Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі шәКӘрім атындағы семей мемлекеттік



бет60/95
Дата06.02.2022
өлшемі0,62 Mb.
#57735
1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   ...   95
Құсбегілікке байланысты атаулар:
Мақсаты: Көшпелі өмір салтын бастан кешірген халқымыздың құсбегілік өнері туралы мағлұмат беру, қазақша құс аттарын айтуға дағдыландыру
Көшпелі өмір салтын бастан кешірген халқымыз табиғатпен мейлінше етене болған. Табиғат аясындағы таным тэжірибесі тек қана күнкөріс тіршілігіне негіз болып қоймаған. Сонымен бірге уақытты мәнді, көңілді өткізудің жолы ретінде де кеңінен пайдаланылған. Солардың бірі көрінісі аңшылық-саятшылыққа байланысты.
Төменде .Қазақстанда молынан кездесетін, қазақ қүсбегілері қолға үйретуді ертеден дәстүр еткен қыран қүстардың ең негізгілері туралы мағлүматтар беріліп отыр.
Бүркіт-казақ, арасында аңшылыктаң кең тараған түрі бүркітпен аң аулау. Бүркіт үстау, саятшы болу, аңшылыққа ден кою. Бүркіт жыртқыш күстардың ішіндегі аса тектісі, адам қолына тез үйренгіші. Сонымен бірге оның ерекше қасиеті қайратына сай қырандылыгы, жүректілігі, қиырдағына тез байқагыш сезгіш. Салмағы 2840-4100 г дене түрқы-95 см-ге, жайғанда қанаты 2 м-ге жетеді.
Шалзысы—қанатының шеткі қауырсындары. Көбесі қүйрығының арасындағы екі қабат элді қауырсыны. Жебесі-ктгж қауырсындары. Алғы төрт саусақты, артқысын тегеуріні, ішкісі жембасары, ортаңғысы сығымы, шеткісін шеңгелі дейді.
Құсбегі қолындағы бүркітін қайырып, қалған бір бабына қелтіру үшін мына сиякты
жемнің түрлері беріледі.
Қансоқта-өлген аңның немесе малдың туралмаған каны сорғалаған кескен етті айтады.
Қызыл- қүстың қылғып қақшуына оңайланып қықыл ет. Мүның да қан сөлі өзінде болады.
Tapтпa-малдың немесе аңның желкесі, толғарсағы, шандыр сияқты құнары аз сіңірлі жерлері.
Cap бөртпе- туралған соң суға екі-үш рет шайып, біршама қан-сөлімен арылтқан ет. Ақлсем- майдалап турап,суға салып қойып, эбден сығымдап, бар маңызынан айырған ет.
Тоят-кұс өзі алған аңның етін жұлып жеуі.
Үлкен өкпе немесе боз өкпе-сойылған малдың яки аңның өкпесіне пышақ тигізбей кеңірдегімен қоса алып үріп қояды. Сонда өкпе маңызынан айырылып, қүсты белгілі күйге түсіретін жем болып шығады.
Жылы қан. Бұл бүркітке берілетін жемнің бір түрі. Малдың немесе аңның сорғалаған жып-жылы бауырын, ішек-қарнын тойғанынша жалмалап жейді.
Қыранның түлек бабына орай жемді осылай беруді «жылы қан» деп атайды.
Қорыта келе, ата-бабамыздың көне кэсіптерінің бірі қүсбегілік, аңшылық, саятшылық демекпіз. Қүсбегілік, аңшылық, саятшылық-ата-бабамыздан қалған өнер, озық дэстүр, мол мұра Аң аулау дэстүрі мен тарихына байланысты атауларды сөз еткенде, ертедегі адамдар аң аулауды өмір сүрудің, күн көрістің көзі еткені мәлім. Мүны «Қамбар батыр» жырындағы Қамбар батырдың өз халқын,туған туыстарын аң мен құстың етімен асырауы дэлелдейді. Көшпелі елдің тіршілігіне көз салсақ, малшылық пен аңшылық егіз туғанға үқсайды. Әйтседе ең алдымен ңшылық пайда болған. Себебі үй хайуандарының өздері, алғашында жабайы хайуандар болғаны мэлім. Адамзат ең алғаш рет соларды аулап, пайдалануын доғармаған.Ертедегі адамдардың қүс аң аулау эдістері алуан түрлі болған. Олар әуелі басқа өте қарапайым жолмен ғана тамақ табуды көздеген, кейіннен аң аулауды кәсіптің көзі еткен. Бірак эр заманның эдісі-айласы басқа-басқа болғанмен, қазақ халқының үғымында солардың бэрі аңшы-саяткер деп аталады. Аңшы-саяткерлер аң аулауға тас, - таяқ, сойыл, шоқпар, су, түтін, тор, түзақ, ау, қақпан, ат, ит, қүс, садақ, мылтық сияқты қару-жарақтарды өте шебер пайдаланған.
Аңшылық - аң аулау күн көрістің көзі етушілік. Тэтті етін, қымбат терісін, мамык жүнін, қауырсындарын, мүйізі мен түяғын, тісі мен сүйегін жэне басқа да кымбат заттарын алып, аң аулауды кэсіп етушілік.
Саятшылықта халық ежелден өнердің бір түрі деп бағалаған. Халык мэдениеті мен эдебиетінің аса көрнекті өкілдері Шоқан, Абай, Мүхтар, Ақан сері жэне тағы басқалар саятшылықты катты үнатқан адамдар болған. Бүған олардың қырандар жайлы жазған, қазір халық казынасына айналған көптеген шығармалары куә. Саятшылық - ғажап қүбылыс, үлкен өнер, өз алдына зор ғылым. Саятшылық өнері арқылы халық табиғанпен араласып,оған өзінің жақындығын сезінген.
Құсбегі. Қырандарды түрге, топқа айыра білетін олардың өзін де өзі ішінен жікке, туыстыққа, ұрпаққа бөле білетін адамды «күсбегі» деп атайды Мұндай адамдар құсты сынай білетін сыншы, қырандарды үйрете, баптай білетін, аңға сала білетін бап күйінде үстай білетін жэне ауырса, емдей алатын болуы керек.
Біз қыран құс, аңшылық туралы аз ғана сөз еттік. Ондағы мақсатымыз- жай адам біле бермейтін, саятшылық өнерімен бірге ұмыт бола бастаған сөздерді көрсету, шамамыз келгенше оларға түсінік беру еді. Аңшылык өнеріне байланысты туған сөздер осылар ғана деуден аулақпыз. Зерттей, тереңдей түсе, мың- мыңдаған сөздердің куэсі болуымыз эбден мүмкін. Ал тіліміздегі сөздерді халқымыздың салт-дэстүрімен, кэсібімен үштастыра зерттеу тіл жанашырларының міндеті демекшіміз.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   ...   95




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет