Eker S. Ankara/Tűrkiye SOĞD DILI VE KŰLTŰRŰNŰN ESKI TŰRK YAZITLARINDAKI İZLERI ŰZERINE

Orta İranca dönemi dillerinin Hotanca/Sakaca, Tumşukça, Harezmce ve Baktirce ile birlikte kuzeydoğu grubunu oluşturan Soğdca, Buhara’dan Çin Seddin’e değin uzanan çok geniş bir coğrafyada konuşlanan Soğdluların ana dilidir. Soğdluların, eski Pers yazıtlarından ve eski Yunan kaynaklarından itibaren bilinen ana yurdu, Batı literatüründeki adıyla, Sogdiana, Buhara ve Semerkand (Marakanda) arasındaki Zerafşan Vadisidir. Soğdca yazılı kaynaklar ve arkeolojik buluntularla iyi belgelenmiştir, nitekim kağıda mürekkeple yazılan ilk belge, Soğdcadır. Lop çölünde bulunan bu belge MS 313’te tarihli özel bir mektuptur. Soğd dili yaklaşık bin yıl boyunca, Soğdların yanı sıra farklı topluluklar tarafından da din, devlet ve ticaret dili olarak olarak kullanılmıştır. Çin’den İran’a değin yayılan Soğdlu koloniler ve kervanlar Soğd dilini ‘İpek Yolu’nun lingua francası haline getirmiştir. Farklı coğrafyalarda, farklı halklarla ve kültürlerle doğrudan barışçıl ticari ilişkiler içinde bulunan Soğdlular dinlerin ve kültürlerin harmanlanmasında önemli bir rol oynamıştır.Bu bildiride Orhon Yazıtları dışında kalan Irk Bitig ile Terhin, Moyun Çor, üç dilli Karabalgasun vd. bengütaşlarda Soğd dili ve kültürünün izleri ele alınacaktır. Bilindiği gibi, Soğd dili ve kültürünün Türk dili, kültürü, diplomasisi, inanç sistemi vb. üzerindeki etkileri en geç Birinci Türk Kağanlığı dönemine değin uzanmaktadır. ‘Türk-İran ortak kültürel yaşamı’nın belgelenen ilk aşaması Soğd diliyle yazılan Bugut Anıtı ile başlar. Türklerle İranlı Soğdlar arasında her alandaki ve düzeydeki yakın ilişkiler, Soğdların dilleri, alfabeleri ve dinlerinin Türk devletlerince benimsenmesini sağlayacak kadar yakın olmuştur. Türk ve İran dilleri arasındaki uzun süreli dilbilimsel temaslar her iki dilde önemli değişikliklere yol açmış, süreç içinde, Kaşgarlı’nın ifadesiyle ‘Türk huyuyla huylanan, Türk kılığıyla kılıklanan Soğdlar ve Soğdca tarih sahnesinden çekilirken, Pehlevinin mirasçısı, İslami dönemin Yeni Farsçası tipolojik bakımdan Türkçeye yakınlaşmış (İng. convergence) olarak tarih sahnesine çıkmıştır.