Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі қ. ЖҰбанов атындағы ақТӨбе өҢірлік мемлекеттік



Pdf көрінісі
бет18/126
Дата12.12.2021
өлшемі2,03 Mb.
#99887
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   126
Байланысты:
ktj 20593

жаңа  экономикалық  саясатпен
,  төтенше 
жағдайда енгiзiлген салғыртты салықпен ауыстыруға бағыт алады. 
 
Елiмiзде жаңа экономикалық саясатты (ЖЭС-НЭП) iске асыру 1921-1923 
жылдарда Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетiнiң азық-түлiк салығына көшу 
туралы шешiмi негiзiнде жүргiзiлдi. Салықтың мөлшерi салғыртқа қарағанда аз 
болды  және  өндiрушiлерде  ендi  артық  өнiмiн  өз  мүддесі  аясында  рынокқа 
шығаруға  мүмкiндiгi  туып,  оларда  ынта  туғызатыны  көзделдi.  Мәселен,  1920 
жылы Жетiсу мен Сырдария облыстарында астық салғырты бойынша 10,4 млн. 
пұт  дәндi  дақыл  жиналса,  1921  жылы  салық  арқылы  шаруалардан  жиналған 
астық  6  млн  пұттан  асқан  жоқ.  Шаруалардан  алынатын  ауыл  шаруашылығы 
өнiмдерiнiң  мөлшерiн  салықпен  шектеу  ауыл-селолардың  қалалармен 
байланысын  нығайтуға  жол  ашты.  Бұл  тұста  шаруалар  басы  артық  өнiмдерiн 
қалаға апарып сатып, тұрмыс жағдайын түзеуге мүмкiндi алды.  
 
Уақыт өткен сайын жаңа қатынасқа шаруалар мен жалпы өндiрушiлердiң 
сенiмi  кеңңее  түстi.  Бұл  тұста  Кеңестердiң  өлкедегi  шараларын  нығайтуға 
байланысты  бiраз  саяси-ұйымдастыру  жұмыстары  жүргiзiлдi.  1921  жылы 
уездер  мен  губернияларда  Кеңестер  съезi  болып  өттi.  Алайда,  Қазақстандағы 
Кеңестер  құрылысында  бiрқатар  қиыншылықтар  мен  кемшiлiктер  кездестi. 
Кейбiр  жерде  белсендiлер  жаңа  экономикалық  саясаттың  мәнiн  түсiнбедi, 
бұрынғысынша соғыс коммунизм әдiстерiн қолданды. Кеңестер құрамына жаңа 
саясатты енгiзуге қарсы, iштен бүлдiру әрекетiне бейiм адамдардың кiрiп, керi 
үгiт  жүргiзу  көрiнiстерi  де  көп  болды.  Дегенмен,  кеңестердi  құрып  нығайту 
жұмыстары  мақсатты  жүргiзiлдi.  Оған  белсене  қатысқан  Қазақ  КАСР 
Комитетiнiң  тұңғыш  төрағасы  С.Меңдешев,  орынбасары  Ә.Жангелдин,  ҚАСР 
iшкi  iстер  халық  комиссары  Ә.Әйтиев  және  басқалары  Кеңестердiң  жұмысын 
жандандыруға елеулi еңбек сiңiрдi.    
 
Билеушi  партияның  (РК/б/П)  Х  съезi  (1921  ж.  наурыз)  шаруашылық 
мүддесiн  iске  қосудың  пәрмендi  жүйесiн  жасау,  азық-түлiк  салымынан  азық-
түлiк  салығына  көшу  туралы  шешiм  қабылдады.  Iлкi  әзiрде  бұл  шара  жаңа 
экономикалық  саясат  шеңберiнде  жүзеге  асырылғанымен,  жаңа  реформалық 
кешенiн  түгел  қамти  алмады.  Салық  саясатында  шаруашылық  саласындағы 
белсендiлiкке  жаңа  серпiн  берген  аса  мәндi  өзгерiстермен  бiрге,  қаржыда, 
несиеде,  ақша  шаруасында,  арендалық  қатынастың  басқа  да  бiрқатар 
көрiнiстерiнде пәрмендi шаралар жасалды. 
 
1921 ж. 4-10 қазанда аралығында өткен Қазақ АКСР Кеңестерiнiң II съезi 
республиканың  өмiр  сүрген  алғашқы  жыл  iшiндегi  мемлекеттiк  және 
шаруашылық  құрылыстың  қорытындыларын  шығарды.  Оның  жұмысының  


басты  мақсаты  -  жаңа  экономикалық  саясат  жолында  ел  iшiндегi  этностар 
арасындағы  қарым-қатынасқа  талдау  жасап,  оны  түсiнушiлiк,  достастық 
жолымен дамыту бағыттарын белгiлеп беру едi. 1921 жылы жазда Бүкiлорталық 
Ресейдегi сияқты Қазақстанда да ғасырдың қатерi стихиялық апатқа  - аптапты 
қуаңшылыққа  ұшырады.  Орал,  Орынбор,  Ақтөбе,  Бөкей  және  Қостанай 
аймақтарындағы  егiстiң  көбi  күйiп  кеттi.  Малға  азық  болмай  оның  бiразы 
қырылды.  Егілген  дәнді  дақылдың  күйіп  кетуі  тек  қана  қуаңшылықтан  емес, 
сонымен  бiрге  ауыл  шаруашылығының  жалпы  артта  қалушылығы  мен 
экстенсивтiгi салдарынан, мұның үстiне шет ел басқыншылығы мен қоғамдағы 
азамат  қарсыластығының  зардабы  және  билеушi  саяси  күштер  мен  мемлекет 
басшыларының  оралымсыз  уйымдастыру-саяси  қызметінен  болғанын  белгілі 
зерттеші ғалымдар дәлелдеген. 
 
Қазақстанда  ашаршылық  көлемi  зор  болды.  1921  жылы  қыркүйекте 
жүргiзiлген толық емес есеп бойынша 8,4 млн. десятина жалпы егiс көлемiнiң 
2,1 млн. десятинасында егiн көктемей қалды, ал қалған алқапта өнiм өте-мөте 
төмен  болды.  Жүз  мыңдаған  адамдар  ашаршылыққа  ұшырады,  ал  көшпелi 
қазақтар  үшiн  қуаңшылық  аса  ауыр  қасырет  болып  келіп  өте  қатты  соққы 
болып  тиеді.  Бейбiт  халыққа  озбырлық  жасап,  азақ-түлiк  және  тұқымдық 
қоймаларын  тонаған  жаңа  үкiметке  қарсы  топтармен  бiрге  осы  кезде олардың 
қатарына ағымды жағдайға наразылық бiлдiрген жәй азаматтар да қосылды.  
 
Ашаршылыққа  қарсы  мемлекет  пен  билеушi  саяси  күштер  өздерiнше 
әрекеттер  ұйымдастырды.  Ресейден  осы  жылдары  Қазақстанға  4,5  млн.  пұт 
астық,  183  мың  пұт  картоп  келдi.  Қазақстан  шаруалары  тек  1922  жылы  егiс 
көлемiнiң 60 пайызынан астамына тұқымды аталған аймақтан алып септi. Елге 
ондаған  дәрiгерлiк-  тамақтандыру  топтары  келдi.  Бұндай  қамқорлық  Кеңес 
мемлекетiнiң әр халықтар арасында кеңiнен тарады. Мысалы, Қазақстанға түркі 
халықтары  және  Украина  көп  көмектестi.  Түркiстан  республикасы  1921-1922 
жылдары  қазақ  елiне  2  млн.-ға  т.  жуық  астық  бөлдi.  Түрлi  мемлекеттiк, 
қоғамдық  қамқорлық  шараларына  қарамастан  Қазақстан  республикасының 
жалпы  әлеуметтiк-экономикалық  жағдайы,  соның  iшiнде  шаруалар  күйi  өте 
ауыр болып қала бердi. 
 
XX  ғасырдың  20-жылдарында  Қазақстанда  жер  реформасы  елдегi 
әлеуметтiк топтардың арасын нығайтуда орасан зор рөл атқарды. Ресей патша 
үкiметi  кезiндегi  отаршылдық  саясат  нәтижесiнде  жердi  жаппай  және  жөнсiз 
тартып алуы шаруаға қажеттi жерлердiң көлемiн күрт тарылтты, жер пайдалану 
шекаралары  ауысты,  малды  жая  жүрiп  көшетiн  және  суға  жететiн  жолдар 
жабылып  қалды.  Көшпелi  қазақтардың  үлкен-үлкен  топтарының  пайдаланып 
отырған  үлкен  шүйгiн  жайылымдары,  ал  отырықшы  аудандарда  -  суармалы 
жерлер мен оның құбырлары тартылып алынды. 
 
