Қақтығыс түсінігі және типологиясы

 

9 

 

 

басшылардың  қақтығыстық  жағдайларға  ашық  кӛзбен  қарап,  адамдармен  жҧмыс 

жасауда  ғылымда  қалыптасқан  қақтығыстардды  басқаруға  арналған  ережелер  мен 

басқару әдістерін қолдануға толық мҥмкіндік береді.  

2.Қақтығыстанудың  негізгі  категориясы  –қақтығыс.  Оның  теориялық  сараптамасы-

ғылыми  пәннің  фундаменталды  мәселесі  болып  табылады.  Ғылыми  әдебиеттерде 

қақтығстың әртҥрлі анықтамасы кездеседі.  

Қақтығыстың  әртҥрлілігін  ескере  отырып,  оның  мынадай  анықтамасын 

ҧсынуға болады. Қақтығыс (лат.тілінде «conflictus» - қақтығыс) ӛз кӛзқарастары мен 

қҧндылықтары,  бағыттарын  жҥзеге  асыру  мақсатында  қоғамдық  субъектілердің 

кҥресі.  

Кӛптеген  авторларға  тиісті  анықатамалар  мен  жоғарыда  кӛрсетілген 

анықатамаларда  қақтығыстар  қарама-қайшы  кӛзқарастармен  немесе  қайшылықты 

жағдайлармен тығыз байланысты.  

Осылайша, кӛзқарастар – қоғамдық қақтығыстарды сараптап талдауға қажетті 

басты  тҥсінік  болып  табылады.  Қоғамдық  қақтығыстар-  оны  шешіп,  жеңуге, 

реттеуге  бағытталған  қызмет.  Бҧл  қызмет  процесінің  арқасында  ӛз  кӛзқарастарын, 

қайшылықтарды  шешуді  жҥзеге  асыру  ҥшін  қоғамдық  кҥштер  қалыптасады.  Бҧл 

жағдай  дамып  келе  жатқан  қарама-қайшылықтың  жағдайы  және  ол  қақтығыс  бола 

алады.  

 Қақтығыс  оның  кҥрделене  тҥсуінен  әлеуметтік  қайшылыққа  әкеледі.  Әрине 

кез-келген  мәселе  қақтығыс  бола  алмайды,  ол  латентті  болса  ғана  сол  жағдайда 

болады. Қақтығыс - ӛз кӛзқарастарын жҥзеге асыру мен бір нәтижеге қол жеткізуді 

бірінші жоспарға қойған нақты қарам-қайшылықтардың жағдайы болып табылады.  

 Қақтығыстың  пәні  –  ол  кез  келген  қақтығысты  сипаттайтын  ауыспалы  болып 

табылады. Оның талдауы қақтығыстық қарым қатынастар қандай болмасын әрқашан 

қажетті болып табылады.  

 Ең  алдымен  қақтығыстық  жағдай  оның  негізін  қалайтын  қарама 

қайшылықтың  ӛткір  формасына  ие;  соның  ішінде  екі  қарама  қарсы  жақтың  біреуі 

бҧрынғыдай  қарым  қатынаста  бола  алмайды.  Бір  жақты  немесе  екі  жақты  да 

әлеуметтік  жағдайы  немесе  биліктегі  қатысы,  рӛлі,  қаржы  қаражатқа  ие  болуы 

қанағаттандырмауы мҥмкін.  

3.  Қақтығыстың  қызметтерін  қоғамдық  прцесстермен  байланыстыра  қараған  жӛн. 

Біріншіден,  бҧлай  қарастыру  қақтығыстың  қоғам  ҥшін  объективті  салдарын, 

екіншіден, 

қақтығыстардың 

формаларын 

тҥсіндірп, 

талдау 

мәселесін 

тҧжырымдайды. Қақтығыстың басқа да аспектілері бір-біріне қарама-қайшы, себебі, 

қарама-қайшылықтардың  сипаты  қоғамға  емес,  қақтығыстың  табиғатына  да 

байланысты.  

Қақтығыстың  жағымды  қызметі  қақтығыстың  қиратушы  қызметінен  бӛліп 

қарастырылмайды.  Қақтығыстың  кез  келген  жағымды  жағының  теріс  жағы  да 

болады. Аталған екі қызмет те қақтығыстың белгілі бір кезеңі мен ашық жағдайында 

қарама-қарсы екі жақтың субъектілері кҥреске тҥскен кезде кӛрінеді.  

Қақтығыстың  объективті  салдары  кӛп  жағдайда  ауыспалы  немесе,  кҥрес 

тҥрінің  деңгейіне  байланысты  болады.  Зорлық  кӛрсету  тәсілі  қоғамның 

интеграциялануына  емес,  оның  ыдырауына  әкеледі.  Қақтығыстардың  кҥш  кӛрсету 

тҥрі қоғамды бӛліп, оның рухани бірігуіне жол бермейді. Қорытындысында, қоғам 

қайда барарын білмейді. Осылайша, қақтығыстардың жағымды жақтарын айтқанда, 

 

10 

 

 

оның жҥзеге асуының қарама қарсы мҥмкіндігін ескерген жӛн. Тарихтағы кез келген 

революцияның салдары соған мысал бола алады.  

5.  Қақтығыстардың типологиясы – шет елдік және отандық  

ғалымдардың  кеңінен  қарастырып  келе  жатқан  мәселелерінің  бірі.  Оның  ӛзектілігі 

теоретикалық  және  қолданбалығымен  тҥсіндіріледі.  Тоеретикалық  аспект  жағын 

қарастырар  болсақ,  әлеуметтік  білімнің  кез  келген  саласының  қҧбылыстарын  жіктеу 

зерттеу  әдістерінің  маңызды  әдістерінің  бірі  болып  саналады.  Қолданбалы  аспектісі 

қақтығыстарды  басқару  тәжірибесімен  байланысты.  Қақтығыстарды  жіктей  отырып, 

біздер,  қақтығыс  жағдайының  туындау  себебін,  әртҥрлі  типтернің  динамикасының 

спецификасын  біле  отырып,  соның  негізінде  қақтығыстардыңтанудың  стратегиясы 

мен тактикасын, оны реттеу мен шешудің кешенін меңгереміз.  

 Қақтығыстарды жіктегенде кӛптеген негіздерді ескереміз:  

1. Қақтығыстардың себептеріне байланысты: объективті және субъективті себептер; 

2.  қақтығыстың  негізінде  жатқан  қарама  қайшылықтар  бойынша:  антогонистік  және 

антогогистік емес; 

3.  Қақтығыстың  іс-әрекет  ету  ҧзақтығына  байланысты:  ҧзақ  мерзімді  және  қысқа 

мерзімді; 

4. Қоғам ҥшін зиян-салдары бойынша: сәтті және сәтсіз;  

 Қақтығыстың  қҧрылымы  мен  анықтамасы  негізіне  сҥйенген  қақтығыстардың 

типологиясы анық және тҥсінікті болады. Субъектілердің, қарама-қарсы жақтардың ӛз 

қҧндылықтары  мен  кӛзқарастарын  жҥзеге  асыру,  қақтығыстың  шекарасы  т.б. 

қақтығыстың 

мәні 

болғандықтан 

оған 

қақтығыстардың 

типологиясының 

айырмашылықтары  да  сәйкес  келуі  керек.  Олар  біріншіден,  субъекті-жасаушылар, 

сондай-ақ, оның элементтері бойынша анықталады.  

  

Әлеуметтік  қақтығыстардың  субьектілері:  тҧлғалар,  топтар,  этникалық 

қауымдастықтар,  әлеуметтік  ҧйымдар  мен  институттар,  саяси  одақтар,  мемлекеттер 

мен  халықаралық  қауымдастықтар  кіреді.  Соған  сәйкес,  қақтығыстың  типтері 

бӛлінеді: тҧлға аралық, топаралық, таптар аралық, этнткалық, немесе ҧлттық, ҧйымдар 

мен институттар арасындағы қақтығыстар, мемлекетте арасындағы қақтығыстар және 

т.б.  

Ю Запрудскийдің жазуынша, қақтығыстар типологиясы ҥшін негіздер әртҥрлі 

болуы мҥмкін. Сондай-ақ, оны талдау ҥшін зерттеудің сипаты мен міндеттерінен де 

келіп  шығады  және  типология  мәселесіне  әдіснамалық  тҧрғыдан  зерттеуге  де 

байланысты.  Мысалы,  Дарендорф,  әлеуметтік  қақтығыстың  спецификасы  оның 

әлеуметтік  қҧрылымына  байланысты  дейді,  нақтырақ  «  әлеуметтік  позициялар  мен 

рӛлдердің әлеуметтік бірліктегі шеңбердегі іс-қимылына бағыт жасайды. Осы жерден 

келіп  шығатыны  әлеуметтік  қақтығыстардың  жіктелуі  екі  критерий  бойынша: 

«қақтығыс пайда болған әлеуметтік бірліктің диапазоны» мен қақтығысқа қатысушы 

элементтердің  рангтері  жасалған.  Осы  критерийлердің  бірігуін  қақтығыстардың 

тӛмендегідей 15 тҥрі береді. Ол тӛмендегі кестеде кӛрсетілген.  

 

Қатысушылар

дың рангісі 

Бір  рангтегі  қарама-

қарсы 

жақтың 

қақтығыстары 

 

Қарама  қарсы  жақтың 

бірінің  біріне  бағыну 

жағдайындағы 

қақтығыстары 

Бҥтін және  

бӛлімнің қақтығысы 

 

 

11 

 

 

А рӛліндегілер  Пациенттер 

мен 

дәрігер рӛліндегілер  

Кәсіби 

рӛл 

және 

ҧйымдағы  рӛл.  Ата-ана 

жанҧясы 

және 

ӛз 

жанҧяң.  

Солдаттың  рӛлі  және  оның 

бҧйрық 

орындаудағы 

міндеттері.  Әлеуметтік  тҧлға 

және жанҧялық рӛлі.  

Б 

топтар 

 

Мектеп 

сыныбындағы  ҧлдар 

мен қыздар 

 

Басқару  және  ҧйым 

мҥшелері.  

 

Мекемедегі  ескі  ҧжым  және 

жаңадан келген адам.  

 

С 

секторы 

 

Фирма А және фирма 

Б 

 

Кәсіпкерлер 

мен 

кәсіподақтар ҧйымдары.  

 

Католик шіркеуі және ескілік 

 

Д қоғам 

Протестанттармен 

католиктер 

Басқарушы партия және 

оппозиция 

Мемлекет және аз ҧлттар 

  

 

Е 

халықаралық 

қатынастар  

 

Шығыс және Батыс 

 

Германия және Польша 

 

ЁЭО және Франция 

 

 

жүктеу/скачать 0,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: