Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені
жүктеу/скачать 5,72 Mb.
|
| 1. Іле аймағын отарлау.Патша өкіметінің Қырым соғысында (1854—1856) неғұрлым күшті дұшпандар блогынан жеңіліс табуы Ресейдін белсенді сыртқы саясатының мүмкіндігін едәуір шектеді. Сол екі арада елдегі жаңа рыноктық қатынас та тез және сеніммен күш алып, жедел дамып келе жатқан Ресей өнеркөсібі мен саудасы үшін барған сайын жаңа өнім өткізу рыноктары мен шикізат көздерін талап ете түсті. Шикізат кезі оңтүстік-шығыста бо-латын. «Ресейдің батыс рыноктарында көп жағынан бірінші орын алған уақыты өтті, — делінген Әскери жинақта, — ал мүның өзі бізді жаңадан шығыс рыноктарын және ең алдымен таяудағы, Орта Азиядағы рынок-тарды іздестіруге міндеттейді».44 Ресейдің сыртқы саясатында Оңтүстік Қазақстан мен Орталық Азияның маңызы күрт өсті. Қазакстанды түпкілікті бағындыру және Орта Азия мемлекеттерімен жанжақты қатынастарды жандандыру туралы мәселе қойылды.
Бұл мемлекеттермен толымды сауда жасауға көптеген себептер, ең алдымен — Орта Шығыстағы саяси тұрақсыздық және Орта Азия хандыктарының ішіндегі жағдай туралы патша үкіметінде кажетті акпараттың болмауы кедергі жасады. Мұның өзі Ресейдің Орталық Азияға кіре түсуін тежеді және орыс үкіметін шектес жатқан Азия елдерінде әскери-экономикалық және саяси барлау жолына түсуге итермеледі. Орталық Азия аймағындағы сауда-экономикалық және әскери-саяси жағдайды анықтау мақсатымен 1858 жылы Н.П.Игнатьевтін Хиуа мен Бұхараға дипломатиялық елшілігі, Шығыс Иран (Хорасан) мен Гератка шығыстанушы Н.В.Ханыков бастаған экспедиция, Қашғарға баратын сауда керуені кұрамында көпес түрінде Ш. Уәлиханов жіберілді. Олар әкелген материалдар патша үкіметіне Оңтүстік Қазақстандағы және Орталық Азия хандыктарындағы саяси күштердің шын мәнінде орналасуын аныктауына, олардың экономикалық және халықаралық байланыстарымен танысуына мүмкіндік берді, сондай-ақ бұл аймақтар жөніндегі Англияның кең көлемді жаулап алушылық жоспарлары бар екенін дәлелдеді. Ресейдің Орта шығыстағы саяси бағытын белгілеу үшін Н.П.Игнатьевтің Хиуа мен Бұхараға дипломатиялық сапары нәтижелерінің ерекше зор маңызы болды. Орыс елшісінің екі мемлекеттің өзара достық қатынастары туралы шартқа қол қоюдан бас тартқан Хиуа ханымен онша қанағаттан дырмайтын келіссөздері Орталық Азияға дипломатиялық елшілер жіберу — «нақ сол мақсатқа... бірақ баскаша түрде жету үшін қолданылуы мүмкін ақшаны босқа рәсуө ету» деген ойды нығайта тұсті. Сыртқы істер ми-нистрлігінің Азия департаментіне жолдаған арнаулы хабарламалары мен арнайы жазбаларында Н.П.Игнатьев «опасыз» шығыс билеушілерімен сая-си келіссөздердің бұрынғы тактикасын жалғастыру пайдасыз екенін негіздеді және Орта Азия хандықтарына карсы соғыс кимылдарын жан-ғырту кажеттігін талап етті. XIX ғасырдың 50-60-жылдары шебінде бұл көзқарас Сырткы істер министрлігінен тиісті колдау таппады, біракжо-ғары өкімшілік салаларында өзіне күн еткен сайын көп жактастар таба берді және ақырында, 60-жылдардың орта шенінде Петербургтің ресми пікіріне айналды. Практикалық нәтижелері жөнінен Н.П.Игнатьевтің Бұхараға миссиясы неғұрлым сәтті болып шықты. Ол орыс көпестерін ортаазиямен сауда-ын едәуір жандандыруға жеткізіп, олар Орынбор шебі мен Нижегород жөрмеңкесіне құлшына келе бастады. Өз кезегінде Мәскеу сауда компаниясы Бұхараға Ресей тауарларын жіберуге мүмкіндік алып, олар онда тиімді еткізілетін болды. Жоғарыда атап етілгеніндей, сонымен бірге Ресейдің Орталық Азия елдерімен өзара тиімді сауда қатынастарынын дамуы Ресейдің Орталық Азиядағы басты карсыласы Англия түрінде ықпалды одактас тапкан Қоқан хан-дығының күшті қарсы өрекетіне ұшырады. 1860 жылы Қаратегін және Дарбаз аркылы Қоқанға ағылшынның тәжірибелі барлаушысы Әбді' өл-Маджит жіберілді. Оған хандықтың билеушісі Моллабектің сеніміне кіру және Үн-дістандағы Британ өкімет орындарымен байланыс орнатуды үсыну міндеті жүк-телді. Бұл сапардың сөтті аяқгалғанына Қоқан хандығының басты тірек пункт-теріне Британ қаруының берілуі және әскери нұскаушылар мен қару жасаушылар жіберілуі көрнекі түрде растап берді. Сонымен катар Қоқан билеушілері Пішпекте, Меркеде, Әулиеатада және Шымкентге өздерінің адцынғы шептерін күшейту жөнінде шаралар қолданды, атгы әскер үшін теңіректегі казактар мен кырғыздардан жазалаумен қор-кытып жылкьілары мен малын тартып алды, сауда керуендерінің жүріп өтуіне барынша қарсы қимыл жасады. Бұл өрекетгердің бөрі Орынбор және Батыс Сібір өкімет орындарына уақытылы жеткізіліп отырды, сөйтіп олар әлбетге мазасыздык керсетіп, патша үкіметі тарапынан жауап шаралар жасауды күшейтуге шақырды. Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды жаулап алу жөніндегі экспансиялық максатгары негізінен алғанда екі жолмен: біріншіден, қазақдаласына бір-қатар әскери-барлау және жазалау экспедицияларын ұйымдастыру; екіншіден, дала аркылы өтетін «стратегиялық жағынан тиімді жағдайда болған бекіністер шебін» салу аркылы жүзеге асырылды. Бұл шаралардың бәрін аймақта жергілікті отаршылдық әкімшіліктін әскерлері жігерлі түрде жүргізді, соның нөтижесінде «кептеген ықпалды қазак. көсемдері не шайқастарда өлтірілді, не тұтқынға алынды». Аймаққа терендей шабуыл жасау Орынбор шебі тарапынан да, Сібір шебі тарапынан да осылайша әзірленді. XIX ғасырдың бірінші жартысының аяғына карай Орта жүз бен Ұлы жүз аумақтарында Сібір жағынан бастап Ақтау (1835 ж.), Ұлытау (1835 ж.), Капал (1846 ж.), Сергиополь (Аягөз, 1831 ж.) және басқа бекіністер салынып, олар Ресейдің Іледен арғы өлкедегі тірек пункттеріне айналды. 1848 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторына бағынған Үлкен Орда приставының қызметі белгіленеді. Ол Ұлы жүздің жаулап алынған аудандарын басқаруды жүзеге асырды. 1854 жылы Алматы шатқалында Верный бекінісін, ал 1859 жылы Қастек бекінісін салу аяқталды, Ресейдің Шу алкабы аркылы Казақстанның оңтүстігіндегі Қокан бекіністерін: Әулиеатаны, Шымкентті және басқаларын басып алу женіндегі соғыс қимылдары сол жерлерден басталды. 1856 жылы Семей облысының құрамында бастапқыда орталығы Қапал каласында, ал 1862 жылдан Верный қаласында болған Алатау округі кұрылады. Бұл жылдарда Алатау округі кұрамындағы Ұлы жүз казақтарыныңсаны — 25,5 мың шаңырақ, 100 мыңнан астам адам; ал кырғыздар - 15 мың шанырақ, 60 мындай адам болды. Іле және Шу өзендерінің оңтүстік белігі арасында Дулат руының казақтары (9,5 мың шаңырақ, 38 мың адам) Қоқан иеліктерімен шекарада және Шу өзенінде Шапырашты (2 мың шаңырак, 8 мың адам), Жа-ныс (800 шаңырак, 2400 адам), Жалайыр (8500 шаңырак, 34 мың адам), Іленің солтүстігінде, Балқаш көлі мен Верный-Капал қалаларының арасында Іле өзенінің екі жағасында, Алтынемел және Алатау сілемдері бойында, Ыстыккөлдің солтүстік жағалауында — Албан (7500 шаңырак, 30 мың адам) руларының қазактары көшіп жүрді. Жетісуды коса алғанда, оңтүстік кдзақтары арасында Ресей ыкпалын күшейтудің тиімділігі кем түспейтін келесі кұралы марапаттаулар, атақтар беру, жоғары қызметгерге тағайындау, күрмет керсету және т.б. аркылы ық-палды ру билеушілерін отаршылдык өкімет орындары жағына тарту болды. Мысалы, Алатау округі құрылған кезде оның бастығына жылына 1500 сом жалакыбелгіленсе,Ұлыжүздіңруларынбасқарутапсырылған Сүйік Абылайхановқа, Ғали Әділовке, Рүстем Әбілфейізовке және Хакім Қүловқа -343 сомнан (Орта жүздегі сияқты) жалақы белгіленді. Ресей әскерлерінің аймакка оңтүстігінен де, солтүстігінен де ойдағыдай ілгерілеуі 1857-58 жылдарда Шымкент және Әулиеата аудандарында жергілікті казақтардың қоқандықтарға қарсы көтерілісіне де жәрдемдесті. Бұл көтерілістердің аяусыздықпен басылуы да казақтардың едәуір бөлігінің Ресей жағына өтуіне себепші болды. Ал жалпы алғанда, аймақтыңтағдырын оның жергілікті халқы емес, кайта Қоқан мен Ресей арасындағы соғыс шайк-астары шешті, ал осы екі экспансиялық, мемлекетгердің жақтастары мен кар-сыластары арасындағы күреспен ғана емес, сонымен қатар ішкі жанжалдар-мен (ру араздығы, барымта және т.б.) және көршілес қырғыздармен қатынас-тардың шиеленісуімен айналысып жажан казактардың үлесіне неғұрлым күшті отаршылдык билігіне түсу тағдыры ғана қалды. 1860 жылы орыс әскерлерінің қокандықгарға карсы белсенді соғыс кимылдары басталды: 26 тамызда — Тоқмак, 4 қыркүйекте Пішпек кұлады, ал 24 қазанда Үзынағашка жақын жерде шайкас болып, онда Алатау округінің бас-тығы подполковник Колпаковскийдің 3 ротадан, 4 жүздіктен, 6 зеңбіректен және 2 ракеталық станоктан тұратын отряды қокандыктардың едәуір күштерін (30 мындай адам) ірі жеңіліске ұшыратты.5 Бұл оқиғалар кезінде қоқандықтардың озбырлығы мен қысым көрсеткеніне карамастан, оларды Жетісу қазақтары мен қырғыздарының «дөуір бөлігінің колдауы байқалды. Мысалы, дулат руынан шыкқан Андас және Сүраншы билер, ботбай руынан шыққан атакты адамдар Диқанйай мен Әлжан өз қаражаттарынан коқандықтар жағына орыс әскерлеріне қарсы шайкасқан еріктілердің жасақтарын ұйымдастырып, каруландырдыы. Олар Қапал бекінісін басып алып, қиратуға да ниеттенді. Оларға рубасылары Үмбетәлі мен Байсейіт бастаған кырғыздар белігі де косылды. Егер Ібіреулері қоқандықтарды ашык. қолдаса, басқалары соларға игі ниеттес болды. Осыған байланысты генерал-лейтенант М.А.Терентьев 1860 жы-лғы 15 казанда Колпаковский ықпалды қазактарға (капитан Тезек Нүра-лиевке, подпоручик Жанғазы Сүйіковке және капитан Әбілес Абылаевка және баскаларға) «сарттардан түскен барлық олжаны беруге уөде етіп, өз батырларымен» өзіне косылуға шақыру жібергенін көрсетуі тегін емес, «алайда казактар қай жағы басым түсетінін күтіп, кызмет көрсетуге асык-пады... олар тіпті жаудың қозғалысы туралы хабар беруден де жалтарды, сондықтан біздің адамдар жаудың бағдарын білмей жобалап жылжыды...». Қазақтар мен кырғыздардың қоқандықтарға карсы орыстардың соғыс қимылдарына мүндай көзкарасы, біріншіден, қоқандыктардың дінсіз жау-лап алушыларға қарсы аймак мұсылмандарының касиетті соғыс — ғазауатты кең көлемде насихаттауына және екіншіден, Алатау округінің бас-тығы Колпаковскийдің байырғы халық жөніндегі қаталдығына байланыс-ты болды, ол байырғы халықтың қатардағы өкілдерін үсақ-түйек кұлак асһағандык, үшін өлім жазасын колдануға дейін барып, аяусыз жазалап отырды. Қокан әскерлеріне қарсы күресті киындатқысы келмеген Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфорд Колпаковскийден ез кимылдарын не-иұрлым абайлап және сактыкпен жүргізуді талап етуге мәжбүр болды. Осы жағдайлардың аркасында 1860 жылғы кдзанның басында коқандык-тар «Әулиеата мен Пішпек арасындағы кеңістікте де өздеріне қазактартардың көп бөлігін ерікті және еріксіз түрде қосып алды». Олар қираған Пішпекті иеленіп, содан кейін 10 зеңбірегі бар, 20 мыңнан астам адамнан тұратын Қоқан әскері Қордайдан өтіп, Қастектің батыс жағындағы ай-налма жолдармен шықты да, оны Үзынағаштан бөліп тастады. «Жақын маңайда көшіп жүрген біздің қазақтар дереу соларға косылды», — деп кер-сетеді генерал-лейтенант М.А.Терентьев. Орыстар сияеты, кокандыктар да казактың ру шонжарларының екілдерін сатып алуды кеңінен пайдаланды. 1851 жылдың өзінде-ақ қокандықтар мол сыйлықтар беріп, Ұлы жүздің ыкпалды казак сұлтандары тобын өз жағына тартты, ал Керім би бастаған ботбай, шапырашты, кызылбөрік, жаныс, шымыр және басқа да рулардың қазактары кокандыктарға бағынатын Шу өзенінің сол жақ аумағына көшіп кетгі.55 Қокандықтар да, орыстар да колдаудан сөл бас тартқаны, әскери күштер үшін қажетгі көлікпен, тамак, өнімдерімен, жүмыс күшімен, мал азығымен және басқа да көптеген заттармен камтамасыз ету жөніндегі тапсырмаларды уақытылы орындамағаны үшін қазақтарды қатаң жазалап отырды. Қокандык-тардыңқазакхалқына көрсеткен зорлық-зомбылықтары мен озбырлықтары туралы көп айтылды, сондықтан бұл жөнінен асып кетпесе, ешкандай кем түспеген орыс әскерлері тарапынан жасалған осындай әрекеттерден небәрі бірнеше мысалдар келтірейік. Мысалы, Үзынағаш оқиғалары кезінде Ұлы жүздің Керім би бастап көшіп кеткен рулары, сондай-ақ кырғыздар 1860 жылы генерал-лейтенант М.А.Терентьевтің көрсеткеніндей «олардың бұрынғы қоныстанған жерлерінде жемшөптін жеткіліксіз болуына байланысты біздің жерімізге кыстауға көшіп келді. Сол казактарды жазалау үшін біз бұл жағ-дайды дереу пайдалана койдык».56 Бұл үшін казақтар да, кырғыздар да аяусыз жазаланды. Орыс әскерлері бір мезгілде үш шапкыншылық жасады, «ауылдар өртелді, көп мал колғатүсірілді», басқа да екі бай старшындарымен қоса Керім бидіңөзі кепілгеалынды. Жүзбасы Жеребятьев барлық ауылдарға көшуге жарлық беріп, сонан соң оларды біздің жаққа қуып өкелді. Осы шапкыншылықтардың салдарынан Алатаудың оңтүстік беткейлерінде ор-наласқан қазақтар мен кырғыздар кайта көшуге мәжбүр болды. «Қайта-дан кдшып кешіп барғандар душар болған қалың кар мен шөптің болмауы оларға берілген тағлымды бұрынғысынан да еселей түсті», — деп қорытады М.А.Терентьев. 1860 жылғы 2 карашада Пекинде Жетісудың оңтүстік-шығыс бөлігіндегі таулы аймақтар мен Күршім өлкесіне Ресейдің құкығын бекітіп берген орыс-қытай шартына кол койылды. Шарт баптарының бірінде Ресейдің сыртқы саудасы үшін Үргідегі сиякты, Қашғарға да рұксат беру түрінде онда консуль-дық «ашып», қытай көпестерімен баж салынбайтын тауар айырбасын жүргізу көзделді. Алайда Бұхарамен сауда қатынастарындағы сияқты бұл жағдайда да Ресейдің Батыс Кытай рыноктарына өту әрекеттері Орта Азия хандыкта-рынан Шыңжаңға баратын сауда жолдарына катаң әскери-әкімшілік ба-қылауды жүзеге асырып отырған Қоқан хандығының карсылығына душар болды. Ресей үшін ете тиімді Пекин шартын іске асыруды Үндістан мен Кашмир арқылы Батыс Қытайға өз ыкпалын таратуға тырыскан Ұлыбри-танияның өрекеттері де киындата түсті. Сол кезге карай-ақ ағылшын барлаушылары Жаркент пен Қашғарға еніп алып, Батыс Қытайға апаратын тау жолдарын мұқият зерттеді. Шыңжаң мен Орталық Азияда жергілікті шенеуніктер арасында Ресейге карсы белсенді насихат жүргізді. Сондык-тан Ресейдің орталық ведомстволары мен жергілікті жерлердегі өкімшілік органдарында Шыңжанды «ашудан» елге келтірілетін экономикалықпай-даның әр түрлі жоспарлары Қоқанға соғыс шабуылын жасаумен тығыз ұштастырылды. Алайда А.М.Горчаков басшылықжасаған Сырткы істер министрлігі бастапқыда әскери күш қолдануға карсы болды, бұл орайда мүның өзі Англиямен қатынастардың одан әрі шиеленісуіне әкеп соғады деп санады, сондыктан жаңа аумақтарды күштеп косып алудан тартынуды ұсынды.1861 жылы елдің кәсіпкерлер тобымен тығыз байланысты Д.А.Милютин басқарған Әскери министрлік Орта Азия мәселесі бойынша карама-карсы көзқарас білдірді. мақсатты көздеді, ол содан кейінгі бес жыл ішінде Орталық Азиядағы соғыс қимылдарының бүкіл барысына катты ықпал жасады. Әскери отрядтардың бастықтары өздері мүлде күтпеген жағдайда зерттеліп отырған аудандарда Қокан әскерлері тарапынан азды-көпті күшті немесе ұйымдасқан карсылық кездестірмеді. Жұмағал және Құрткдбекіністерінің гарнизондары Проценконын отрядына іс жүзінде бірде-бір ок атпай берілді. Черняевтің отряды оңтүстікке беттегені туралы хабар алынғаннан кейін Созакта Қоқан билігіне карсы көтеріліс тұтанды. Осы кішкене калашықтың халкы Қоқан гарнизонын каруын тастауға мөжбүр етті және өзінің Ресей бодандығын алғысы келетінін жариялады Созақ және Шолаққорған төңірегінде көшіп жүрген бестаңбалы руы мен Қоңырат бірлестігінің казақтары солардан үлгі алып, 9 мың отбасы Ресей империясының бодандығына өтті. Көшпелілердің орыс өкімет орындары жағына шығуына итермелеген негізгі себеп патша отрядтары келгенге дейін жакында жатқан ауылдарға Коқан коменданттары жасаған сансыз көп тонаушылықтар мен зорлық-зомбылық негізгі себеп болды. Мұндай шапқыншылықтарды ұйымдастыруда, Қоқан шенеунігі және сарай маңыныңтарихшысы Нияз Мұхаммед Хукандидің айтуы бойынша, түркістан бегі Мырза Дәулет ерекше көзге түскен, «Түркістанда тонаушылар тобын жинап, кала теңірегіндегі ауылдарды талап-тонаған». жүктеу/скачать 5,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|