Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі семей қаласының ШӘКӘрім атындағЫ

1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978

5В120100 «Ветеринариялық медицина» мамандығына арналған

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №5 Дәріс
Модуль 1 Латын граматикасының анатомиялық терминологиясы
ТАҚЫРЫБЫ: ІІІ септеулік зат есімдерінің ерекшеліктерімен родтық жалғаулары. Сөз құрылымына сәйкес мағынасының өзгеруі. зат есімдері мен құрамы аралас анатомиялық терминдер.

Жоспар:

1. Зат есімнің сөздік формасы.

2. Зат есімдердің тегін (родын) анықтау.
Латын тіліндегі зат есіммен, оның грамматикалық категориялармен, зат есімнің септелуін, жіктелуін, зат есімнің түбірін табу туралы мағлумат беру. Тапсырмаларды жасап жаттығу.

Зат есімнің сөздік формасы үш бөлімнен тұрады:

Бірінші бөлім - атау септігінің жекеше түрі

Екінші бөлім - үтірден кейін жазылатын ілік септігінің аяқталуы

Үшінші бөлім - зат есімнің тектік түрінің қысқартылған түрі (m, f, n)

Мысалы: cornu, us n - мүйіз; Formīca, ae f - құмырсқа; nucleus, i m –ядро; canis, is m - ит

Зат есімнің түбірі ілік септігінің аяқталуын алып тастаумен анықталады:

Жіктелудің түрі сөз түбірінің қай дыбысқа аяқталуына байланысты:

Жіктелу Түбірдің соңғы дыбысы

1 -ā

3 дауыссыз/-ĭ

4 -ŭ

5 -ē

gen. sg.

Nom. sg. Gen. sg. зат есімнің

түбірі

I -ae arteria arteriae arteri-

III -is corpus corpŏris corpŏr-

IV -us fructus fructus fruct-

V -ei facies faciēi faci58

Латын тілінің грамматикалық родтарын зат есімнің родтарымен анықтауға болмайды. Зат есімнің грамматикалық роды жекеше түрде атау септігінде тұрған зат есімнің аяқталуымен анықталады.

N.B.

2. nom.sing. –us-ке аяқталатын зат есімдер (m) жатады;

3. nom.sing. – a-ға аяқталатын зат есімдер (f) жатады;

4. nom.sing. –u-ға аяқталатын зат есімдер (n) жатады;

5. nom.sing. – en-ге аяқталатын зат есімдер (n) жатады

6. nom.sing. –um жəне on-ға аяқталса, (n) жатады.

Ескерту: латын тілінде кейбір us-қа аяқталатын зат есімдер (f) жəне (n) кездеседі. Анатомиялық терминологияда (n) родында us-қа аяқталатын зат есімдер бар: corpus, oris, crus, cruris, pectus, oris, tempus, oris, n.

Анатомиялық терминде сын есім мен зат есімніңүйлесуі кездесетін болғандықтан, сын есімді оқу болашақ ветеринарлар үшін қажет. Бұл сабақта студенттер сын есімнің категориялармен танысады. Сын есім жəне оның грамматикалық категориялары

Сын есімнің (nomen adjectīvum) орыс тіліндегідей род (тектік түр), септеу, түр, жіктеу сияқты грамматикалық категориялары бар. Латын зат есімдері сияқты жіктеледі. Жіктеудің түріне жəне септеудің аяқталуына байланысты сын есім 1-2 жəне 3 жіктелінуі болып бөлінеді.

Сын есімнің 1-2 жіктелінуі жəне сөздік формасы

Жіктелуіне байланысты латын тілінде сын есімнің 1-2 жіктелінуі атау септігіндегі үш тектік түр жалғауымен аяқталады.

Род nom. sg. жалғауы мысал

masculīnum -us, -er albus - ақ

niger - қара

feminīnum -a alba - ақ

nigra - қара

neutrum -um album - ақ

nigrum - қара

Masculīnum родындағы сын есімдер 2 жіктеудегі зат есімдер сияқты -us, -er жалғауымен жіктеледі, feminīnum родындағы сын есімдер –a жалғауына аяқталатын 1 жіктелу сияқты, neutrum родына аяқталатын сын есімдер –um жалғауына аяқталатын 1 жіктеудің зат есімдері сияқты жіктеледі.

Жіктеу Nom. sg. Gen. sg.

2 Larus albus

ager niger

Lari albi

agri nigri

1 rosa alba

substantia nigra

rosae albae

substantiae nigrae

2 collum album

rostrum nigrum

colli albi

rostri nigri

Сын есімнің 1-2 жіктелуінің зат есімнен айырмашылығы – ол атау септігінде ғана болады. Бұл жағдайда атау септігінің тек қана m формасында жəне үтірден кейін f жəне n родының жалғауы жалғанады:

Зат есім сияқты, -er-ге аяқталатын сын есімдердің көбінде -е жалғауы түсіп қалады: m тектік түрінде Gen. sg., f жəне n тектік түрінде барлық септіктерде. Бұл жағдай сөздік формада беріледі: dexter, tra, trum – оң, sinister, tra, trum – сол.

Сөз түбірінде –е сақтап қалатын сын есімдер: Liber, libera, liberum – еркін;

asper, aspera, asperum – бүдірлі; lacer, lacera, lacerum – жыртық; somnifer, somnifera, somniferum - ұйқы шақыратын.

Сын есімдердің түбірін зат есімнің түбірі анықтағандай, gen. sg. жалғауын алып тастаумен анықталады.

Түсіп қалатын –е əрпі бар сын есімдер

Casus singularis Pluralis

m f n m f n

Nom Rub -er Rubra Rubrum Rubri Rubr-ae Rubea

Gen Rubr -i Rubrae Rubri Rubrorum

Rubrarum

Rubrorum