Әсiресе  жаңа  үстемдiк  саясаттың  зардаптары  Жетiсу,  Сiбiр  және  Орал 
казак  әскерлерiне  алып  берген  өңiрлерiнде  ерекше  ауыр  болды. 
Жайылымдарды, 
шабындықтар 
мен 
егiс 
алқаптарын, 
қыстауларды 
пайдаланғаны  үшiн  жергiлiктi  халық  көп  жалдама  ақы  төледi,  егiн 
алқаптарында  еңбек  етiп,  қазақ  ұлықтарының  малын  бақты,  астықтың  недәуiр 
бөлiгiн  сыйға  бердi.  Гурьев  (Атырау)  уезiнiң  Еспол  және  Сiмбiртi 


болыстарының  тұрғындары  1921  жылы  ҚАКСР  Жер  Халық  Комиссариатына 
өтiнiш жолдап, онда Кеңес өкiметiнiң орнауы қарсаңында “бiзге егiншiлiк пен 
шөп шабуға ғана емес, тiптi жайылым үшiн де жарамсыз кiлең сортаң жерлер 
қалды” деп жазған. Ертiс пен Жайық бойындағы, Жетiсудағы басқа аудандарда 
да жағдай осындай болды.  
 
Кеңес үкiметiнiң алғашқы жер реформасы саласындағы шаралар негiзiнен 
жалдамалы  ақы  мен  жердi  пайдаланғаны  үшiн  еңбекпен  өтеудi  заң  жүзiнде 
жойып  қазақтарға  жер  құқын  бердi.  Алайда  азамат  соғысы  және  одан  кейiнгi 
жылдарда  көптеген  жерлерде  бұрынғы  ауылдағы  үстем  топтар  жердi 
пайдаланудағы  шиеленiсушiлiктi  барынша  пайдаланып,  жалдама  ақысын  одан 
әрi  ала  беруге  тырысты.  1920  жылдың  аяғында  ҚАКСР  Орталық  Атқару 
Комитетi  жанынан  жер  комиссиясы  құрылып,  ол  1921  жылдың  басында 
жарияланған  Үкiметтiң  жердi  ұлттандыру  Декретiне  сәйкес,  бүкiл  жердi 
мемлекеттiк  қор  деп  жариялады  да,  жердi  өз  бетiмен  алу,  сатып  алу  және 
жалдау атаулыға тыйым салды. 
 
1921  жылдың  ақпан  -  сәуiр  айларында  жер  реформасына  байланысты 
қосымша қабылданған мемлекеттiк құжаттар, қазақ шаруаларына дәстүрлi ата-
тегiнен  қалған  тиесiлi  жерлердi  өздерiне  қайтаруға  негiз  болды.  Осы  жылы 
жазда  Жайықтың  сол  жағалауындағы  жерлер  межелеп  бөлiнiп,  қазақтарға 
қолайлы жайылымдар тидi. 1922 жылы Орал губерниясының қазақ тұрғындары 
барлығы  208  мыңнан  астам  десятина  жер  алды.  Семей  губерниясында  әскер 
қорының  жерлерi  қазақтардың  пайдалануына  көштi,  межелеп  бөлуге  184  мың 
десятина  жер  әзiрлендi.  Ақмола  губерниясында  Ертiс  бойындағы  он 
шақырымдық  алқапқа  1922  жылдың  шiлдесiне  дейiн  35  iрi  қоныс  аудару 
учаскесiне 350 қазақ шаруашылығы  - бұрынғы жалдаушылар мен бақташылар 
көштi. Көкшетау уезiнде барлық бос жер қорын Кеңестер қазақтарға бердi. 
 
1921  жылы  Жер-су  реформасы  Түркiстанның  көптеген  аудандарында, 
оның  iшiнде  Алматы,  Қапал,  Шымкент,  Әулиеата  уездерiнде  жүзеге  аса 
бастады.  Осы  кездерде  бұнда  қазақ  кедейлерi  мен  жатақтарының  тұңғыш 
бұқаралық  ұйымы  - 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   126




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет