Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі Исакова С. А., Айнабекова И. Т

 
92 
4.2 Маржиналды табысты талдау 
 
Нарықтық  экономикаға  өту  өндіріс  шығындарын  есепке  алуды 
ұйымдастыруды  қайта  қарауды  және  оның  прогрессивті  әдістерін  ендіруді 
талап  етеді.  Осы  мақсатга  ҚР  бухгалтерлік  есеп  теориясы  мен  прак-тикасы 
үшін  нарықтық  экономикасы  дамыған  елдердегі  щығындарды  есепке  алуда 
«директ-костинг» жүйесі бойынша ұйымдастыру тәжірибесі көңіл аудартады. 
Бұл жүйе АҚШ-та пайда болған. Оның негізгі идеялары «Өндірістік есептің 
¥лттық  қауымдастығының  бюллетенінде  1996  жылдың  қаңтарында 
жарияланған  американдық  зерттеуші  И.  Н.  Гарристің  мақаласында  айтыл-
ған. Директ-костингті нақты енгізу АҚШ-та 1953 жылы іске асты, сол кезде 
бухгалтерлердің  Үлттық  қауым-дастығы  осы  әдістің  сипатамасын 
жариялады.  «Ұлыбританияда  бұл  әдіс  «маржиналь-кост»,  ал  Францияда 
«маржиналдық  бухгалтерия»  деп  аталады»,  -  деп  жазған  В.  И.  Ткач  және 
М.В. Ткач. Директ-костинг жүйесінің негізінде «Шығындарды тұрақты және 
айнымалы деп. бөлу директ-костинг жүйесінің бірінші ерекше белгісі», - деп 
біздің ғалым, профессор С.С. Сатыбалдин тұжырымдайды. 
Айнымалы  шығындарга  өндіріс  көлемінің  өзгеруіне  байланысты 
өзгеретін  тікелей  шығындар  жатады:  шикізат  және  негізгі  материалдар, 
технологиялық  мақсаттарға  жұмсалатын  отын  және  энергия,  өндірістік 
персоналдың  жалақысы,  тиісті  төлемдерімен  бірге  жабдықтарды  күту  және 
пайдалану шығындары және бірқатар басқа да үстеме шығындар. 
Тұрақты  шығындарға  әкімшілік,  басқарушылық,  коммерциялық  және 
жалпы  шаруашылық  шығындары  жатады.  «Тұрақты  шығындар  кезеңдік 
шығындар болып есептеледі және бұйымдар арасында бөлінбейді, олар тура 
нәтижелерге жатқызылады». 
Айнымалы шығындар тұрақты шығындармен салыстырғанда күшейтілген 
бақылауды  талап  етеді.  Тұрақты  шығындардың  мөлшері  тұрақты  болып 
қалады  және  өндіріс  көлеміне  пропорционалды  өзгермейді,  мысалы,  жал 
телемі,  несиені  пайдаланғаны  үшін  пайыздар,  негізгі  құралдарға  есептелген 
амортизация,  кәсіпорын  басшысының  жалақыларының  кейбір  түрлері  және 
басқа да шығындар. 
Тұрақты шығындар бірдей уақыт аралығында бірдей сомамен есептеледі. 
Оларға  кәсіпорьн  және  оның  бөлімшелері  бойынша  смета  есептеледі. 
Ескерілген  ауытқулар  (үнемдеу  немесе  артық  шығындалу)  негізінде 
кәсіпорынның  шаруашылық  нәтижесіне  әр  бөлімшенің  салымын  анықтауға 
болады.  Айнымалы  шығындарға  қарағанда,  тұрақты  шығындар,  жоғарыда 
аталғандай  өндіріс  көлемінің  өзгеруіне  тәуелді  емес.  Сондықтан  оларды 
азайтудың басты резерві өндіріс көлемінің өсуінде жатыр. Шығарьшған енім 
көлемі  қаншалықты  кеп  болса,  өнім  бірлігіне  тұрақты  шығындар 
соншалықты аз келеді. 
Шығындарды  тұрақты  және  өзгермелі  деп  жіктеу  біршама  шартты 
сипатта  екенін  айта  кеткен  жөн,  себебі  шығындардың  бір  бабы  әр  түрлі 
жағдайда  өндіріс  келеміне  тәуелді  немесе  тәуелсіз  болуы  мүмкш.  Мысалы, 
кәсіпорын  қызметінің  саласын  кеңейту,  тиісті  қызмет  бөлімшелерінің 

 
93 
қызметкерлерінің  жұмыс  көлемін  ұлғайтады  (бухгалтериялар,  маркетинг 
бөлімі,  жоспарлау  -  өндірістік  бөлімі  және  т.б.).  Бұл  жағдайда  белгілі  бір 
кезеңде  басқару  аішаратын  ұстау  шығындарының  осуі  пайда  болады,  ол 
шығындар белгілі бір кезеңде тұрақты ретінде қарастырылады. 
Сонымен  қатар,  тұрақты  шығындар  қатарына  жатқызылған  жеке  баптар 
бойынша  өнім  шығару  көлемінің  тұрақсыздығына  тәуелсіз  бір  кезеңнен 
екіншіге взгеру байқалуы мүмкін (мыеапы, жал төлемінің әсуі, материадцар 
мен тауарларды сақтау бойынша шығындардың көбеюі және т.б.). Басқа бір 
жағынан  алғанда,  айнымалы  шығындар,  өндірісті  ұйымдастыру  және 
технологияның  жаңаруы  сияқты  факторлардың  салдарының  өндіріс 
көлемінің өзгеруі кезінде өзгеріссіз қалмайды. 
Шығындарды  тұрақты  және  айнымалы  деп  бөлу  қьісқартылған  (толық 
емес,  шектеулі)  өзіндік  құнды  есептеу  мақсатында  жүргізіледі.  Оны  есепке 
алу  және  яеоспарлауға  тек  айнымалы  шығындар  ғана  қосылады,  яғни 
«директ-костинг» 
жүйесі 
кезінде 
енімнің 
толық 
өзіндік 
құнын 
калькуляциялау  әдісі  қолданылмайды.  Біздің  елімізде  бухгалтерлік  есептің 
қазақстандық стандартына кешпес бұрын, толық өзіндік құнды есептеу және 
калькуляциялау  жүйесі  кеңінен  тарады,  ал  «директ-костинг»  жүйесі  іс 
жүзінде қолданылмады. 
Бухгалтерлік  есептің  №2  «Қаржы-шаруашылық  қызметінің  нәтижесі 
туралы  есеп»  стандартының  мазмұны  ҚР-да  шығындарды  есептеуді 
ұйымдастыру  «директ-костинг»  жүйесі  бойынша  жүргізілуі  керек  екендігін 
куәландырады.  Бұл  есепте  тұрақты  шығындар,  өндірістік  езіндік  құнға 
жатқызылмайтын және көсіпорынның жалпы табысынан алынып тасталатын 
кезең шығын-дарына жатқызылған. 

жүктеу/скачать 1,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: