Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясы М. О.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер Институты
жүктеу/скачать 1,11 Mb.
|
аза стан Республикасы ылым Академиясы М. О. уезов атында ы де
| АЛШЫН ДАУЫ
Орта жүзден Жұлқар дегең бір кіеі үш түйеге тары артып, ел аралап, сауда қылып жүріп, кіші жүзге барады. Сол елде Жұлқарға алты жігіт кездесіп: Уа, ақсақал, жол болсын, қай елдікісің, неғып жүр-ген адамсың?— деп жөн сұрайды. Жұлқар аты-жөнін ай-тып: «Өздерің кімсіңдер?»—дегенде, жігіттер: «Біз Әйте-ке — Бәйтілес деген билердің елінікіміз»—дейді. Содан кейін жігіттер шалды айналдырып жібермей, тонйуға ьщғай-ланады. Сол уақытта шал: Уа, қурап жүрген шалды өлтірем деп Айдабол — Қаржасқа жем боларсыңдар!—дейді. Бір қалтарыста жігіттер шалды өлтіреді. Жұлңар үшті-күйлі жоқ болып кеткен соң елі жоқтайды. «Бұл қолды брлды, біреу өлтірді ғой! Мұның жүрген жеріндегі қалдыр-ған сөзінен іздеп таппасақ, басқа жол жоқ»— деп әр елге екі-екіден тыңшы жібереді. Сондай екі тыңшы Әйте-ке — Бәйтілестің елін аралап жүріп, дөңде асық ойнап жүрген бір топ балаға кез болады. Балаларға қарап тұрса, бір-екі бала ойын арасында өлеңдете жүріп: «Қурап жүрген шалды өлтірем деп Айдабол — Қар-жасқа жем боларсың»— дегенді айтып қалады. Соны eciTin," ұғып алады да, екі тыңшы естігенін еліне келіп мәлімдейді. Содан кейін Жұлқарды даулауғаг елден жүз кісі аттанады, басшылары Шоң би, Айдабол би, Өте би болады. Әйте-ке — Бәйтіпестің еліне барады. Бұлар барған соң Әйтеке — Бәйтілес елінен сөйлеске үш ақсақал шығады. Сөз бастал-ғаннан кейін Алшынның кісілері: Уа, кісің нешеге келіп еді?— дейді. Алпыстан асып еді, аяғы жетпіске қадам басып еді,— дейді Қаржас жағы. Уа, кісің алпыстан асса, аяғы жетпіске қадам басса, алпыс екі тамыры суалған екен, сақал-мұрты қуарған екен. Олай болса, кісің жарты кісі болған екен. Отыңның басын босатқан екен, жарты құн алып біт!— дёйді. Ол уақытта кісінің құны жүз жылқы, қара нар, қады кілем, қалыңсыз қыз, алты қанат ақ үй, қарғылаған қара тазы, үш құл, үш күң екен. Осьшың жартысына бітім болады. Барған адамдар бітім жасап елге қайтады. Жұлқар-дың жақын адамдары бітімге риза болмайды. «Сеңдер. пара алған екенсіңдер, болмаса біздің кісіміздің құны бұл емес еді, біз енді Абьшайға барьш айтамыз»—деп ханға арыз қылады. Бұл хабарды Алшын елі есітіп сасады. «Біз енді бүлінеміз, ел болудан кеттік, Абылайға тағы да тар- ту-таралғы керек, енді қайтеміз!»— десіп, ақылдасып жат-қанда, он төрт жасар бір бала: Уа, сендер саспаңдар, Абылайға мен барып, жау- апты мен берейін. Егер сендер барып сөзден жығылып қалсаңдар, қиын болар. Мен Абылайға істің жайы мынадай деп жауап беріп тұрсам, аяғын Абылай да андап басар. Маған бір жүз ділдә беріңдер, алты жолдас еріңдер, бас білетін, екеуі ат қоятын, екеуі тіл білетін болсын,— дейді. Жұрт баланың сөзің тындап, айтқан кісілерін ертіп, жүз ділдә беріп жөнелтеді. Бұлар Абылайға жақындап, ел шетіне келген соң түс-кен ауылдарынан «Абылайдың төрт жарғыш биі бар деп еді, Алшынның дауына билік құратын кезек қайсынікі екен, білесіздер ме?— деп сұрайды бала. Қаздауысты Қазыбектің реті,— дейді ел. Ол қандай кісі, пішін, келбеті қандай?— деп сұрайды бала. Қабағы түксиген, кірпігі ұзын қара кісі, қазша қаң-қылдап сөйлейді,— деседі. Сол кезде Абылайдың бір баласы өліп, хан қайғыланып жатыр екен. Хан келген кісіге басын көтерйей, аяғын жимай жата береді екен. Сонда ханға Қазыбеқұлы Бек-болат шешен келіп: «Уа, хан, көтер басыңды!»—дегенде, Абылай басын көтермепті. Бекболат: «Дос көтерер көңілді, мал көтерер өлімді, төгілген толмайды, өшкен жанбайды, ' кеткен келмейді. Уа, бекем бу беліңді, көтер басыңды ^тө-рем!»— дейді. Хан оған да басын көтермейді. Сонда Бек-болат: Уа, төрем, құдай алғанын қайтып бермейтін, өлген кісі тіріліп қайтып келмейтін. Уа, туып еді елің сүйінді, өліп еді жерің сүйінді. Уа, дүниеде екі ит бар еді, бірі төре ит, бірі түйе ит. Төре ит жатса тұрмайды, түйе ит қисайса түзелмейді, екі ит өзің білесің!— дейді. Рас айтасың Бекболат!— деп Абылай басын көтеріп алады. Жиналған жұртқа: «Бекболат, Бекболат!» десем, күндейсіңдер, осы Бекболаттай біреуің сөйлемейсіңдер. Мен өліп кетсем қайтесіңдер? Жаса етті, сапыр қымызды!—г дейді хан. Қымыз ішіп мәжілісте отырғанда, Әйтеке— Бәйтілестің жіберген баласы қасындағы жолдастарымен ордаға кіріп келеді. Билерге қолдасып амандасып жүріп Қаздауысты Қазыбектің қолына жүз ділдәні ұстатып кетеді. Оны Үйсін Төле би мен Алтай Құнанқара бидің көзі шалып қалады. Бала Абылайдың алдына барьш отыра қалып: «Салаумалейкум, тақсыр хан! Аман бармысыз? Сізге сәлем де деді Әйтеке — Бәйтілес деген қартымыз. Мынау отырған қара сақалдың сопағы, бұның кісісін жұтқан қалың қара қопағы. Ұлы Сұлтан мен емес, өлгеніңе жан беріп сөз сұрайтын, өзі набырсыз мен емес, қаңтарда қайырып салып қатырып тастайтын. Қара Керей Қабанбай, Қан-жығалы Бөгенбай, Қаракесек Қазыбек, Шақшақұлы Жәні-бек болғанда, бірің балға, бірің төс, бірің гауһар, бірің күміс, бірің піш те, бірің кес!»— дейді. Сонда Қаздауысты Қазыбек: — Балам, төрт кісінің антын өткізсең де ерік, жиырма жылқы құн берсең де ерік!—дейді. Абылай: «Әлей!»— дейді. Бала жблдастарын ертіп ордадагі шығып жүре бе-реді. Сол кезде Қаракерей Қабанбай батыр: «Балам, көпке жүрмессің!»— дейді. Қанжығалы Бөгенбай батыр: «Екі жақсы қас болмас, екі жаман дос болмас, аңдысқан ауыл болмас, есептескен ел болмас»— дейді. Шақшақұлы Жәнібек батыр отырып: «Әй, бәрекелді-ай, жетесізге некесіз жолықпаса игі еді!»—дейді... Сонда Қаздауысты Қазыбек: «Рас айтасың, атам болды жетесіз, енем болды некесіз, өзім туып,-өзім кірдім қатарға, нетесіз?»— дейді. Үйсін Төле би: «Паралы биде иман жоқ, туралы биде туған жоқ»— дейді. Алтай Құнанғара би: «А, құдайым, аққа бастыр, қара-дан сақта! Көрінбей келгён қазадан сақта, жасырьш алған парадан сақта, арамза туған баладан сақта!»—дейді. Керей Тоқсан би: «Сөз сөзден туады, сөйлемесе қайдан туады? Алып анадан туады, ат биеден туады, қас монтаны қарадан туадьі, опасыз қатыннан не ел бүлдір-гіш, не жұрт күлдіргіш бала туады»— дейді. Малай Жандос би: «Жабағы — тайдан жал кетсе, қа-рашадан байлық кетсе, ханнан әділшілік кетсе, жер-судан береке кете ме деп қорқамын»—дейді. Қаржас Шорман би: «Хан азарында қарашымен қас болар, бай азарында дәулетіне мас болар^ молда азарында қайыр-зекеті жоқ баймен дос болар»— дейді. Қанай Бекболат би: «Біткен істі жетесіз туған құл бұзар, некесіз туған ұл бұзар. Құттан шыққан қу құртпай тынбас деген, елді сол бұзар»— дейді. Алшын Қаражігіт би: «Ханның баласы өліп құты қашып отыр еді, анаңың төрееі өзіне тиіп құтырып отыр еді. Құты қашқанмен ауыл үй болма, құтырғанмен жолдас болма деген бар еді. Уа, жүртым, құдай даудан сақта-сын, кезеніп тұрған жаудан сақтасын... Қазақ баласы біріңе-бірің сыйысарсың, бір сөзді өтті, кетті деп қумаңыз!»— дейді. Осымен билердің сөзі тоқтапты. жүктеу/скачать 1,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|