Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы

200
толқындарымен өзекті байланыста; ұйқас пен ырғақ та, шумақпен 
бунақта – бәрі де осыдан туған. Өлеңдегі әрбір тыныс, үн, үзіліс адам 
жанын тебірентпей қоймайды. Өлеңнің әр ырғағы мен бунағында көл-
көсір сыр ұялап, сезім шалқып жатады. Өйткені өлеңдегі әрбір «дыбыс 
мәні сөз мәні әрі толықтырады, әрі ауыстырады» (Лермонтов). Нағыз 
ақынның құдірет-күші сондай, ол өзі жазған өлеңдегі «бір ғана образдан, 
бір ғана сөзбен, қаласа, тіпті бір ғана дыбыспен... өмірді өзгеше құбылыс 
қалпында, қозғалыс үстінде әркімнің көз алдына әкеле алады» (Некрасов). 
Өйткені нағыз ақын «сөз бен дыбысты үндестікке әкеледі, өйткені ақын 
– үндестік ұлы. Жә, үндестік деген не? Үндестік – бүкіл дүниежүзілік 
күштің келісімі, әлемдік өмірдің әрі мен әсемдігі» (Блок). Бұл ретте, өлең 
– адам жанын уыздай ұйытып алатын асыл, айшықты сөздердің типтік 
түрі, тұрлаулы түзілісі.
Сөз сарасы яғни өлең туралы арнаулы ғылым бар: орыс өлеңі туралы 
ойлар, айталық, баяғы М.Смотрицкий мен В.Тредиаковскийден біздің 
тұстағы В.Жирмунский мен Б.Томашевскийге ұласса, қазақ өлеңі туралы 
пікірлер кешегі Ш.Уәлихановтан бүгінгі З.Ахметовке келіп жалғасып 
жатыр. 
Бұл – Қ.Жұмалиев салған силлабикалық қазақ өлеңіндегі жеті-сегіз 
буынды жолдар араласып келіп отыратын жырдың схемасы
58
.
Мұндай схемалар әдебиеттің теориялық мәселелерін қозғайтын 
Л.Щепилованың кітабында да, тіпті, өлең туралы ілімнің «дәстүрлі 
түрлері тар, тұйық, тозды» деп сын айтып отырған Л.Тимофеевтің өз 
кітабында да баршылық.
Поэтикалық шығарма схемамен жазылмайды. Абай аса біліп айтқан:
Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы,
Сонда да солардың бар таңдамасы.
Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын 
Қазақтың келістірер қай баласы?
Асылы, қазақ өлеңі хақында азды-көпті ой айтылып, пікір қорытыла 
қалған жағдайда Абайдың осы шумағынан туатын түйін әрқашан есте 
болғаны жөн; өлеңнің теориясы мен практикасының арасы алшақ 
кетпеуі шарт. Сондықтан біз өлеңтануда қолданылып жүрген жұртқа 
мәлім дәстүрлі белгілерді (–, ~) тек өлең жүйелерінің таза теориялық 
мәселелерін пайымдау барасында – үлгі ретінде ғана аздап пайдаланып, 
одан әрі әсіресе буын мен ұйқас тұстарында бірыңғай пішіннен туған 
схемаларды, мүмкіндігінше, орағытып өтуді дұрыс көреміз. Өлең 
өлшемдерін тексеру үстінде әдебиетші ғалымдар амалсыз ұрынып қалып 
жүрген кейбір пішіншілдіктен осы жолмен ғана арылуға болатын тәрізді.
58
Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. – Алматы: Мектеп,1960. 170-бет.

201
II
Ырғақ деген не? 
Ырғақ
яки 
ритм
(грекше 
rhytmos 
– шамалас, 
мөлшерлес, сайма-сай) – қимылдың, құбылыстың, үннің жүйелі, 
мерзімді, мөлшерлі қайталануы. Ырғақ – жасанды емес, табиғи нәрсе, 
өнерге ғана емес, өмірдің өзіне де тән нәрсе: мезгілімен келіп, мерзімімен 
кетіп тұратын жаз бен қыс, көктем мен күз, күннің шығуы мен батуы, 
толқынның жағаға соғуы мен қайтуы. Тютчевше айтсақ, мәңгілік тасу, 
тартылу – түп-түгел ырғақты құбылыстар. Адамның аяқ алысы, жүрек 
соғысы... – бәрі ырғақ. Міне, осылар секілді, өлең де, бәрінен бұрын 
ырғаққа негізделеді.
Қысқасы, ырғақ – өмірде де, өнерде де көп нәрсенің кілті; өлеңде сөз 
бен дыбыс үндестігінің арқауы. Өлеңнің әр сөзі – ырғақты сөз. Өлеңді 
оқу, тыңдау, түсіну, өлеңге тұшыну, толқу, тебірену – бәрі ырғаққа 
байланысты. 
Қазіргі қазақ өлеңіндегі шумақ пен тармақ түрлерінің кейбір үлгілері, 
міне, осындай. Бұлардан басқа да әр алуан аралас шумақтар мен тармақтар 
бар; олардың әрқайсысын әр ақын өзінше туғызған және туғыза бермек. 
Бұлардың бәрін қолға шырақ алып іздеп тауып, олардың әрқайсысының 
буын-бунағын қозғап қарап, әлдебір қисын, не қағида қалыптастырып 
жатпайтынымызды жоғарыда айттық.
Ондай қолдан жасалған қисын-қағидалар көбіне жасанды, кейде тіпті 
жалған болып шығады, өйткені шумақ пен тармақ түрлерінің көбі – 
шартты зат. Біз мысалы, Төлеген Айбергеновтің 
Аруана жаудың қолына 
түссе, ботасын шайнап өлтіріп 
деген сөздерді бір жолға жазғанына 
қарап бунақтарға бөлдік те, төрт бунақты тармақ деп атадық. Бұл 
қалпында, әрине, солай – төрт бунақты тармақ. Бірақ осы сөздерді ақын:
Аруана жаудың қолына түссе,
Ботасын шайнап өлтіріп...
деп, екі жолға бөліп жазса қайтер едік? (Бұл тіпті мүмкін нәрсе, қазақ 
өлеңінде мұндай өлшем қашаннан бар.) Олай жазылса, әр жолды 
оқығандағы дауыс соқпасы екеу ғана; демек, әр жол – екі бунақты тармақ. 
Осы сияқты, Қасым Аманжоловтың:
Келші құрбым,
Кешкіғұрым
Тау жаққа.
Сырласайық,
Бір жасайық,
Аулақта –
деген әрқайсысы бір-бір бунақты алты тармақ өлеңін:

202
Келші, құрбым, кешкіғұрым тау жаққа,
Сырласайық, бір жасайық аулақта –
деп екі-ақ жолға жазып, әрқайсысы үш бунақты екі тармаққа айналдыруға 
да болар еді ғой. Бұл – бұл ма, тіпті, Абайдың әбден қалыптасып кеткен 
«Бойы бұлғаңының» үш жолынан екі-ақ тармақ шығаруға болады.
Біз мұны айтқанда, әрине, қазақ өлеңіне қайтадан реформа жасағымыз 
келіп отырған жоқ. Поэзиядағы ырғақтың жасалу жолы да қызық және 
әр алуан: кей өлеңнің ырғағы әннен туса, қайсыбірі буынға немесе 
екпінге негізделеді. Бұл сырды дәлірек түсіну үшін, жалпы дүниежүзілік 
әдебиеттегі өлең жүйелерін бір шолып өтпей болмайды. 
III
Бүкіл әлем әдебиетіндегі өлеңдер әр халықтың тіл ерекшеліктеріне 
лайық әртүрлі 
жүйеде
жазылады. Ең көне түрі – 
метрикалық
(грекше 
metron 
– 
өлшем
) өлең жүйесі. Бұл жүйе тұңғыш рет көне Грецияда – біздің 
эрадан бұрынғы VIII ғасырда пайда болған да, кейін (б.э.б. III ғасырда) 
латын әдебиетіне ауысқан.
Грек пен латын тілдеріндегі дауысты дыбыстардың айтылуында екі 
түрлі (созымды, созымсыз) машық яки мақам бар. Көне үнді тілі мен 
қазіргі араб тіліндегі дауысты дыбыстар да сондай. Грек пен латын, 
араб пен парсы әдебиетіндегі өлең жүйесі бұл тілдердегі дәл осы 
ерекшеліктерден туған.
Метрикалық жүйе 
– әуезді жүйе, оның арқауында ән жатады
.
Көне 
дүние әдебиетіндегі өлеңдер әрқашан әнмен айтылған, жай оқылмаған, 
музыкалы мақаммен оқылған. Осыдан келген де өлең өлшемі әр буынды 
мақамдауға кеткен уақытқа (мораға) негізделген: созымсыз буын бір мора, 
созымды буын екі мора болса, бәрі қосылып күйлі-сазды бунақ құраған. 
Айталық, бір өлшемдегі бунақтың соңғы буыны созылса (ра-ра-а), 
басқа бір өлшемдегі бунақтың басқы буыны созылған 

жүктеу/скачать 3,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: