Ќазаќстан республикасыныњ

Бәсекелік артықшылықтары төмен (болмашы) кәсіпорындар арзан еңбек күшін, материалдарды, шикізат пен энергияны пайдалану мүмкіндігімен байланысты. Төмен деңгейдегі артықшылықтар тұрақсыз, бағаның және жалақының өсуінен, сонымен қатар бәсекелестері арзан өндірістік ресурстарды пайдаланған жағдайда немесе сатып алған кездерде, артықшылығын жоғалтып алуы мүмкін. Басқаша айтқанда, төмен деңгейдегі артықшылықтар – бұл тұрақтылығы аз және бәсекелестер алдында артықшылықты қамтамасыз етуге қабілетсіз.

Әрбір кәсіпорын өзінің бәсекелік артықшылықтарын жоғары деңгейге жеткізу үшін өз бәсекелік стратегиясының мақсат, міндеттерін берік ұстануы керек.

Кез – келген кәсіпорынның өз ерекшеліктері мен айрықша белгілері бар. Сондықтан да өз өнімінің бәсекелік артықшылықтарын қамтамасыз ету үшін, кәсіпорын стратегиясын таңдау олардың әрқайсысы үшін дара сипатқа ие және оның мақсаттары мен мүмкіндіктеріне тікелей байланысты болады.

Бәсекеқабілеттілік Қазақстанның ұлттық экономикалық жүйесінің, сонымен қатар жеке тауар өндірушілердің экономикалық жағдайын талдауда қолданылатын маңызды интегралды сипаттамалардың бірі болып табылады. Әдетте, оны шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық қызметінің тиімділігі мен бағалау көрсеткіштері ретінде қолданады.

Тәжірибе жүзінде бәсекеқабілеттіліктің келесідей негізгі түрлерін бөліп көрсетеді:

• 
  Ұлттық экономиканың бәсекеқабілеттілігі;
  
• 
  Тауар өндірушілердің бәсекеқабілеттілігі;
  
• 
  Өндірілген өнімнің нақты түрлерінің бәсекеқабілеттілігі;
  
• 
  Қызмет көрсетудің бәсекеқабілеттілігі;
  
• 
  Шикізат пен шикізат көздерінің бәсекеқабілеттілігі.
  

Осы ережелерден шыға отырып, экономикалық категория ретінде бәсекеқабілеттілікті түсіну үшін «бәсекеқабілеттілік» терминінің негізгі құраушы қағидалары ретінде келесілерді атауға болады:

1. 
   бәсекеқабілеттілік тек еркін нарықта ғана байқалады;
   
2. 
   «бәсекеқабілеттілік» түсінігі нарықтық қатынастардың объектісіне (тауарлар, қызметтер), сонымен қатар субъектісіне де таралуы мүмкін;
   
3. 
   бәсекеқабілеттлік тауар өндіруші тарапынан, сонымен қатар сатып алушы тарапынан да тауардың (қызметтің) сапасын ескереді;
   
4. 
   бәсекеқабілеттілік деңгейін анықтау кезінде міндетті түрде тауарлардың аталған нарығындағы тұтынушының ақшалай табыстарының деңгейі ескеріледі;
   
5. 
   өнім өндірушінің бәсекеқабілеттілігі экономикалық, технологиялық және басқа да параметрлерімен, сонымен қатар еркін нарықтағы үлесімен де анықталады;
   
6. 
   тауарлар мен қызметтердің бәсекеқабілеттілігі серпінділік даму үрдістерде, сонымен қатар тұрақты түзетуші жағдайдада болады;
   
7. 
   тауардың бәсекеқабілеттілігін, қандай да бір еркін тауарлық нарықта қалыптасатын бәсеке басқарады.
   

Бұл анықтамада үш ерекше белгі бар:

1. 
   кеңістік – нақты нарық (ел, нарық сегменті);
   
2. 
   мерзім – белгілі бір уақыт мерзімі;
   
3. 
   салыстырмалы танымдылық.
   

Шаруашылық қызмет субъектісі тұрғысынан өнімнің бәсекеқабілеттілігі тұтынушыны қызықтырмайтын, бірақ дайындаушы (қызмет көрсетуші, сатушы) үшін шешуі болып табылатын – нарықтағы коммерциялық табыстың маңызы зор. Коммерциялық табыс табыстар шығындардан көп болған жағдайда, яғни табыс алған кезде орын алады. Бәсекеқабілеттілікті бағалау кезінде қолданылатын көрсеткіштер:

• 
  сапалық (тауардың сәндік т.б.үлгілерге сәйкестігі, ақаудың болмауы немесе болуы және т.б.);
  
• 
  сандық (станоктің өнімділігі, тұтынылатын қуат және т.б.).
  

Критерийлерді есепке алу мен бағалау сияқты сипаттамалар бәсекелік артықшылықтар туралы шешім қабылдауға мүмкіндік береді, қажеттіліктердің алуан түрлі топтарының қанағаттандырылуын сипаттайды:

Бәсекеқабілеттілік критерийін кем дегенде екі белгісі бойынша жіктеуге болады: қанағаттандырылатын қажеттіліктердің түрлері және ескерілетін сипаттамалардың саны (15-кесте).

Осылайша, «қауіпсіздік» және «шынайылық» критерийлері өнімнің қарапайым (базалық) қажеттіліктерді қанағаттандыру қабілетін сипаттайды:

– қорғануға деген қажеттілік (денсаулық, мүлік, қоршаған орта) және өнім дайындаушыдан (сатушымен, қызмет көрсетушімен) алданып қалмау қажеттілігі.