Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені
жүктеу/скачать 5,72 Mb.
|
| 2. Сауда, Жәрменкелер. Қазақстан территориясында орта ғасырдың езінде сауда кең көлемде жүргізілген. Оңтүстік аймақты басып әйгілі Жібек Жолы өткен. Жетісу өлкесіндегі және Қазақстанның Оңтүстігін мекендеген халық жоңғарлармен, қытайлармен, Орта Азия хандықтарымен тығыз сауда байланысын жасаған. Ақсақ Темір империясының Алтын Ордамен сауда байланысы Қазақстан территориясы арқылы жүзеге асырылған. Қазақтар Ресеймен де сауда жүргізген. XVI ғасырдың өзіңде Ресейдің сауда керуендері Ертісті бойлап жоғары қарай, ал Бүқар саудагерлерінің керуені Қазақстан арқылы Ресейдің Еуропалық болігіне қарай үздіксіз сапар шеккен. Ресей кәсіпкерлері Қазақстанның қойнауына тереңдеп енген сайын сауда қатынастары да дами түскен.
Ол кезенде сауданың үш түрі: айырбас, жәрмеңке және тұрақты сауда кең қанат жайды. Айырбас саудасымен негізінен орыс көпестері шүғылданды. Түркі тауарлардың мол қорын алып қазақ сахарасынан шыққан олар қайтарда отар-отар қой, табын-табын сиыр, үйір-үйір жылқы айдап қайтқан. Сондай-ақ жәрмеңкеге шығаратын жібек, жүн, азық-түлік түрлерін әкелді. Орыс көпестері үшін сауданың бұл түрі оте тиімді болды. Ойткені қазақ даласында олармен бәсекелесетін ешкім болмады. Сондықтан олар ездері апарған тауарларға шектен тыс жоғары баға қойды да, жергілікті түрғындардан алатын тауарларға бағаның ең төменгі шегін белгіледі. Айырбас кезінде көп жағдайда қой малы олшем бірлігі ретінде алынды. XIX ғасырдың соңына таман айырбас саудасының жылдық айналымы миллион сомға жуықталды. Сауданың екінші түрі жәрмеңке болды. Маусым сайын өткізілетін жәрмеңкелерде фабрика мен зауыт бүйымдары шикізатқа және мал шаруашылығының онімдеріне айырбасталды. 1900 жылы 106 жөрмеңке откізіліп, 32,7 миллион сом айналымға түскен. Жиырмасыншы ғасырдың басында түрақты сауда жүйесінің дамуына байланысты жәрмеңкелердің саны азайды, қазақ даласына шығатын керуендер саны да сиреді. Оның есесіне қалаларда түрақты сауданың тарамдалған жүйесі пайда бодды, қаймалар, дүкендер, алып-сату операцияларын жүзеге асыратын пункттер қатары көбейді. 3.Қазақстанның жалпы ресейлік экономикаға тартылуы. Қазақстан онеркәсіп капиталымен бірге Еуропа елдерінің сауда капиталы да терендеп ене бастады. Омбы қаласында Морозовтардың, Ряушенскийлердің үлкен сауда қоймалары болды. Петропавлдағы американ, ағылшын, неміс фирмалары жергілікті өнеркәсіп қожаларымен, көпестермен сауда операцияларын жүргізді. Қалалардағы сауда жүйесінің тарамдалған сипатын мына деректерден анық байқауға болады. 1915 жылы Петропавлда 445 сауда орны - 8 миллион 390 мың сомның, Көкшетаудағы 53 сауда орны - 876 мың сомның, Атбасардағы 71 сауда орны - 1 миллион 106 мың сомның тауар айналымын жасаған. Бұрынғысынша жәрмеңкелер де елеулі рөл атқарған. Төңкеріс қарсаңындағы Қазақстанда (Сырдария, Жетісу облыстарын қоспағанда) жылдық сауда айналымы 150 миллион сомға тең болатын 128 жәрмеңке жұмыс істеген. Қазақтардың арасыңдағы ауқатты адамдар мал шаруашылығы енімдерімен қатар егіншілік онімдерімен де кең көлемде сауда жасады. Олардың шаруашылықтарында ауыл шаруашылығы машиналары болды, жаддамалы жұмысшылар еңбек етті. Мәселен, 1914 жылы Ақмола облысынан Ресей губерния-ларына 94439 ірі қара, 95735 қой, 3993 жылқы жөнелтілген. Сөйтіп, бір жыл ішінде 56 миллион 992 мың сомның сауда айналымы жүзеге асырылған. Қазақстандағы жан-жақты дамыған сауда өсім алушылықпен ұштастырылды, айырбас баламалы сипатта жүргізілмеді. Сауданың мүндай түрі отаршылық қанауды бүрынғыдан да күшейтуге жол ашып, қазақтардың көп болігін қайыр-шылықққа үшыратты. Бұл процесс пысық адамдардың одан әрі баюына мүмкіндік жасады. Ауқатты қазақтардың арасында қарамақтарыңда май ерітетін, тері өндейтін шағын зауыттары бар онеркәсіп иелері де аз болған жоқ. Олардың кепшілігі шетел фирмаларымен тығыз байланыс жасап тұрды. Дамып келе жатқан тауар-ақша қатынасында банк қызметі елеулі орын алды. XIX ғасырдың соңында Қазақстандағы облыс орталықтары мен ірі қалаларында мемлекеттік банк бөлімшелерінің жүйелері жұмыс істеді. Ресей мен Еуропа еддеріндегі рыноктармен тығыз байла-ныстағы жергілікті жүйесінің қалыптасу процесі байқалды. Бірақ ол біртұтас ұлттық рынок дәрежесіне жете алмады. Бұл процеске рыноктардың шашыраңқы орналасуы және территориясының бірнеше губернияларға бөлектенгеңцігіде бөгет жасады. Қазақстанның облыстарын жалғастыратын темір жолдың болмауы олардың өзара экономикалық байланысының нашарлығын сипаттайтын бірден-бір себеп еді. Қазақстандағы темір жолдардың бәрі Солтүстік бағытқа қарай, яғни, отар елдің бар байлығын Ресей империясына тасуға негізделіп салынған болатын. 4. Қазақстанда темір жол құрылысының басталуы.Темір жолдың болуына байланысты Қазақстанды отарлық қанау бұрынғыдан да күшейді. Темір жолдың болмауы Ресей капиталының Қазақстанға кең колемде енуіне кедергі келтіріп, оны отарлық империяның шикізат және азық-түлік қоймасына айналдыру процесін кешеуілдетіп келген еді. Темір жол жүйесі өлкенің байлығын жеделдете игеру үшін және орыс шаруаларын жаппай қоныстандыру үшін аса қажет болды. Темір жолдың дамуымен бірге қазақ халқын отарлық қанау да күшейе түсті. жүктеу/скачать 5,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|