішінде б.з.б. VІІІ ғасырға дейін созылды.

Жетісу аумағынан қола дәуірінің қорым, қоныс және жартас суреттерінен тұратын көптеген ескерткіштер ашылған. Жетісудың оңтүстік-батыс бөлігінде қорымдар Құлжабасы мен Шу-Іле тауларының жоталары аралығында; Ой-Жайлауда және Аңырақай тауларында орналасты. Жетісудың солтүстік-шығыс ескерткіштері Көксу өзені аңғары мен Жоңғар Алатауындағы биіктаулы үстірттен, Баянжүрек тауларынан, Көлсай мен Шелек өзендері алабынан табылған. Ал Жетісудың орталығындағы ескерткіштер Алматы маңындағы Майбұлақтан, Ақсай ауылы жанынан, Алматы қаласының аумағынан және де биік таулы аудандардан, Асы, Саты, Кеген өзендері алабтарынан ашылған.

Алғашқыда андроновтықтар даланың шағын өзендері жағалауын қоныстанды. Жетісудағы қоныстар баспаналар мен шаруашылық құрылыстардан тұрады. Б.з.б. ХІІ-Х ғасырларда халық тау алды аймақтарға жылжыды. Б.з.б. ІІ-І мыңжылдық шегінде Іленің сыртындағы Алатау, Күнгей Алатау мен Жоңғар Алатауы игерілді. Бірнеше ондаған баспаналардан тұратын қоныстар пайда бола бастайды. Солардың бірі – Мұздыбұлақ. Құрылыс салу техникалық тәсілдері де бұл кездері түрлене түседі. Егер алғашқы кездері андроновтықтар жартылай жертөле түріндегі баспаналар тұрғызса, кейінгі қола дәуірі кезеңінде баспаналарды тау баурайларын пайдалана отырып тұрғызды, яғни жартас жыныстарын табиғи қабырға ретінде қолданды. Қоныстар жылы әрі қысты күні температура мейлінше жоғары оңтүстік баурайларда орналасты.

Жетісу жерінде Орталық Қазақстанға тән малға арналған шаруашылық құрылысы мен жататын орны қатар тұрғызылған баспаналар өте сирек ұшырасады. Мұнда тас плиталарынан тұрғызылған құрылыстар да жоқтың қасы. Дөңгелек және тікбұрышты пішіндегі жартылай жертөлелер бұл өңірдегі кең таралған баспана еді. Кей жағдайларда бағана шұңқырларының орналасуы, бөренелер мен қамыстардың қалдығы бойынша баспана шатыры екі құламалы (двухскатный) болған деп анықтауға болады. Үлкен үйлерде кейде төрт құламалы шатырлар кездеседі. Көптеген баспаналарда біртіндеп үйдің ішіне түсетін дәліз болды.

Әдетте, бүйірінен жерге қазылып қойылған тас плиталардан соғылған ошақ үйдің ортасында орналасты, оның күлін қырнап алуға арналған ойығы болған еді. Кейбір қоныстардан саз балшықтан жасалған сопақша пішінді ошақтар ұшырасқан. Бір бөлмеден тұратын баспаналарда кейде екі-үш ошақ орны кездеседі, мұның өзі баспана әлденеше рет қайта жабдықталып отырғандығын аңартады.

Ендігі кезекте археологтар тауып, зерттеген кейбір қоныстарға сипаттама жасап кетелік.



Асы қонысы. Асы өзенінің жағалауында, теңіз деңгейінен 2400 м биік жерде орналасқан. Қонысты А.Н.Марьяшев зерттеген. Қазбаға дейін жер үстінен қоныс аумағын қоршап тұрған қаз-қатар тізілген тас қаландылары анықталған. Қазба барысында үлкен бір баспананың үш қабырғасының негізі аршылған. Баспана қабырғасының қалыңдығы 0,5 м-дей болған. Бұл баспана жерге 1,2-1,3 м кіріп тұрған, қабырғалары таспен қаланған жартылай жертөле іспеттес. Кеспелтекпен көтерілген шатыры екі құламалы болса керек. Шатыр тіреулік ағаш бағаналарға тірелген. Саз балшықпен сыланған еденнен де осындай бағаналардан қалған шұқыр іздері анықталған. Үй далдамен (қалқамен) бөлінген бірнеше бөлек жайлардан тұрды.

Баспанадан табылған қыш құмыра оны кейінгі қола дәуіріне жатқызуға мүмкіндік береді. Жануарлардың сүйектеріне жасалған радикөміртекті талдау ескерткішті бұдан 3040 жыл бұрын игерілгендігін көрсетеді, яғни ол бұл ескеткіштің жас мөлшерін б.з.б. ХІ ғасырға жатқызады.

Қоныстан ірі қара мен қойдың сүйегі көп шыққан, есесіне жылқы сүйегі өте аз.

Қоныстың орналасқан жері бұдан 3 мың жылдай уақыт бұрын андроновтықтар Жетісудың биік таулы жайылымдарын игергендігін дәлелдейді.



Талапты қонысы. Аталмыш қоныс Көксу өзенінің биік жағалауында, теңіз деңгейінен 800 м биіктікте, Ешкіөлмес жотасының төменгі жағында орналасқан. Оны А.Н.Марьяшев пен А.А.горячев зерттеген.

Көксу алабы ежелден өмір сүруге қолайлы аймақ болды. Мұнда қыс далаға қарағанда жылы болды, өйткені тау жотасы аңғарды солтүстіктен келетін суық желдерден қорғады, сондай-ақ таудың оңтүстік беткейлерінде қар бола қойған жоқ, мұның өзі қыста малдың жайылуына біршама қолайлы жағдай туғызды. Өзен жайылмасын тоғай алып жатты.

Өзеннің оң жағалауынан зерттеушілер 15 км-ге дейін созылып жатқан жерден көптеген көне қоныстар, қорымдар мен ғибадатханалар тапқан. Бұл өңір б.з.б. ІІ-мыңжылдық соңғы ширегінде адамзат тығыз қоныстанған экологиялық аймақ болды.

Қонысты қазуға дейін оның үстінен тікбұрышты тұрпаттағы (пішіндегі) тас қаландылары анықталған, дәнүккіш пен тас келсап сынықтары жинастырылған. Қоныстың негізгі бөлігін өзен суы шайып кеткен. Қоныстың сақталған бөлігінен бірнеше тастан қаланған жертөлелер мен көлемі 16х18 м, жерге табаны 1 м-дей кіріп тұрған бір «үлкен» үй орны аршылған. Оның кірер есігі «Г» пішіндес. Баспананың ортасында ауданы 2,4х2,2 м, тас плиталары бүйірінен қаланған, күлі тола ошақ орналасқан. Ошақтан шығысқа қарай шұңқырлар орны анықталған. Шұңқырлардың бірі таспен қаланған, ол алдын ала-ақ сақтау қоймасы деп мамандар тарапынан анықталған. Екінші шұңқыр мал сүйектеріне, сынған ыдыс қалдықтарына толы, ол қоқыс салатын орын деп белгіленген.

Баспана еденінен қайрақ, пышақ тәрізді тас тілік, тас пышақ, жонғы, кетпен, ыдыс қақпағы, ұршықбас секілді тұрмыстық заттар алынған. Баспанаға шығыстан кірер ауыздағы қабырғадан жасалған шағын қуыстан екі бүтін құмыра табылған. Бұл ыдыстардың кішісі үлкен құмыраға салынған. Құмыраларға салынған заттар үйді бәле-жаладан қорғауға арналса керек. Талапты қонысында адамдар ұзақ уақыт өмір сүрді (б.з.б. ІІ мыңжылдық соңы мен б.з.б. І мыңжылдық бас кезі), ал оның тұрғындары мал шаруашылығымен және егіншілікпен айналысып, кешенді шаруашылық жүргізді. Түз тағыларын да аулады.

Тұрғындары негізінен қой өсірді, олардың үлес салмағы 75%, өсірілген сиырлар 20%, жылқы 5%.



Ой-жайлау қорымы. А.Н.Марьяшев зерттеген бұл қорым Кіндіктас тауларындағы үстіртте орналасқан ең үлкен ескерткіштердің бірі. Ол жыра шетінде орналасқан, 2500 шаршы м жерді алып жатыр және де шаршы, трапеция пішінді тас қоршаулардан тұрады. Қоршау ішінде бүйірінен қойылған тас плиталарынан тұратын жәшіктер орналасты. Олардың беті жалпақ плиталармен жабылды. Жәшік ішінде ересек адам жерленді. Осындай үш моладан адамдардың қосарланып жерленгендігі анықталған. Бір-бірімен жапсарласқан жәшіктер конструкциясы да ұшырасады. Жас балалар шағын жәшіктерге және қабір шұңқырларына жерленді. Қайтыс болған адамдардың денесі бүгіліп, басы батысқа қаратылды.

Мүрдені өртеу ғұрпы да кездеседі. Мұндай жағдайда өртенген сүйектер мен күл секілді мүрде қалдықтары молаға қойылды.

Осыған ұқсас конструкциялар мен қабірге қойылған заттар Қарақұдықтан, Таңбалыдан, Құлжабасы, Аңырақай мен Қордай тауларынан да кездеседі.

Жетісудағы кеңінен танымал ескерткіштердің бірі кезінде А.Г.Максимова зерттеген Қарақұдық қорымы болып табылады. Ол Шу-Іле тауларының солтүстік-шығыс беткейлерінде орналасқан. Қорымдағы тас плиталарымен жабылған жәшіктерге балалар мен жасөспірімдер жерленген. Ересек адамдар тас плиталармен жалпағынан қаланған және беті жабылған цистада жерленген. Дөңгелек, сопақ және тікбұрышты келген қоршауларда балалардың, ересек адамдардың кейбір жәшіктері орналасқан. Сүйек қаңқаларының аяқ-қолы бүгілген, бастары батысқа, солтүстік-батысқа бағытталған. Балалар қабірінің (кейбірі тас плиталармен жабылған) бас жағында бір-бірден ою-өрнексіз саз балшықтан жасалған ыдыс қойылған. Ересек адамдардың қабірінен үлкен ыдыстардың сынықтары, қола моншақтар мен сыртқы жағынан ілмек секілді ұстағышы бар қола айналар табылған.

Жетісудың шығыс өңіріндегі таулы аудандарда басқаша жерлеу ғұрпы мен өзгеше конструкциялар кеңінен таралған болатын. Шелек өзені алабында тас плиталарынан тұратын тікбұрышты үлкен қоршаулар анықталған. Мұндағы қоршаудың ортасында, тереңдігі 2 м-ге жететін шұңқырда бірнеше тянь-шаньдық шыршадан тұратын ағаш құрылысы орналасқан. Осындай жәшіктерден міндетті түрде кремация ғұрпы бойынша жерленген бірнеше адам қалдықтары, қыш құмыра мен қола әшекейлері кездеседі. Мұндай типтегі қорымдар Көлсайдан, Алғабас, Ұзынбұлақ, Жылысай ауылдары маңынандағы қорымдардан зерттелінген.

Алматы қаласы аумағында ескерткіштер. Іле Алатауының тау алды аймағында орналасқан Алматы қаласын бірқатар тау өзендері кесіп өтеді. Ертеден-ақ бұл жерлер адам баласының тіршілігіне қолайлы өңір ретінде белгілі. Тау алды аймағы қоныстан 2 күндік жол жүрумен-ақ малды тез арада тауға немесе далалы аймақтарға жаюға мүмкіндік берді. Мұнда егіншілік те дамыды. Орман, тас және саз балшықтың мол болуы қоныс құрылыстарын салуды жеңілдетті және тез арада баспана тұрғызуға мүмкіндік берді, нәтижесінде Алматы аумағын б.з.б. ІІ-мыңжылдықта андроновтықтар қоныстанды.

Өңірдегі және қала аумағындағы археологиялық ескерткіштер өкінішке орай қазіргі замандағы құрылыстарға байланысты қатты қираған.

Бірақ Алматы қаласы аумағындағы қойма-олжалар (көмбелер) мен бірнеше сақталып қалған қоныстар тұрғындар тыныс-тіршілігі жайлы қызықты ақпараттар легін берді. Алматының түрлі аудандарынан құрылыс жұмыстары кезінде қола дәуірінің кездейсоқ олжалары көптеп табылған. Аса қызығушылық туғызатындары «Каменский» мен «Түрксіб» қоймалары. Алғашқысы «Каменское плато», кейінгісі «Түрксіб» санаториялары маңынан табылған болатын. Біріншісі 1 м тереңдіктен, екіншісі 3 м тереңдіктен анықталған. Бұл қоймалардан қола дәуіріне жататын тұрмыстық-шаруашылық заттар (қашау, қыш құмыра, балта, найза ұшы, пышақ, орақ, келсап, т.б.) заттар алынған.

Қоймалардың ең ерте кезге жататын уақыты – б.з.б. ХІV-ХІІ ғасырлар, ал кейінгілері б.з.б. ХІІ-Х ғасырларға жатады.



Тереңқара қонысы. Алматы қаласының солтүстік шетінде орналасқан бұл қоныс зерттеуші Ф.П.Григорьевтің пікірінше уақытша және маусымдық болған. Оның тұрғындары дөңгелек, аздап жерге еніп тұрған баспаналарда өмір сүрді. Жүргізілген қазба жұмыстары қоныс тұрғындары мал өсірумен және егіншілікпен айналысып, кешенді шаруашылық жүргізгендігін анықтап берді. Соның ішінде мал шаруашылығы басымдық танытқандығы анықталды. Мұны маусымдық баспаналардың салынуынан да көруге болады. Қоныстан ернеуі мен мойын тұсында ою-өрнегі бар қыш құмыра, дәнүккіш пен тас келсап табылан. Ыдыстың бір бөлігі шарықта дайындалған. Үшбұрыш түрінде қызыл бояумен түсірілген көркем суреттері бар ыдыстар да ұшырасады. Мұндай көркем суретті қыш құмыралардың ұшырасуы, сол кездің өзінде-ақ жергілікті тұрғындар Орта Азиямен, соның ішінде осы техника орталықтарының бірі болған Ферғанамен тығыз байланыс орнатқандығын көрсетеді. Қоныс б.з.б. ІХ-VІІІ ғасырлармен мерзімделінеді.

Бұтақты-1 қонысы. Алматы қаласының оңтүстік-шығыс шетінде, Көктөбе тауларының баурайларында орналасқан бұл қонысты А.А.Горячев басқарған отряд зерттеген.

Қоныс Жарбұлақ (Казачка) өзенінің жарлы оң жағалауындағы биік жотада орналасқан. Ескерткіш аумағы өзеннің оң жағалауындағы ұзындығы 1,5-2 км, ені 1 км-дей тегіс террасаны алып жатыр. Археологиялық кешеннің негізгі бөлігі қазіргі уақыттардағы құрылыстар әсерінен қираған, оның тек батыс бөлігі ғана аздап сақталып қалған.

Археологиялық зерттеулер нәтижесінде сақталып қалған осы телімнен бірнеше баспана орны анықталған. Олардың арасынан шаршы түріндегі, ауданы 120 шаршы метрге жуық жартылай жертөле аршылған. Оның оңтүстік-шығыс бөлігіндебіртіндеп еденге түсетін пандус түрінде кірер есік болған. Құрылысты салу үшін алдымен тереңдігі 1,2 м қазаншұңқыр қазылған. Қазаншұңқыр қабырғасын айналдыра бағана-тіреуіштер орнатылған. Баспана қабырғасы жіңішке бөренелермен және кесінді ағаштармен тұрғызылып, іші-сырты қызғыш келген жоса қосылған саз балшықпен сыланған. Орталық бөліктегі ошақтың айналасынан төрт ірі ағаш бөренелер орны анықталған, олар шатыр конструкциясындағы тіреулер болса керек. Шатыры төрт құймалы, онда түтін шығатын тесіктің де болуы ықтимал. Тіреу бағаналарының барлығы таспен бекітілген. Баспана құрылысына тяньшаньдық шырша пайдаланылған. Баспананы аршу барысында тұрмыста және шаруашылықта қолданылған заттар (қыш құмыра, келсап, дәнүккіш, болас, қайрақтас, сүйектен жасалған бойтұмар, тескіштер, т.б.), мал сүйектері (қой, жылқы), қола бұйымдар (ине, тескіш, сақина, т.б.) алынған. Қыш құмыралар жасалуына және сипатына қарағанда Орталық Қазақстанның алакөл мәдениетінің ыдыстарына ұқсас болып келеді, бірақ жекелеген пішіндер мен ою-өрнектер Шығыс Қазақстандағы федоровтық кешендерге де келіңкірейді. Радиокөміртекті талдау мәліметтері ескерткіштің б.з.б. ХІІ-ХІ ғасырларда қирғандығын нақты көрсетіп берді. Егер қола дәуірінде ескерткіштер ұзақ уақыт пайдаланылғандығын ескерсек, онда оның қалыптасуы б.з.б. ХІV-ХІІІ ғасырларда орын алғандығын жорамалдауға болады.

Жетісу жеріндегі жарқын ескерткіштердің бірі жартас суреттері болып табылады. Тасқа қашап салынған мұндай суреттер сол кездері өмір сүрген адамдардың дүниетанымы, жосын-жоралғылары мен шаруашылығы жайлы молынан хабар береді. Андронов тайпаларының кеңінен танымал болған мұндай «ашық аспан астындағы ғибадатханалары» Таңбалыдан, Ешкіөлмес, Құлжабасы және Баянжүрек тауларынан табылған.



Таңбалы ғибадатханасы Алматы қаласынан солтүстік-батысқа қарай 170 км жерде орналасқан. Ондағы қола дәуіріне жататын петроглифтер шатқалдың төменгі бөлігінде шоғырланған, тас плиталарына, ірі жартас блоктарына және де баруға болатын қолайлы жерлерге салынған. Бұл ескерткішті, А.Г.Максимова, А.Н.Марьяшев, А.С.Ермолаева, A.Рогожинский, т.б. зерттеген.

Таңбалыдағы ғибадатхана (мінәжат орнында) орталығындағы жартастар өзіндік амфитеатрды құрайды. Сірә, осы жерде күн мен құнарлылық культтарына байланысты жосын-жоралғылар атқарылған болса керек. Құз жартастардың жоғарғы ярустарының бірінде басы күн шуағын шашып тұрған фигура бедерленген. Төменде айнала қол ұстасып әндетіп билеп жүрген адамдар бейнеленген. Олардың арасында қару-жарақ ұстаған, бас киім немесе маска киген адамдардың, босанып жатқан әйелдің бейнелері секілді түрлі топтарды бақылауға болатындықтан, орталық көріністе қола дәуірінің адамдары пайымдаған әлемнің құрылымы, үйлесімділігі бейнеленген деуге болады. «Күн басты» кейіпкерлердің жоғарыда орналасуы жоғарғы әлем туралы түсінікті білдірген, ал одан төменде қасиетті аңдар мен адамдар бедерленген. Таңбалыдан күн басты құдайлардың барлығы 25 бейнесі табылған, олардың басым бөлігі б.з.б. ХІV-ХІ ғасырлармен мерзімделінеді.

Бұл жерден құрбандыққа шалынған немесе шалынып жатқан өгіздің бірнеше айқын көріністері белгілі болған.

Қола дәуіріндегі басқа да қызықты ескерткіштердің бірі Ешкіөлмес тауларындағы Көксу өзені алабындағы петроглифтер шоғыры болып табылады. Ескерткішті А.Н.Марьяшев, А.А.Горячев, С.А.Потапов зерттеген. Ешкіөлмес петроглифтері 15 шатқалда орналасқан және де батыстан шығысқа қарай 10 км-ге созылып жатыр. Бұл жерден түрлі тарихи-мәдени дәуірлерге жататын суреттерді кездестіруге болады, олардың ең ежелгілері қола дәуіріне жатады. Петроглифтердің сюжеттері де әр алуан: соғыс сахнасы, арбалардың суреттері (100-ден астам), адамдардың алыптармен күресі, босанып жатқан әйел, «күн басты» кейіпкерлер, аңшылық сәттері, мал айдау, жекелеген түз тағылары, т.б. Кейбір суреттер жұқа бедер арқылы түсірілген.



Құлжабасы тауларындағы петроглифтер шоғыры да қызықты. Оның қызықты болатын себебі, мұнда 1 метрден асатын өгіздердің суреттері кездеседі. Бұл б.з.б. ІІ-мыңжылдық ортасында осы хайуанаттың культы кеңінен таралғандығын дәлелдейді. Жабайы жылқылар үйірі бейнеленген көріністер де ұшырасады.

Сонымен, Жетісу жерінің түрлі табиғи аймақтарында кездесетін ескерткіштерді қазу қола дәуірінде адам баласы өңірдің табиғи жағдайларына бейімделе бастағандығын қарастыруға мүмкіндік береді. Шығыс аймақтарға қарағанда батыс өңірлер ертерек игерілгендігі анықталған. Ол кезде далалы өңірдегі шағын өзен жайылмалары игерілді. Одан соң тайпалардың бір бөлігі Шу-Іле тауларына, Аңырақайға, Хантауға жылжыды. Хантау тауынан 3-4 шаршы км аумақты алып жатқан бірнеше ірі қорымдар анықталған. Таңбалы, Құлжабасы, Ой-жайлау қорымдарынан алынған жерлеу инвентары Орталық Қазақстан материалдарына жақын.

Қоршаулар мен жерлеу камералары құрылысы, керамикалық ыдыстары және қоладан жасалған әшекейлердің (спираль тәрізді әшекейі бар білезік пен моншақтар) ұқсастығы да байқалады. Қыш құмыраларға жасалған ғылыми талдау Жетісудағы жаңа жерлерге федоров және де алакөл мәдениеттерінің дәстүрлерін алып келген тайпалар қоныстанды деп қорытынды жасауға мүкіндік беріп отыр.

Шығыс аудандар, әсіресе биік таулы аймақтар батыс өңірлерге қарағанда кейінірек, яғни б.з.б. ХІІ-Х ғасырларда игерілді. Мұнда федоров мәдениетінің дәстүрі басымдық танытады. Сонымен қатар Іленің сыртындағы Алатаудың шығыс бөлігінен ағаш конструкцияларында ұжымдық жерлеуі, мүрдені өртеу ғұрпы бар Қазақстан үшін жаңа ескерткіштер типі пайда бола бастайды. Олар андроновтықтардың биік таулы жайлауларға жылжуын және де б.з.б. ІІ-мыңжылдық соңына қарай көшпелі мал шаруашылығының бастапқы кездегі қалыптасуын зерделеуге мүмкіндік береді.


Оңтүстік Қазақстан қола дәуірі ескерткіштері
Мұндағы ортаңғы қола дәуірін Қаратаудың солтүстік беткейлеріндегі Таутары қорымы сипаттайды. Оны А.Г.Максимова зерттеген. Бейіт үсті ескерткіштері – бүйірінен қазылып қойылған тақта тастардан (тас плиталарынан) немесе жер бетіне қойылған тастардан тұратын тікбұрышты, шаршы түріндегі, сопақша, дөңгелек келген қоршаулар. Жерлеу кейде тақта таспен жабылған топырақ шұңқырларда атқарылды. Мүрдені өртеу ғұрпы басым болған. Өртелген сүйектерді көбіне қабір шұңқырының батыс жағына бір немесе бірнеше жерге үйіп қойды немесе түбіне шашып тастады. Қабірге бірден беске дейін тағам салынған ыдыстар қойылды.

Ыдыстардың түбі жалпақ, олар екі тұрпатты: банка мен иық тұсы дөңгеленген немесе мойынынан денесіне өтер тұсы аздап кертпіштелген қыш ыдыс. Олардың өрнегі, негізінен, тарақты штамппен көмкерілген. Әдетте ыдыстың мойын тұсы, денесінің жоғарғы бөлігі, кейде түп жағы және де түбі өрнектелген. Тең бүйірлі кескінді үшбұрыш, үзілген сызық, меандр, басылған үшбұрыш түріндегі ою-өрнектер кеңінен таралған. Банка түріндегі ыдыстардың ою-өрнегі жоқ немесе тең бүйірлі үшбұрыштармен өрнектелген. Қоладан және алтыннан жасалған ұсақ бұйымдардың дені әшекейлер болып табылады. Олардың арасында «табанды» және тесігі бар сопақша алқалар, сауытшалар, жүзіктер, тескіштер, моншақтар, алтынмен қапталған сымнан жасалған самай сырғалар, пастадан, шыны тәрізді массадан жасалған моншақ, киімге тағылатын қола қапсырмалар бар.

1976 жылы жүргізілген жүйелі де жоспарлы археологиялық жұмыстар Қазақстанның оңтүстік аймақтарынан да қола дәуірінің ескерткіштерін табуға септігін тигізген болатын. Мұнда Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясының бағыттық-іздестіру (обалық) отряды Қызылорда облысы Жаңақорған ауданында далалық жұмыстар жүргізеді де, аудан жерінен бірнеше археологиялық кешендер табады. Отряд Бесарық өзені жағасындағы қола дәуіріне жататын Күйікті қорымынан бірнеше тік бұрышты қоршауларды қазады. Зираттағы көлемі әрқилы алты секциядан тұратын қоршаудан Таутары кешенінің материалдарына ұқсас сан алуан заттар алынады. Зерттеушілер (Ә.К.Ақышев) Күйікті зиратын андронов мәдениетінің кейінгі кезеңіне жатқызады да, онда жерленген тайпа өкілдері Орталық Қазақстан тайпаларымен мәдени байланыс орнатқан деп жорамал жасайды. Оны ең алдымен қыш ыдыстары, қабір құрылыстары айқындап берген еді.

Жалпы алғанда, Оңтүстік Қазақстаннан 1970-1990 жылдар аралығында табылған қола дәуірі ескерткіштерінің зерттелу тарихы А.А. Рүстемовтың «К вопросу изучения эпохи бронзы Южного Казахстана» мақаласында бір жүйеге түсірілген. Онда автор республиканың оңтүстігінде зерттеулер жүргізген ғалымдардың (А.Г. Максимова, Ә.К. Ақышев, т.б.) жұмыстарын қорытындылай келе 1980 жылдары ашылған бірқатар ескерткіштердің материалдарын ғылыми сараптамадан өткізеді. Автор ең алдымен қола дәуірі ескерткіштері шоғырланған аудандар қатарына Арыс, Келес өзендері алабын, Қаржантау, Қазығұрт, Боралдай тауларын қосады. Ол әсіресе қазіргі Бәйдебек ауданындағы (бұрынғы Алғабас – авт.) Жамбыл ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 20 км жерде орналасқан Ақтөбе атты қорым обаларына ерекше көңіл бөлген. Мұнда №43 обаны қазған кезде тас плиталы қабірден (100х60 см, тереңдігі 70 см) түбі жалпақ андроновтық типтегі өрнексіз құмыра сынықтары шыққан. А.А. Рүстемов мұндай құмыралар Таутары ыдыстарына ұқсас дейді де, ескерткішті жас баланың бейіті болған деген пікірге келіп, хронологиялық мерзімін б.з.б. ХІ-ІХ ғасырлармен белгілейді.

1982 жылы Шымкент педагогикалық институты жабдықтаған археологиялық экспедицияның іздестіру отряды қазіргі Ордабасы ауданындағы Бөген су қоймасы (оған құятын Бөген өзенінің сол жақ жағасындағы су шайған жалдан) аймағынан андроновтық типтегі өрнегі әлсіз байқалатын екі құмыра (бірінің биіктігі 20 см, дене тұрқы 20 см, ернеуінің дм 18 см, түбінің дм 11 см; екіншісі одан кішілеу) аршып алады. Бұл қыш ыдыстарды мамандар Орталық Қазақстандағы беғазы-дәндібай мәдениетіне жақын және б.з.б. ХІ-ІХ ғасырларға жатады деп есептейді.

2000 жылы сәуір айында Түркістан археологиялық экспедициясы (жетекшісі Е.А.Смағұлов) Түркістан қаласынан оңтүстікке қарай 5 км жерден қола дәуірінің Шербай қорымын тапты. Қорымның аумағы 1800 шаршы м, одан әр дәуірге жататын 20-дан астам жерлеу құрылыстары анықталған. Олар үш топқа (Шербай-1-3) бөлінеді. Қазба кезінде ерте темір дәуірінің бастапқы кезіне жататын 1 қабір (ерте сақ заманы, Шербай-1, №7-қабір), одан кейінгі уақытқа жататын 2 мола (қауыншы мәдениетіне тән; Шербай-1, №4, 13 қабір) аршылған. Қола дәуірінің ескерткіштерінен (Шербай-1, №1-3 қабірлер; Шербай-3, №1 қабір) андроновтық мәдени-тарихи қауымдастыққа тән мал өсірушілердің материалдары алынған. Қабір шұңқырларынан (беті ағашпен жабылса керек, үсті топырақпен үйілуі де мүмкін) 1-5 дана қыш ыдыстар, кремацияланған адам сүйектері (Шербай-1, №11 моладан ғана басы батысқа қаратылған, аяқ-қолы бүгіліп, сол жағымен жерленген мәйіт қалдықтары шыққан), металл бұйымдар алынған. Металл бұйымдар арасында қоладан, күмістен жасалған білезік, кеудеге тағылатын тоғалар, моншақтар да кездеседі. Зираттағы қола дәуіріне жататын ескерткіштер материалдары Оңтүстік Қазақстандағы Таутары қорымына өте ұқсас екендігі анықталған. Археологтар Шербай қорымын андронов мәдени-тарихи қауымдастығына енетін федоров мәдениетіне жатқызады. Мұны С14 әдісімен қабірлерден алынған б.з.б. ХҮІ-ХІҮ ғасырлар деп көрсеткен мерзім де нақтылай түседі.



Солтүстік Түгіскен – кейінгі қола дәуірінің ескерткіші. Оны М.А.Итина зерттеген. Сырдарияның төменгі ағысында, Арал төңірегінде кейінгі қола дәуірінің бірегей кешені – Түгіскен кесенелерінің ең ерте уақытқа жататындары 4, 5 және 7-ші кесенелер тікбұрышты (54х28х10-12, 48х32х10-11 см) шикі (қам) кірпіштен тұрғызылған. Жоспарында сыртқы шаршы қабырғалармен ұштасатын дөңгелек (диаметрі 14 м) негізге алынған. Ішкі қабырғадан сәл шыққаннан кейін (1,6 м қашықтықта) дөңгелегінен 8 немесе 12 тікбұрышты кірпіш колоннасы орнатылған, қазір одан екі метрдей бөлік қана сақталған (5а кесене). Ары қарай осы сақинадан 1,3 м қашықтықта орнатылған төрт немесе сегіз колонна үшбұрыш тұрпатты болып келеді. Осындай бір-бірден колонналар құрылыстың әрбір сыртқы төрт бұрышында болған (4 және 5а кесенелер). Бірінші, үлкен сақина колонналары өзара жұқа кірпіш қабырғамен (5а кесенесі) немесе өрілген екі қабырғамен жалғасқан.

5а кесенесінде кірпіш қабырғаның сыртқы жағынан саз балшықтан жасалған «орындықтар» орнатылған, олар колонналар арасын толтырып тұрған, және де кірпіш қабырға тіреуіш қызметін атқарған. Бұл 5а кесенесіндегі камера ауданын бөліп тұрған екінші қатардағы колонналар өзара байланыса қоймаған. Сөйтіп, колонналар жүйесі тікбұрышты камераның ортасында орналасқан сыртқы және ішкі дәліздерге бөлінген. Соңғысы 4 және 5а кесенелерінде тереңдетілмеген, тек колонналармен шектелген; 7 кесенеде ол 0,2-0,3 м тереңдетілген, және де оның қабырғасына көлденеңінен жатқан бөрене кеспелтектері қойылған. Кесенеге кірер есік шығыс жақта болған және де ол тікелей ішкі дәлізбен жалғасқан. Сыртқы дәлізге кіру кейбір кесенелерде (5а, 7) мүмкін болмаған, өйткені ол өтетін жер қалдырылған екі қабырғамен бөлініп тұрған. Барлық кесенелер үстірт үстіндегі жер бетіне тұрғызылған.

Кірпіш колонналарымен қатар, оларды қайталай ағаш бағаналар да тұрған, бұлардан тек едендегі шұңқырлар сақталған. Сөйтіп, кесене ішінде айналып өтетін дәліздер жүйесі қалыптасқан. Ортада орналасқан бөлмеден және дәлізден қыш ыдыстар, қоладан жасалған құралдар мен қару-жарақтар, алтын әшекейлер алынған. Орталық бөлмеге қойылған мүрде кесенемен бірге өртелген.

6 кесене Солтүстік Түгіскендегі кейінгі уақытқа жататын ең ірі кешендердің бірі. Бұл жоспары бойынша дөңгелек келген (диаметрі 25 м шамасында) жерлеу құрылысы болып табылады, ол шикі кірпішпен (50-60х25-30х10 см) өрілген цилиндр секілді орталық массивтен (диаметрі 15 м) тұрады, оған шаршы түріндегі жерлеу камерасы енген. Массив сыртқа қоршау сақинасымен қоршалған, олардың арасында ені 2,05 м дәліз орналасқан. Шығыс жағынан ішкі және сыртқа қабырғаларда 1 м шамасында өтетін жер қалдырылған. Жерлеу камерасының (өлшемі 7,8х6,9 м) бұрыштары әлемнің төрт тарапына қаратылған және де ежелгі жер бетіндегі деңгейден 1,3 м тереңдікте қазылған, одан жоғарыда жұқа қамыс қабатының үстіне өрілген кірпіш қаландысы тұрған. Қаланды өрілгенге дейін батыс қабырғаның тлпырақ бөлігінен екі шұңқыр қазылған. Олардың бірі қабырға астынан 2 м тереңдікке дейін барады, және де одан сүйек қалдықтары, бәлкім сиыр қаңқасы шыққан. Бұл «құрылыс іргесін қалау кезіндегі құрбандық». Жерлеу камерасының қабырғалары қалың қамыс пен бұтақтармен бекітілген, сірә бұл сырғауыл мен бағаналар есебінен ұсталып тұрған тоқыма болса керек.

6-шы кесене – ақсүйектің қабірі. Мұны ең алдымен бір бөлігі шарықта жасалған ыдыстардың (60-тан астам) аса бай топтамасы да дәлелдейді. Оны алтыннан жасалған олжалардың бөліктері де растайды. Мұнда ақсүйек әйел, тіпті абыз әйел жерленсе керек.

Солтүстік Түгіскеннің барлық кесенелері бір мәденитке жатқанымен, олардың арасынан сыртқы қабырғасы шаршы түріндегі 4, 5а және 7 кесенелерді ең ерте кезге, сыртқы қабырғасы дөңгелек келген 4а, 5в, 6, 15 кесенелерді кейінгі уақыттарға жатқызуға болады. Кейінгі кезеңдегі ескерткіштер қатарына сол кірпіштерден өріліп, кесенеге жапсарластырылған қоршауларды да атауға болады.

Едені сазбен сыланып, оған циновка төселінген. Қабырғалары, сірә, қола шегелермен қағылған кілеммен немесе киізбен сәнделген сияқты. Мұның бәрі де мүрдемен бірге өртелген.

Үлкен кесенелерге жапсарластырыла шикі кірпіштен тік бұрышты бөлмелер соғылған, олардың ішіне қабір шұңқырлары орналасты. Жапсарлас құрылыстар ауданы 35-50 шаршы м аралығында. Бұларда да мүрде өртелген. Обаларда қыш ыдыстар саны өте көп. Олардың бірінен 40-қа жуық қыш ыдыстар, сондай-ақ алтын мен ақық моншақтары, қола түйреуіш, алтын сырға шықты.

Жерлеу инвентары ішкі дәліздерден және камералардан табылған. Жапсарлата салынған қоршаулардан алынған олжалар жерлеу шұңқырын алып жатқан барлық аумақтан кездескен. Түгіскен кесенелерінен ерте замандарда тоналғанына қарамастан, қазба кезінде қоладан, жартылай бағалы тастардан, алтыннан жасалынған әшекей бұйымдар, қыш ыдыстар топтамасы жинастырылды. Бұл жерден шарықта және қолдан жабыстырылып жасалынған 200-дей бүтін ыдыстар табылды. Қолдан жапсырылған ыдыстар андроновтық дәстүрді сақтаған, мұндай ыдыстарға ойық немесе үшбұрыш, ромб, меандр түріндегі тарақты өрнектер түсірілді.

Ыдыстардың бір бөлігі – құмыра мен табақтар сұр, қоңыр және қара түспен жалтыратыла көмкерілген. Бүйірі дөңгелек ыдыстар дандыбай-беғазы ескерткіштеріндегі қыш ыдыстар кешеніне ұқсас. Шарықта жасалынған ыдыс-аяқ сұр түспен көмкерілген; қысқа мойынды, бүйірі жарты шар тәрізді. Ал, қабырғалары кедір-бұдырлы. Геометриялық өрнекпен сәнделген, ақ пастамен толтырылған мойыны қысқа жалтыр ұстағышсыз құмыралар да ұшырасады. Түгіскен кесенелері бұл олжаларға қарағанда б.з.б. Х-VІІІ ғасырлармен мерзімделінеді.

Барлық кешендерден, соның ішінде 5б кесене сіндегі жерлеу қабірінен сұр не болмас қоңыр түсті жалтыратылған қыш құмыралар табылған. Олар ашық келген немсе табақша түріндегі түбі жалпақ, өрнексіз ыдыстар. Мұндай артефактілер Хорезм өңіріне кеңінен таралған әмірабад кешендеріне (б.з.б. VІІІ ғасыр) тән.

6-шы кесенеден егіншілікпен айналысатын мәдениеттерге тән екі хум табылған.

Жапырақ тәрізді төлкесі жасырылған және үкісі тар жебе ұштары да үлкен қызығушылық туғызады. Мұндай типтегі жебе ұштары Әмударияның төменгі ағысындағы, Солтүстік, Шығыс және Орталық Қазақстандағы ескерткіштерден табылған және де олар б.з.б. ІХ-VІІІ ғасырлармен мерзімделінеді.

Ғылыми әдебиеттерде «киммерлік тип» деген атаумен кеңінен танымал жапырақ тәрізді қола қанжар б.з.б. ІІ-мыңжылдық соңы – б.з.б. І-мыңжылдық бас кезімен мерзімделінеп келеді.

Түгіскен кесенелерінен табылған әшекейлер арасынан ағаш негіздемеге орнатылған үш конус бекітілген ілгегі бар алтын қалқанды сырға ерекше назар аударуға тұрарлық. Ортаңғы конус алтыннан жасалған, ал шеткілері күмістен істелінген болса керек, олар өте нашар сақталған.

Ілгекке орнатылған бір немесе екі қоңырауша түріндегі ірі сырғалар да табылған, олар сыртынан екі немесе үш жарты сфера пішінді тоғалармен әшекейленген.

Солтүстік Түгіскеннен табылған әшекейлер қатарына күмістен және қоладан жасалған екі түйреуішті жатқызуға болады. Алғашқысының бас жағы екі сақина түрінде жасалған да, оған жарты сфера түріндегі алтын тоғалар кигізілген. Оның пішіні Алдыңғы Азия мен Үндістанда қола дәуірінде белгілі болған биспираль басты түйреуіштерге еліктеуден туындаса керек. Екінші түйреуіш басы бұрыштары «қосалқылы» ромб түрінде. Ол Арал өңірінен оңтүстікке қарай жатқан аймақтардағы ескерткіштерге тән болып келеді. Сонымен қатар металл бұйымдарды жарты сфера түрінде тоғалармен әшекейлеу тәсілдері шығыстан енгендігі белгілі.

Күміс түйреуіш пен қоңыраушалы сырғамен бірге бір кешеннен алтыннан және ақықтан (сердоликтен) жасалған моншақтар (соңғысының оңтүстік өңірлерден әкелінгендігіне шүбә жоқ) да табылған.

Солтүстік Түгіскен жерлеу орындарынан табылған барлық заттар бұл ескерткішті қола дәуірінің соңғы кезеңіне, соның ішінде б.з.б. Х-VІІІ ғасырларға жатқызуға мүмкіндік береді. Мұнда андронов мәдени-тарихи қауымдастығының дәстүрі сақталған. Бұл қоршауларда жерлеудің орын алуынан (мұнда мүрдені өртеу кең таралған), мүрделердің басы батысқа қаратылуынан да байқалады. Конус тәрізді сырғалардың андроновтық екендігі даусыз мәселе, бірақ андроновтық, дәлірек айтқанда федоровтық қыш құмыралар пішіні мен ою-өрнегі мұнда кеңінен таралған.

Сырдария сағаларында жүргізілген зерттеулер дамыған қола дәуірінің көптеген тұрақтарын зерделеуге мүмкіндік берді, әсіресе оңтүстік аймақтарда, Іңкәрдария сағаларында андроновтық мәдениетке жататын ескерткіштер көп (бірен-сараны алакөл мәдениетіне, басым бөлігі федоров мәдениетіне жатады). Мұның бәрі федоровтық мәдени құрауыш Солтүстік Түгіскен материалдары үшін жергілікті болған деп топшалауға итермелейді.

Маңызы жағынан екінші орында әмірабад құрауышы (компонент) тұрды, ол қыш құмыралар бойынша нақты байқалады. Оның орын алуы Әмударияның төменгі ағысын мекен еткен тұрғындармен кейінгі қола дәуірінде орнатылған байланыстармен де түсіндіруге болады.

Солтүстік Түгіскен кесенелерінің архитектурасы мен мәдениеті Орталық Қазақстанның беғазы-дәндібай ескерткіштерімен ұқсас екендігін де жоққа шығаруға болмайды. Бұл жекелеген жоспарлардан, ыдыстардың тұрпатынан да байқалады. Солтүстік Түгіскен мәдениетінде оңтүстік әсері де қатты байқалып қалады. Оны шикі кірпіштен тұрғызылған кесенелердің күрделі архитектурасынан да байқатады.

Солтүстік Түгіскен кесенелері Қазақстан мен Орта Азия тұрғындары арасында болған күрделі әлеуметтік және этномәдени үрдістерді көрсетеді. Олар өз кезегінде мүліктік және әлеуметтік теңсіздікке алып келген мал шаруашылығының дамуына, артық өнімнің ұлғаюына, айырбас рөлінің артуына байланысты болған еді.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   28




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет