Қазақстан республикасының денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігі

192 
 

 
ашық жараны таза матамен жабады; 

 
транспорттық иммобилизация жасайды; 

 
анальгетиктер жасайды; 

 
дәрімен ем жүргізеді; 

 
ауыз  қуысын  қаннан,  ас  қалдығынан,  құм-топырақтан  тазартып,   
алмалы-салмалы тіс протезі болса оны ауыздан алады; 

 
керек  болған  жағдайда  уақытында  жасанды  дем  алдырады;  (ауызға-
ауыз, ауызбен мұрынға, дем алдыру аппараттарымен тыныс алдырады); 

 
қажет болса трахеостома жасайды; 

 
керек  болған  жағдайда  жүрекке  сырттан  массаж,  жүрек  ішіне  дәрі 
жібереді. 
Осы  айтылғандарды  жасағаннан  кейін  жайлап  транспорттык 
иммобилизация жасап, жарақаттанғанды ауруханаға жеткізеді. 
Жарақаттанған 
адамды 
ауруханаға 
әкелгенше 
дәрігерліккөмек 
төмендегідей болу қажет: 

 
аурудың  өміріне  қатер  туғызарлық  дем  алу  және  қанайналымының 
бүлінгендерін тауып, оны тез арада жояды; 

 
жедел  реанимациялық  шара  қолданып,  өмірге  зақым  келтірерлік 
өзгерістерге қарсы күреседі; 

 
шамамен  диагноз  қойып,  өмірге  қатер  туғызатын  басым  жарақатты 
анықтайды; 

 
новокаин  ерітіндісімен  блокада,  көліктікиммобилизация      жасап, 
уақытша қан тоқтату және жарақатты сүлгімен таңады; 

 
жол  үстінде  ауруханаға  жеткенше  қан    орнынақұйылатын  дәрі 
(полиглюкин)  құйып,  наркотиктер  жібереді,  азоттың  тотығы  мен  оттегі 
иіскетеді. 
Егерде  іш  құрылыстарының  зақымдалғанына  күдіктенсенаркотик 
беруден байқаулы болу қажет. 
Қосалқы  ауыр  жарақат  болғанда  емдеу  жолын  үш  кезеңге  бөлуге 
болады:  
1. реанимациялық; 2. емдеулік; 3. қайтадан қалпына келтіру кезеңі. 
 
АУРУХАНАДА КӨРСЕТІЛЕТІН КӨМЕКТІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
Ауруханага дейінгі жасалған ем ауруханада әрі қарай жалғастырылады. 
Ауруханаға көптік жарақатпен түскенде: 

 
жарақатты  ұқыпты  және  тез  тексерумен  қатар  мамандандырылған 
көмек жасау керек; 

 
жұмсақ  таңғышты,  иммобилизацияны,  қан  тоқтататын  бұраудың 
дүрыс салынғанын тексеріп, түзеу қажет. 
Бірінші  -  реанимациялық  кезең.  Жедел  түрде  шокпен  күресу  керек: 
қан айналысын тұрақтандыру, жансыздандыру, берік иммобилизация, оттегі 
емін  жасау,  уақытында  ертерек  операция  жасау,  организмнің  бұзылған 
қызметін орнына келтіру. Ауруды жайлап толық шешіндіргеннен кейін оның 

193 
 
басын,  кеудесін,  ішін,  аяқ-қолын  мұқият  қарау  керек.  Аурудың  жалпы 
түріне,  тамыр  соғысына,  ашық  жарасының  көлеміне  айрықша  көңіл  аудару 
қажет.  Шамамен  қойылған  диагнозды  рентгендік  тексерумен  толықтырады. 
Егерде  аурудың  халі  өте  нашар  болса  рентгендік  тексеруден  уақытша  бас 
тартқан жөн. 
Кеудені  қарағанда  кеуденің  дем  алуға  қатысын,  қабырға  сынғанда 
сыртқа,  не  ішке  қарап  шығып,  не  кіріп  тұрғанын  анықтайды.  Плевраның 
қуысында  ауа  не  қан  бар-жоқтығын  анықтау  қажет.  Егерде  плевраның 
қуысында  ауа,  қан  болса  оны  инемен  алады.  Егерде  плевра  қуысына  қан 
жиналу өкпенің жарақаттанғанынан болса, ауру халінің ауырлығына қарамай 
тез арада операция жасайды. 
Іш  құрылысының  жабық  жарақатында  шамамен  қандай  мүшесі 
жарақаттанғанын толық анықтауға тырысу керек. Егерде толық диагноз қою 
қиындаса  диагностикалық лапороцентез  жәнелапароскопия  жасап  қай  мүше 
жарақаттанғанын анықтау керек те, операция жасау қажет. 
Егерде  іш  құрылысы  ашық  жарақаттанса,  жарадан  іштің  май  шарбысы 
немесе  ішегі  шығып  тұрса,  жарадан  зәр  шықса  тез  арада  операция  жасалу 
керек. 
Аурудың  ессіз  жатуына  ауыр  бас  сүйек-ми  зақымы  себеп  болады.  Дем 
алудың  қатты  бұзылу  себебі  кеуде  жарақатынан  болады  (көптеген 
қабырғалардың  сынуы,  "терезе"  тәрізді  сыну  немесе  қабырғалардың  екі 
жағынан сынуы). 
Екінші  -  емдеу  кезеңі.  Көптік  жарақат  алғанда  ең  маңызды  мақсат  - 
операция  жасаудың  қолайлы  уақыты  мен  көлемін  анықтау.  Операция 
жасаудың асығыстық дәрежесі және көлеміне қарай 4 топқа бөлуге болады. 
Бірінші  топқа мынадай жарақат алған  аурулар жатады: паренхималық 
мүшелер  жарақаттанып  ішке  үлкен  көлемді  қан  қүйылғанда  (бауыр,  көк 
бауыр),  жүректің  тампонадасында,  ашық  невмоторакс,  үлкен  және  тоталды 
гематоракс,  өкпенің  көлемді  жарақаты,  қабырғаның  екі  жақты  "терезе" 
тәрізді  немесе  "клапанды"  сынығы.  Мұндай  аурулар  ауруханаға  өте    ауыр  
жағдайда,  қан қысымы  өте төмен  түрде  түседі. 
Екінші топқа жататындар: көптік жарақатпен түскен аурулар, бірақ көп 
қан  кетпегенде,  дем  алысы  онша  бүлінбегенде  -  іштегі  қуыс  мүшелер 
жарақаттанғанда,  клапанды  пневмотракспен,  бас  сүйегінің  ішіне  қан 
қүйылғанда,  аяқ-қолдың  жарақатының  жабық  түрінде.  Бұл  ауруларға 
операцияны ауруханаға түскеннен кейін бірер сағатішінде жасайды.  
Алғашқы  сағатта  реанимациялық  ем  қолданылады:  гемодинамикалық 
көрсеткіштерді тұрақтандыру, сыртқы демалысын жақсарту керек. 
Үшінші  топқа  тірек-қозғалыс  жүйесінің  ауыр  жарақаттанып,  көлемді 
қан  кетпеген  аурулар  жатады.  Мұндай  ауруларға  операцияны  шоктан 
шығарғаннан  кейін  жасайды.  Қауіпті  болса  да  операцияны    мынадай 
жағдайдарда жасайды: ашық сынықтарды бірінші хирургиялық тазарту үшін 
және аяқ-қолдың көлемді жаншылып оларды сақтап қала алмайтын жағдайда 
ампутация  жасайды.  Жабық  сынықтар  болғанда,  ауруды  жарақат  шогынан 

194 
 
шығарғаннан кейін сынықты операциясыз орнына түсіріп, гипс таңғыш салу 
керек  немесе  сүйек    сынықтарын    біртіндеп    жүкпен    тартып  қойып,  кейін 
сүйек мүйізгегі пайда болғаннан соң гипстіктаңғыш салады. 
Төртінші  топқа  аяқ-қолдың  әр  бөліктері  жеңіл жарақатталған  аурулар 
жатады. 
Ашық 
жарақатта 
бірінші 
хирургиялык 
тазалау, 
емдік 
иммобилизация жасалады. 
Сүйектің  сынығын  операция  жасап  жалғауын  (остеосинтез)  сыныктар 
арасында  қан  тамырымен  жүйке  жаншылу  кауіпі  туғанда  немесе  сынық 
ортасында жұмсақ тіндер қалса жасайды. Жабык сыныктардың 40%-нан көбі 
негізінде  консервативтік  әдіспен  емделеді    (сүйекті  біртіндептарту,  гипстік 
таңғыш салу). 
Кейінге қалдырып жасалатын сүйек жалғауда жоғары бағалы металдык 
бекіткіштерқолданылады. 
Себебі 
металдык 
бекіткіштер 
сүйектің 
сыныктарын  өте  тұрақты  ұстап  бекітеді  де  гипстік  таңғыш  салуды  кажет 
етпейді. 
Ондай  бекіткіштерге  жататындар:  Илизаровтың,  Гудушауридің, 
Калнберздің  қысып-ұзартатын  аппараттары,  темірден  жасалған  пластиналар 
және  басқалары.  Бұл  әдістерді  қолданғанда  ауруды  күту  оңайлайды  және 
ертерек аяғына тұрғызу мүмкіншілігі туады. 
Үшінші  -  қайтадан  қалпына  келтіру  кезеңі.  Бұл  кезенде  дәрігер 
алдында   мынадай  негізгі міндеттер болуықажет: 

 
аурудың  психикасына  әсер  етіп,  оның    тез  арада  бұрынғы  қалпына 
келетіндігіне күмәндік жасамау керектігінтүсіндіру; 

 
мамандығын жаңғырту, баска мамандық алу; 

 
мүгедектердің жаңа өмір жағдайына бейімделуі. 
 
XI ТАРАУ.  ТІРЕК-ҚОЗҒАЛЫС АППАРАТЫНЫҢ    
ЖАРАҚАТЫНЫҢ АСҚЫНУЫ 
 
ЖАРАҚАТТЫҚ ШОК 
Жарақаттық  шок  -  ауыр  зақымданудың  өмірге  қауіпті  асқынуы.  Мұнда 
алдымен  маңызды  жүйелер  мен  органдардың  қызметтері  бұзылады,  сонан 
соң  үздіксіз  нашарлай  бастайды.  Соған  байланысты  қан  айналысы  қатты 
бұзылып, тіндердің циркуляторлық гипоксиясы күшейеді, зат алмасу процесі 
зардап  шегеді.  Шоктың  өту  барысында  екі  түрлі  фаза,  эректильді  қозу 
фазасы  және  торпидтіктежелу  (күйзеліс)  фазасы  бар.  Торпидтік  фаза 
клиникалық  көріністерінің  ауырлығы  жағынан  үш  дәрежеге  бәлінеді:  I 
дәрежесі  -  жеңіл  шок,  II  дәрежесі  -  ауыр  шок  және  III  дәрежесі  - 
терминальдық жағдай. 
Торпидтік  фазаны  үш  дәрежеге  бөлу  -  процесс  дамуының  негізгі 
клиникалық  кезеңдерін  айқын  шектейді,  олардың  симптоматологиясын 
анықтайды және кезеңді емдеуге сәйкес ұсыныстар жасауға ықпал етеді. 
Жарақаттық  шоктың  клиникасы.  Эректидьді  фаза.  Егер  шок 
радиациялық  зақымға  қосылмаса,  эректильді  фаза  бірнеше  минутқа 
созылады.  Оның  жалпы  тынышсыздану,  психикалық  және  сөзуарлық 

195 
 
қозулар  сияқты  сипаттары  болады.  Зардап  шегуші  өз  халінің  ауырлығын  
дұрыс  бағалай  алмайды.  Тамыры  қалыпты  не  жиі  соғады.  Артериялық 
қысымы  қалпында  не  аздап  жоғарылайды.  Ауыр  жарақатқа  қозудың 
қосылуы  -шоктың  эректильді    фазасы  деп  диагноз  қоюға  негіз    бола  алады.  
Қозу неғұрлым қатты білінсе торпидтік фазада шок соғұрлым ауыр өтеді. 
Торпидтік  фаза.  I  дәрежесі  -  жеңіл  шок.  Ауру  естен  танбайды, 
сұрақтарға  дұрыс  жауап  береді,  бірақ  сөйлесуге  ықыласы  болмайды.  Терісі 
мен көзге көрінетін шырышты қабықтары бозғылт болады. Денесінің қызуы 
қалпында  немесе  аздап  төмендейді.  Көз  қарашықтары  өз  қалпын  ұстайды, 
жарыққа  үлкейіп-кішірейеді.  Тамырының  соғысы  накты,  кейде  минутына 
100-110-ға  дейін  жиілейді.  Жүрек  соғысы  анық  естілмейді.  Систолалык 
қысымы –сынап бағанасының 110-70мм,  
диастолалық  қысымы-сынап  бағанасының  65-55  мм.  Тыныс  алуы  біркелкі, 
терең, ал кейде жиілеп кетеді. Рефлекстердін барлық түрі қатты төмендейді. 
II  дәрежесі  -  ауыр  шок.  Аурудың  хал-жағдайы  қиын.  Ақыл-есі 
сақталған, бірақ зардап шегуші айналасында болып жатқан оқиғаға және өзі 
алған  зақымдарға  сүлесоқ  болады.  Айқай-шуға  реакциясы  баяу,  селқос 
болады.  Қарашықтары  кішірейіп,  жарықты  нашар  сезеді.  Рефлекстердің 
барлық  түрі  төмендейді.  Дененің  зақымданған  жерінде  тінгипостезиясы 
болады.  Терісі  бозарып,  сұрғылт  тартады,  ұстап  көрсеңіз  -  сұп-суық; 
денесінің 
темпсратурасы 
төмендейді. 
Систолдық 
қысымы 
сынап 
бағанасының  70  мм-нен  төмен,  диастолдық  қысымы  -  сынап  бағанасының 
30-40  мм  немесе  оны  сфигмоманометрдің  көмегімен  анықтау  мүмкін  емес. 
Тыныс алуы үстірт, жиі, ұзақтығы жағынан бірқалыпты емес. 
Циркуляторлық  гипоксия, алмасудың  барлық  түрі бұзылған. 
III  дәрежесі  -  терминальдық  жағдай.  Зардап  шегуші  есінен  танады. 
Терісі  бозарып  сұрғылт  тартады  да,  суынып,  үстін  салқын  жабысқақ  тер 
басады.  Қарашығы  ұлғайып,  жарықты  нашар  сезеді  немесе  тіпті  сезбейді. 
Артериялық  қысым  анықталмағандықтан,  тамырының  соғысын  білу 
қиындайды.  Дем  алысы  қысқа,  бірқалыпты  емес.  Денесі  тартылып  қала 
береді. 
Ауырлық дәрежесі жеңіл және орташа аралас радиациялык закымданған 
кезде  алғашқы  реакциялардың  кезеңі  уақыт  жағынан  жаракаттық  шоктың 
дамуымен дәлме-дәл келеді. Бұл 4 жағдайда екі патологиялық процестің бір-
бірін өзара ауырлататыны байқалады, шоктың клиникалық тұрғыдағы ағымы 
елеулі  түрде  өзгереді,  кейбір  емдік  шараларды  организмнің  теріс 
кабылдайтыны байкалады. Шоктың эректильдік фазасы әдеттегідсй бірнеше 
минутка  емес, сағатқа, тіпті одан да көп уақытқа созылады. Ұзаққа созылған 
эректильді фазаның артынан артериялық кысым тез төмендейтіндіктен және 
аз уакыт  ішінде ауыр жарақаттық  шок дамитындыктан, мұны жақсылыктың 
белгісі деп түсінбеу керек. 
 
АЛҒАШҚЫ МЕДИЦИНАЛЫҚ КӨМЕК 
Жаппай  зақымданған  ортада  сұрыптауды  "тірі-өлі"  деген  принциппен 
санитарлық жасақшылар жүзеге асырады. Бұл үшін зардап шегушінің: 

196 
 
1. Есінен танған-танбағанын. 
2.  Кәрі  жілік  артериясын  басып  тамырдың  согысын,  ал  қол  сүйегі 
сынған  болса,  онда  жамбастагы  иемесс  алқымдағы  күре  тамырды  басып, 
оның соғуын тексеруші адам өз тамырының соғуымсн салыстыру керек. 
3. Зардап шегушінің тынысын анықтау қажет. 
4.  Қарашықтары  жарыққа  кішірейетінін,  кішірейсе  қаншалықты 
кішірейетінін анықтау керек. 
Тамыры  соқпаса,  дем  алмаса  және  есі  жоқ  болса,  көздің  карашығы 
жарык түскенде де кішіреймей үлкен калпында қалса, онда зардап шегушіні 
өлген  деп  есептеу  керек.  Үш  теріс  белгінің  (ес,  тамыр  соғысы,  дем  алысы) 
екеуі  аныкталғанымен  көздің  қарағышы  жарық  түскендс  кішірейетін  болса, 
онда  зардап  шегушінің  тірі  жатқаны.  Шоктың  алдын  алу  зардап  шегуші 
табылған жерде басталуға тиіс. 
Ол:  жарақатқа  және  күйген  жерге  асептикалық  таңғыш  салудан,  қан 
ағып жатса, бұрау немесе басып тұратын, таңғыш ораудан, қолдан жасалған 
немсе 
көліктік 
жақтаулардың 
көмегімен 
зақымданған 
аяқ-қолға 
иммобилизация  жасаудан,  жаралының  тоңып  қалмауын  қамтамасыз  етуден 
және жолда неғүрлым жұмсағырақ транспортпсн эвакуациялаудан тұрады. 
Шоктың  алдын  алу  анальгетиктер,  антигистаминдік  препараттар  және 
антигипоксанттар  деп  аталатын  фармакологиялық  дәрі-дәрмектердің 
көмегімен  жүргізіледі.  Соңғы  аталған  препараттар  организмнің  кез  келген, 
соның  ішінде  қайталаған  зақымдануларға  деген  реакциясын  шұғыл 
төмендетеді.  Оларды  қолдану  өте  ауыр  зақымданулардың  өзінде  де 
жарақаттық  шоктың алдын алуға мүмкіндік береді. 
Промедол (0,1 г), аминазин (0,5 г), димедрол (0,1 г) және дитизол (0,1 г) 
бар  таблеткаларды  тамыр  соғысы  жақсы  сезілетін  ауыр  жарақат  алғандарға 
міндетті  түрдеберіп тұру керек. 
Тамырлары  нашар  соғатын  зардап  шеккендер,  яғни  шок  жағдайына 
душар бола бастаған адамдар димедрол (0,1 г), промедол (0,1 г), дитизол (0,1 
г)  алуға  тиіс.  Оларға  аминазин  зиян.  Организмнің  зақымдану  мен  шокқа 
төзімділігін  нитаминдер  де  арттырады.  Ауыр  жарақаттылардың  бәрі 
витаминдер комплексі бар (С-500 мг, В1-10 мг, В6-15мг, никотинамид-50 мг) 
дәрілер алуы керек. 
 
ЗАҚЫМДАНУ ШОГЫН ЕМДЕУ 
Ауруларды  шоктың  эректидьді  фазасында  емдеу.  Таңғыштар 
тексерілуге  және  қажет  болса  жөнделіп,  бинттелуге  тиіс,  бұрауларды  алу 
және  сырткы  қан  ағуларын  тоқтату  керек.  Зақымданған  жерді  регионарлы, 
сүйек  іші  анестезиясының  көмегімен,  сүйек  сынса-гематомаға  новокаин  
жіберу  арқылы  немесе  вагосимпатикалық,  паранефральлық  немесе  А.В. 
Вишневский  әдісі  бойынша  футлярлы  блокада  жасау;  жамбассүйегі  сынса  
Школьников әдісі бойынша блокада жасау  және т.с.с. арқылы мұқият түрде 
ауыртпау  қажет.  Бұлшықетке2%  промедол  ерітіндісін  (2  г),  2%  димедрол 
ерітіндісін (1г), 1% дитизол ерітіндісін (10 г) жіберу қажет. 1% С-10 мл, 6% 

197 
 
В.-2  мл,  6%  В6-1  мл  витаминдерінің  ерітіндісін  және  0,5%    новокаин 
ерітінідісін зардап шегушінің әр килограмм салмағына 0,6 мл-ден келетіндей 
етіп қосып 250 мл  қан алмастырғышты венаға тамшылата жіберген дұрыс. 
Жеңіл  шокты  емдеу.  Шынтақ  венасына  сынап  бағанасының  180-
200мм-дей қысыммен шүмектете мына құрамда 250 мл сүйық қүйылады: қан 
алмастырғыш  100  мл,  40%  глюкоза  ерітіндісі  немесе  5%  натрий  хлоридінің 
100  мл  ерітіндісі,  инсулин  3-4  бірлік  өлшемде(егер  глюкоза  енгізілетін 
болса),  витамин  ерітінділері:  6%  В,-2мл,  6%  В6-1    мл,  1%,  С-50  мл,  1% 
норадреналин  ерітіндісі  -  0,5  мл,  0,06%  коргликон-1  мл.  Егер  артериялық 
қысым  жоғарыласа,  тері  қызғылт  тартса,  тамырдың  соғысы  баяуласа  және 
зардап    шегушінің    жалпы  жағдайы  жақсара  бастаса,  онда  шок  одан  әрі 
өрістемейді  деп  үміттенуге  болады.  Артериялық  қысымның,  қалпына  келуі 
баяу болса, қан құю аяқталғаннан кейін ол  қалпына келмесе, онда жоғарыда 
аталған  сұйықтың  тағы  бір  дозасын  жіберу  қажет.  Артериялыққысым 
қалпына келгеннен кейін (сынап бағанасының 110-120 мм) зардап шегушінің 
әр  килограмм  салмағына  новокаиннің    0,5%  ерітіндісін  ұзақ  тамшылата 
венаға құю арқылы алынған нәтижені тұрақтандыру қажет. 
Жеңіл  шокты  қарапайым  жолмен  емдеу  үшін  қан  алмастырғыш  пен 
глюкозаның 40% ерітіндісін теңдей етіп алып, қан алмастырғыш пен натрий 
хлоридінің  5%  ерітіндісіне  норадреналин  қосып  (250  мл  сүйыққа  1% 
ерітіндінің 0,5 мл) пайдалануға да болады. 
Ауыр  шокты  емдеуді  қан  алмастырғыштан  (200  мл),  глюкозаның  40% 
ерітіндісінен  (200  мл),  инсулиннен  (16-8-өлшем),  витаминдер  ерітіндісінің 
комплексінен  (1%  С-100  мл,  6%  В-2мл,  6%  В6-2мл,  1%  РР-  1мл,  0,06% 
коргликон-1мл,  1%  норадреналин-1  мл)  тұратын  қоспаны  (500  мл)  венаға 
ағындата  құюдан  бастаған  жөн.  "Байқап  көру  үшін"  жасалатын  мұндай  ем 
организмнің  шокқа  қарсы  инфузиялық  терапияға  реакциясын  ашып  беруге 
және қорытындысы қандай болатынын болжауға көмектесуі тиіс. 
"Байқап  көруден"  кейін  артериялық  қысым  біраз  көтеріліп,  дұрыс 
нәтиже  берсе,  зардап  шегуші  ауыр  жағдайдан  тез  шығады  деп  есептеуге 
болады.  Шокқа  карсы  шаралардың  барлық комплексін қолдану  арқылы  қол 
жеткен нәтижені тиянақтап, оны дамыту керек. Артериялық қысым қалыпты 
деңгейге келгенше норадреналин қосып (500 мл қан алмастырғышқа 1% 1мл 
ерітінді) венаға қан алмастырғыш жіберген жөн. 
Артериялық  қысымның көтерілуін тежейтін болғандықтан, бұл кезеңде 
ішінде  морфині,  спирті,  новокаины,  аминазині  бар  сұйықтарды  жіберуге 
болмайды. 
Метаболикалық ацидоздың алдын алу және онымен күресу мақсатымен 
натрий  бикарбонатының  4-5%  200-250  мл  ерітіндісін  венаға  тамшылата,  ал 
бүйрек  қызметін  жаксарту  үшін  дене  салмағының  әрбір  килограмына  1-
1,5млдозадан  келетін  маннитолды  венаға  ағындата  жібереді.  Оттегімен  дем 
алдырған да абзал. 
Артериялық  қысым  сынап  бағанасының  110-120  мм  жеткен  кезде, 
онывенаға  новокаинның  0,6  мл/кг  0,5%  ерітіндісін  венаға  енгізу  арқылы 

198 
 
тұрақтандырады.  Соның  нәтижесінде  2-3  сағат  ішінде  қан  айналысы 
тұрақтанады,  тіндер  мен  органдардың  қан  айналысы  жеткілікті  түрде 
қамтамасыз етіледі. 
Шоктан  шығару  үшін  плазма    алмастырғыштарды  емес  электролиттер 
мен  глюкозаның  изотондық  немесе  гипертониялық  ерітінділерін  қолданса, 
жасанды тұрақтандырудың маңызы арта түседі, сонда артериялық қысымды 
жоғары деңгейде ұстап тұрғаннан гөрі оны көтеру жеңілірек. 
"Байқап  көру"  дозасын  ағындата  құю  балалар  мен  қарт  адамдардың 
артериялық 
қысымын 
байқаларлықтай 
көтермесе, 
артерияға 
қан 
алмастырғышты  үздік-үздік  күшпен  сығып  кіргізеді.  Асептика  ережелерін 
сақтай  отырып  анестезия  жасайды  да  кәрі  жілік  немесе  артқы  асық  жілік 
артериясын  жалаңаштайды:пункция  жасайды  (теседі),  сонан  соң  қан 
алмастырғыш  толтырған  жүйені  күшпен  сығып  енгізу  үшін  іске  қосады, 
резеңке түтікшенің бақылаушы әйнек түтікшеден төменірек жағына, инеден 
15-20  см  жоғарырақ  Пеан  қысқышын  салады.  Ампулада  немесе  стандартты 
банкада  сынап  бағанасының  200-250  мм  тең  қысым  пайда  болады;  егер 
жүйеге  ампуланың  орнына  Бобров  аппараты  қосылса,  ондағы  қысымды 
сынап  бағанасының  260-280  мм  жеткізуге  болады.  Резеңке  түтікті  Пеан 
қысқышымен минутына 30 рет қысады. 
Артерия  қысымының  жоғарылау  тенденциясы  айқын  білінген  кезде 
артерияға күшпен айдап енгізу тоқтатылады. 
Қан  алмастырғышқа  витаминдер,  жүрек  дәрі-дәрмектерін  және 
антигистаминдік  препараттар  қосып  құюды  артериялық  қысым  қалпына 
келгенше  жүргізеді,  сонан  соң    жоғарыда  айтылған  тәсілмен  "жасанды 
тұрақтандыру"  жүзеге  асырылады.  Шок  жағдайында  зардап  шегушінің 
артериясына 300 мл қан алмастырғышты күшпен үздік-үздік құю артериялық 
қысымды  байқарлықтай  (сынап  бағанасының  15-20  мм)  көтермесе,  одан  әрі 
емдеуді пайдасыз деп есептеу керек. 
Қан  алмастырғыштардың  мөлшері  артериялық  қысымды  көтеруге 
жеткіліксіз  болған  жағдайларда  глюкозаның  5%  ерітіндісін,  физиологиялық 
ерітіндіні,  гидролизинді,  шокқа  қарсы  ерітінділерін  пайдалануға  болады. 
Егер қан аз кетсе артериалдық қысымды 10-12 минутқа көтеруге болады. Ол 
қайтадан  төмендеп  кетпес  үшін  новокаинның  0,5%  0,6мл/кг  ерітіндісін 
венага, 1% 1 мл ерітіндісін тері астына енгізу керек. Бұлай еткенде қолайлы 
әсер 30 минутқа жуық созылады. 
Шок  кезіндегі  операция  өмірлік  көрсетулер  бойынша  өте  аз:  канның 
ағысын тоқтату, сыртқы тыныс алуды қалпына келтіру үшін, күшейе түскен 
пневмоторакс кезінде жасалады. 
Егде  және  қартайған  адамдардың  тамырларына  қысқыш  салу  аркылы 
сыртқа  қарай  аққан  қанды  тоқтатады,  интубация  жасайды,  күшейе  түскен 
пневмоторакс  кезінде  кеудені  теседі.  Шок  уакытында  жасалған  күрделі 
хирургиялық араласу 100% өлімге соқтырады. 
Аққан  қанды  тоқтату  үшін  артериялық  қысымды  кейде  сынап 
бағанасының  70  мм  жоғары  көтеру  мүмкін  болмаса  да  хирургиялық 

199 
 
араласулар  жүзеге  асырылады.  Операция  гипотониясыз,  ганглионарлы 
блокаданы  қолдану  арқылы  жекіл  наркозбен  жасалады:  норадреналинді 
венаға тамшылата (физиологиялық ерітіндінің 260 мл-ден) жіберу реттеледі, 
сонан соң жүйенің резеңке түтігіне шприцпен 50 мг гексоний немесе 80-100 
мг  пентамин  жіберіледі.  Прессорлык  заттардың  келуін  қысым  сынап 
бағанасының  100-110  мм-де  болатындай  етіп  реттейді.  Қосымша 
ганглиолитиктер  енгізбей-ақ  хирург  2  сағат  бойына  алаңдамай  операция 
жасай  алады.  Егер  қанның  ағысы  тоқтатылса,  жоғалған  қанның  орны 
толтырылса,  қанның  қысымы  операция  кезінде  ғана  емес,  кейде  одан  кейін 
де жеткілікті мөлшерде жоғары дәрежеде қалады. Прессорлық аминдерге қан 
тамырлары сезімтал болмаса, онда бұл тәсілді қолданудың қажеті жоқ. 
Терминалдық  жағдайда  оларға  симптоматикалық  емдеу  жүргізіледі. 
Артериялық  кысым  жоғарылаудың  орнына  кейде  төмендеп,  "байқап  көру 
емі" теріс нәтиже берсе, көмектің көлемі мен шокқа қарсы емдік терапияның 
одан  арғы  жоспары  тактикалық  және  медициналық  жағдайға  байланысты 
болады: қолайлы жағдайда артерияға норадреналин қосылған (1-500) 500 мл 
қан  алмастырғышты  күшпен  енгізу  керек,  ал  бұдан  кейін  де  артериялық 
қысым  жоғарыламайтын  болса,  онда  шокқа  қарсы  терапияны  тоқтатып,  тек 
симптоматикалық емдеуді жүзеге асыру  
керек:  қолайсыз  жағдайда  "байқап  көру  емі"  сәтсіздікке  ұшырағаннан  кейін 
шокқа қарсы шараларды одан әрі жүргізу тоқтатылады. 
Шокқа  қарсы  емнің  дұрыс  нәтиже  бермеуі  зардап  шегушінің  шок 
жағдайында  ұзақ  жатуынан  немесе  кеуде  мен  іш  қуыстары  органдарының 
бүлінуінен (жүректің қанталауы, өкпенің жарылуы, бауырдың мылжалануы, 
бүйрек  үсті  бездеріне  қан  қүйылуы,  құрсақ  қуысының  сыртына  қанның 
жайыла құйылуы, іш қуысына қан кетуі), мидың ауыр зақымдануынан болуы 
мүмкін.  Мұндай  ауруларды  клиникалық  жағдайдың  өзінде  бір  тәуліктен 
кейін,  тіпті  одан  да  көп  уақыт  өткен  соң  шоктан  шығаруға  мүмкіндік 
болатынын, соның өзінде адам шығынының 80 пайызға жетіп, кейде одан да 
асып кететінін есте ұстаған жөн. 
Шокқа  қарсы  терапияның  нәтижелі  болуы  және  соған  орай 
эвакуацияның  кез  келген  этабына  оның  қалай  аяқталатынын  алдын-ала 
болжау  зақымданудың  ауырлығына,  шок  басталғаннан  бергі  өткен  уақытка, 
зардап  шегушінің  жасына,  организмнің емдеуден  кейінгі  реакциясына  және 
дәл сол этаптағы жұмыстың ерекше жағдайларымен анықталады. 
Сонымен  клиникалық  мәліметтерге  сүйенген  алдын  ала  болжау  мына 
ережелер түрінде тұжырымдалуы мүмкін: 
I.  Орта  жастағы  зардап  шеккендерге  ауыр  шокты  емдеу  терапиясы 
жөнінде  кеңейтілген  шараларды  орындау  мүмкін  болған  жағдайда,  шокқа 
карсы терапияны тек артерияға 500 мл қан алмастырғышты күшпен егізумен 
және басқа ісшараларды   жүзеге  асырумен   толықтырылған   "байқап  көру 
емі"  артериялық  қысымды  қалпына  келтірмесе  немесе  оны  қайтадан 
төмендетіп  жіберсе  ғана  тоқтатылуы  керек,  көмек  көрсетудің  көлемі 

200 

жүктеу/скачать 6,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: