Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Әрінов Қ. К., Мұсынов Қ. М., Апушев А.Қ

 

144 

 Аталған  көрсеткіштер  тұрақты  және  дақылдардың  жоспарланған  

өніміне  тыңайтқыш  мөлшерін  есептегенде  оларды  пайдалану  қажет 

(Кесте 18).   

 

   Кесте  18.  1ц  негізгі  және  қосалқы  өніммен  шығарылатын  қоректік 

заттар мөлшері, кг  

 

Дақылдар 

Негізгі өнім  

Шығарылған, кг/ц 

1 ц негізгі 

өніммен 

шығарылатын 

NPK 

мөлшері, кг 

N 

P

2

O

5 

K

2

O 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

Жаздық бидай 

Астық  

4,27 

1,24 

2,05 

7,56 

Күздік бидай 

Астық  

3,25 

1,15 

2,0 

6,40 

Қарақұмық  

Астық 

3,40 

1,86 

3,31 

8,57 

Күздік бидай 

Астық  

3,10 

1,27 

2,26 

7,07 

Арпа  

Астық  

2,50 

1,09 

1,75 

5,34 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

Сұлы  

Астық  

2,99 

1,31 

2,58 

6,84 

Жүгері  

Астық 

3,03 

1,02 

3,13 

7,18 

Тары  

Астық 

3,30 

1,02 

3,26 

7,58 

Шай жүгері 

Астық 

3,63 

1,12 

1,54 

6,29 

Асбұршақ  

Астық 

6,00 

1,25 

2,00 

10,12 

Сиыржоңышқа  

Астық 

6,23 

1,31 

1,56 

9,10 

Рапс 

Тұқым 

4,90 

2,30 

3,30 

10,2 

Жоңышқа  

Пішен  

2,60 

0,65 

1,50 

4,75 

Эспарцет 

Пішен  

2,50 

0,56 

1,30 

4,36 

Сиыржоңышқа  

Пішен 

2,27 

0,62 

1,00 

3,89 

Еркекшөп 

Пішен 

1,30 

0,51 

1,05 

2,86 

Қылтықсыз 

арпабас 

Пішен 

1,41 

0,51 

1,13 

3,05 

Судан шөбі 

Пішен 

1,44 

0,46 

1,15 

3,07 

Тары  

Пішен 

1,81 

0,47 

1,45 

3,73 

Итқонақ  

Пішен 

1,50 

0,46 

1,20 

3,16 

Сұлы  

Пішен 

1,76 

0,42 

1,55 

3,75 

Қара бидай 

Пішен 

1,36 

0,42 

1,10 

2,86 

 

145 

Асбұршақ  

Пішен 

2,36 

0,51 

1,75 

3,68 

Жүгері  

Құрғақ зат  

2,65 

0,60 

2,20 

5,85 

Қант 

қызылшасы  

Тамыржемістер 

0,49 

0,15 

0,50 

1,24 

Мал азықтық 

қызылша  

Тамыржемістер  

0,40 

0,13 

0,46 

0,99 

Турнепс 

Тамыржемістер  

0,25 

0,14 

0,40 

0,79 

Картоп  

Түйнектер  

0,62 

0,30 

1,45 

2,37 

  

Екпе  дақылдары  өсімдіктерінің  кейбір  топтарының  ылғалмен 

қамтамасыз  етілу  деңгейіне  байланысты  топырақ  пен  тыңайтқыштан 

қоректік  заттарды  жобалы  шығару  коэффиценттері  19  –  кестеде 

келтірілген (Каюмов М.К., 1989). 

 

 

 

 

 

Кесте  19.  Екпе  дақылдарының  кейбір  топтарының  топырақ  пен 

тыңайтқыштан қоректік заттарды жобалы шығару коэффиценттері, %  

 

Көрсеткіштер  

Жобалы 

шығару 

(пайдалану) 

коэффиценттері, % 

азот 

фосфор 

калий 

Суарылмағанда  

Топырақтың қоректік заттарынан  

20-25 

5-10 

10-12 

Минералды тыңайтқыштан  

1.  Дәнді  дақылдар,  жүгер  сүрлемге, 

сұлы-сиыржоңышқа қоспасы 

50-60 

20-25 

60-70 

2. Көпжылдық шөптер, картоп 

60-70 

25-30 

70-75 

Суарылғанда  

Топырақтың қоректік заттарынан  

30-35 

25-30 

10-15 

Минералды тыңайтқыштан 

80-95 

30-35 

90-95 

 

Қоректік  заттардың  мөлшері  шаруашылықтың  картограммасынан 

алынады  немесе  олардың  Қазақстан  Республикасының  аймақтары  мен 

облыстарының  әр  түрлі  топырақтарындағы  жобалы  орташа  мөлшері 

бойынша алынады (тиісті анықтамалықтардан).  

Бұл анықтамалық мәліметтерді пайдаланған кезде есте ұстайтын 

бір  жәйт,  яғни  егістік  ылғалмен  жақсы  қамтамасыз  етілгенде 

қоректік заттарды пайдалану коэффиценті жоғарылайды, сондықтан 

 

146 

бұл көрсеткіштердің ішінен ең жоғарғы көрсеткіштерді таңдап алған 

дұрыс,  ал  ылғалмен  қамтамасыз  етілуі  төмен  болған  жағдайда  – 

керісінше төмен.   

Бұл  көрсеткіштерге  тыңайтқыш  енгізу  технологиясы  әсер  ететідігі 

есте  ұстаған  жөн.  Мәселен,  тыңайтқыштарды  ленталық,  локальді, 

тамырдың  жанынан  енгізу  әдістерімен  енгізгенде  тыңайтқыштың 

қоректік заттарын пайдалану шұғыл түрде жоғарылайды, яғни  азот 85-

90%,  фосфор  40-45%,  калий  90-95%,  мұның  өзі  енгізілген 

тыңайтқыштың өзін-өзі ақтауына мүмкіндік береді. 

Континенталды  аудандарда  астық  тұқымдас  дақылдар  және  картоп 

топырақтан  азоттың  15—50%-ін,  фосфордың    30—50%-ін,  калийдің  

15—35%-ін,  ал  көпжылдық  шөптер  фосфордың  45—60%-ін,  калийдің 

60—80%-ін  шығындайтыны  тәжірибелерден  белгілі  болды,  (Каюмов 

М.К., 1989). 

Топырақ  ерітіндісіндегі  және  енгізілетін  тыңайтқыштағы  NРК 

қатынастарын  бұзғанда,  өсімдіктердің  негізгі  және  қосалқы  өнім 

қалыптастыру  үшін  қоректік  заттарды  шығындауында  ерекшелік 

байқалады,  ол  оптимум  заңын бұзумен  және  тыңайтқыш  енгізуде  басқа 

да факторларды ескермеумен байланысты (ылғалмен қамтамасыз етілуі, 

белсенді температура жиынтығы).  

Топырақ  құнарлылығының  жоғарылау  және  сақталуы  міндетті 

түрде  органикалық  тыңайтқыштарды,  әсіресе  көңді  пайдаланумен 

байланысты.   

Органикалық  тыңайтқыштарды  енгізбес  бұрын,  өсімдіктердің 

топырақтан және енгізілген көңнен қоректік заттардың қанша мөлшерін 

пайдалана  алатынын  ескеру  қажет,  ал  бағдарламаланған  өнім  деңгейін 

алу  үшін  қоректік  заттардың  жеткіліксіз  мөлшерін  минералды 

тыңайтқыштарды енгізу арқылы қамтамасыз етуге болады. 

Көң  құрамындағы  қоректік  заттардың  орташа  мөлшері  және 

тыңайтқыш  енгізілген  жылдағы  және  кейінгі  жылдардағы  пайдалану 

коэффиценттері туралы мәліметтер 20 – кестеде келтірілген. 

 

Кесте  20.  Көңнің  химиялық  құрамы  және  ондағы  қоректік 

заттардың  өсімдіктермен сіңірілуі 

 

Көрсеткіштер  

N 

P

2

O

5

 

K

2

O 

1 т  көңдегі қоректік заттардың жалпы мөлшері 

4,6 

2,0 

6,0 

Бірінші жылы NPK өсімдіктермен сіңірілуі 

Бірінші жылы сіңірілу коэффиценті, % 

25 

30 

50 

1 тоннаға есептегенде, кг 

1,2 

0,6 

3,0 

3-4 жылда сіңірілу коэффициенті, % 

50-65 

50-70 

65-90 

1  тоннаға  есептегендегі  (тікелей  және  соңғы 

әсерлері),кг  

2,3-

3,0 

1,0-

1,4 

3,5-

5,4 

 

147 

 

Бірінші  дақылдың  өніміне  органикалық  заттардың  соңғы  әсерін 

есептегенде  келесідей  пайдалану  коэффиценттері  алынады:  азот  25%, 

фосфор  30%  және  калий  50%,  ал  3-4  жылғы  соңғы  әсерлерімен 

есептегенде – тиісінше 50-65%, 50-70% и 65-90%. 

 

Ылғал 

жетіспеген 

жағдайда 

дақылдардың 

потенциалдық 

мүмкіндігі  төмен  болады,  осыған  байланысты  тыңайтқыштарды  өнім 

деңгейіне  және  ылғалмен  қамтамасыз  етілуіне  сай  енгізу  қажет,  себебі  

енгізілген  әр  1кг  тыңайтқыштың  қайтарымы  төмендей  береді,  ал  бұл 

алынған өнімнің қымбаттауына әкеледі.  

Ылғалмен  жақсы  қамтамасыз  етілгенде,  сонымен  қатар  суармалы 

жағдайда,  енгізілген  тыңайтқыш  мөлшері  өсімдіктерді  қоректік 

заттармен  оңтайлы  қамтамасыз  етеді  және  минералды  заттардың 

жекелеген элементтерінің жетіспеушілігін  (ең төменгі дәрежеде тұрған) 

шектейді. 

Дақылдарды  суармасыз  жағдайда  өсіргенмен  салыстырғанда, 

суармалы  жағдайда  өсіргенде  6—10    есе  жоғары  өнім  қалыптастырады 

және  суармалы  жағдайда    6—10    есе  жоғары  тыңайтқыш  мөлшерін 

енгізу  суармасыз  жағдайға  қарағанда  тиімді,  себебі  әр  1  ц  өнім 

қалыптастыру  үшін  белгілі  бір  мөлшерде  су  және  минералдық қоректік 

элементтер қажет.  

Негізгі өнімді жинап алған соң құрамында органикалық қосылыстар 

түрінде қоректік заттар болатын сабан және тамыр қалдықтары қалады, 

олар  минерализация  үрдісі  негізінде  топыраққа  қайта  сіңіріліп,  кейін 

өсімдіктермен  қайтадан  пайдаланылады.  Есептеулер  жүргізген  кезде 

астық  тұқымдас  біржылдық  шөптердің  тамырларының  құрғақ  –  ауа 

массасы жер асты массасының  28—30%-ін, көпжылдық шөптерде 60—

80%-ін  құрайтынын  ескеру  керек,  ал  құрғақ  далалы  және  шөлейт 

аймақтарда  тамырлардың  құрғақ  –  ауа  массасы    тіпті  жер  асты 

массасынан  да  асып  түседі.  Азоттың  көп  мөлшері  бұршақ 

тұқымдастардың тамырлары мен сабан қалдықтарында болады, мәселен, 

жоңышқада  300  кг/га,  астық-бұршақ  тұқымдастарда  30—  50  кг/га 

(Можаев Н.И., Серікпаев Н.А., 2001). 

Қарқынды  технологияны  енгізгенде  және  аталған  жағдайларда 

жоғарғы  мүмкін  өнімге  қол  жеткізгенде,  жылдан  –  жылға  топырақтың 

құнарлылығын арттыра беру керек, сонымен қатар өніммен шығарылған 

қоректік  заттардың  орнын  толтырып  қана  қоймай,  топырақтың  тиімді 

құнарлылығын  да  арттыру  керек,  ал  танаптық  дақылдарды  қарқынды 

өсірудегі  ауыспалы  егісте  қоректік  заттардың  балансы  барлық 

минералды және органикалық заттар бойынша тең болуы тиіс.  

Қарастырылып  отырған  тыңайтқыш  мөлшерін  біржылдық 

дақылдар  егістігіне  қолданудың  маңызы  зор,  ал  тыңайтқыш  мөлшерін 

көпжылдық шөптер егістігіне есептегенде олардың шөп оттылығымен 

(жылдар саны, шабу саны) пайдаланылу мерзімінің ұзақтығын ескерген 

жөн, себебі ол топырақты негізгі өңдеу кезінде тыңайтқыш мөлшерін, 

 

148 

әсіресе  фосфордың  және  калийдің,    алынатын  барлық  өнім  көлеміне 

есептеп  енгізу  үшін  қажет,  ал  азот  тыңайтқыштарын  үстеп 

қоректендіру ретінде жылда енгізіп отыру керек, сонымен қатар азот 

тыңайтқыштарын  әрбір  шабыстан  кейін  және  тіршілік  кезеңінде  2-3 

рет енгізеді.     

Қоректік  заттардың  өніммен  бірге  шығарылуын,  топырақ 

құнарлылығын 

және 

қоректік 

заттардың 

топырақ 

пен 

тыңайтқыштан пайдалану коэффицентін ескере отырып тыңайтқыш 

мөлшерін  есептеуді  формула  қолданбай-ақ  –  логикалық  ойлау  әдісі 

арқылы да жүргізуге болады.   

21  кестеде  мысал  ретінде  тыңайтқыштарды  енгізу  мөлшерін 

есептеудің  қосымша  әдістемесі  келтірілген,  ол  бұрынғы  Целиноград 

ауданының    «Октябрь»,  40  лет  Казахстана»  совхоздарында  агроном 

Можаевпен  А.Н.  (1983)  шаруашылық  жағдайында,  ірі  аумақтарда 

тексерілген. 

 

 

 

 

Кесте  21.  Бағдарламаланған  өнімге  тыңайтқыш  мөлшерін  есептеу 

әдісіне мысал (жүгері, көк балауса 200 ц/га, құрғақ масса 40 ц/га)  

 

№  

Көрсеткіштер 

Азот 

Фосфор 

Калий 

1 

1 ц құрғақ массамен шығарылуы, кг 

2,65 

0,60 

2,20 

2 

Берілген өнімге шығарылуы, кг/га 

106,0 

24,0 

88,0 

3 

Топырақтағы мөлшері, мг/100 г 

7,5 

1,5 

35,0 

4 

Топырақтағы қоректік заттарды 

мг/100 г-ды кг/га-ға айналдыру 

коэффиценті 

30 

30 

30 

5 

Топырақтағы өсімдікке сіңімді 

қоректік заттардың мөлшері, кг 

225 

45 

1050 

6 

Топырақтан қоректік заттарды 

сіңіру коэффициенті, % 

20 

10 

10 

7 

Топырақтан шығарылуы мүмкін 

қоректік заттар, кг/га 

45,0 

4,5 

105 

8 

Қоректік заттардың жетіспеушілігі, 

кг/га (п2-п7) 

61 

19,5 

+17,0 

жеткілікті  

9 

Жобаланған көң мөлшерімен 35 т/га 

қоректік заттардың енгізілуі, кг/га 

161 

70 

210 

10 

Енгізілген көңнен қоректік 

заттардың пайдаланылуы, кг/га 

40 

21 

105 

11 

Минералды тыңайтқыштармен 

енгізу қажет, кг/га (п8-п10) 

21 

1,5 

Қажет 

емес 

 

149 

12 

Тыңайтқыштан қоректік заттарды 

пайдалану коэффициенті,  % 

50 

- 

- 

13 

Берілген өнімге минералды 

тыңайтқыштарды енгізу мөлшері 

ә.е.з., кг/га 

42 

Қажет 

емес 

- 

14 

Енгізілген тыңайтқыштағы әсер 

етуші заттардың тук мөлшері, % 

34 

- 

- 

15 

Тыңайтқыштардың тук мөлшері, 

ц/га 

1,2 

- 

- 

 

жүктеу/скачать 12,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: